hafiza aise
Wed 1 December 2010, 02:39 pm GMT +0200
ANLATIM BİRİMLERİ -II:CÜMLELER
Cümle,bir duyguyu,düşünceyi ve anlatmak,iletmek istediklerimizin tümünü belirten bir söz dizisidir.
CÜMLELERİN GENEL ÖZELLİKLERİ
CÜMLENİN ÖGELERİBir cümlenin ögelerini düzgün ayırabilmek için uyulması gerekenler:
a)Önce yüklem bulunur.
b)İkinci olarak özne bulunur.
c)Tamlamalar,deyimler,söz öbekleri ve yardımcı eylemle yapılmış birleşik eylemler bir bütündür,bölünemez.
1-YÜKLEM:Bir söz grubunun cümle olabilmesi için yardı bildirmesi gerekir.Yargıyı belirten öge de yüklemdir.
Hep geleceğini düşünüyorum.
Aldıkları hediye buymuş.
2-ÖZNE:Yüklemde bildirilen işi yapan veya yüklemde bildirilen durumla ilgili varlıktır.Yükleme'ne,kim' sorularını yöneltiriz.
a)Açık özne:'ne,kim'sorusunun yanıtı yine cümlede bulunan bir söz ya da söz grubu karşılar.
Biz seni tanıyoruz.
Ayşe benim en iyi arkadaşımdır.
b)Gizli özne:Cümlede sözcük olarak bulunmayan ancak,yükleme sorulan sorularla dolaylı bir biçimde bulunan öznedir.
(O) Yardımı hiç esirgemedi.
(Sen) Her zaman titiz ve çalışkansın.
c)Sözde özne:Edilgen çatılı eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde gerçek özne bulunmadığı için,aslında nesne olan sözcük ya da söz grubu özne gibi gösterilir.Buna sözde özne denir.
İki saat içinde bütün eşyalar toplandı.
Ali evden çağrıldı.
3-NESNE:Öznenin yaptığı işten etkilenen varlıktır.
a)Belirtili nesne:Yükleme yöneltilen 'neyi,kimi' sorularıyla bulunur.
Meyveli ağaç başını aşağıya sallar.
Selma Hanım bu saati çok sevdi.
b)Belirtisiz nesne:Yükleme yöneltilen 'ne' sorsuyla bulunur.
(Ben) Düşümde bir ceylan gördüm.
4-DOLAYLI TÜMLEÇ:Yükleme sorulan 'kime,kimden,kimde,nereye,nerede,nereden,neye,neyde,neyden' sorularıyla bulunur.
Kardeşim uçağa bindi.
Ahmetler bize gelecek.
5-ZARF TÜMLECİ:Yükleme sorulan 'nasıl,ne kadar,ne zaman,nereye doğru' sorularıyla bulunur.
O,öğrencilerini ,içten severdi.
Pazar günü film çalışmam vardı.
6-EDAT(İLGEÇ) TÜMLECİ:Yükleme sorulan 'ne ile,kim lie,hangisi için,ne zamandan beri,ne zamana dek,kime dek' sorularıyla bulunur.
İzmir'e trenle gitti.
Arkadaşlarıyla pikniğe gitti.
CÜMLE ÇEŞİTLERİ
I)DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ
1-Kurallı cümleler:Yüklem cümlenin sonunda ise düz(kurallı) cümledir.
Şiiri okurken önce anlamını düşündüm.
2-Devrik cümleler:Yüklem cümlenin başında ya da ortasında kullanılmışsa devrik cümledir.
Güvenme varlığa,düşersin darlığa.
Besle kargayı,oysun gözünü.
3-Eksiltili(kesik) cümleler:Ögenin bir ya da bir kaçı söylenmemiş cümlelerdir.
Kaç yaşındasın oğlu?
On bir....(yaşındayım)
Armudun sapıiüzümün çöpü..(var)
ARA SÖZLÜ VE ARA CÜMLELİ CÜMLELER
ARA SÖZ:İki virgül arasındaki söz öbeklerine denir.
Dayak korkusu kalkınca, biz kırk çocuk,öyle azdık öyle azdık.
Yaşlı adam onu,kara kuru çocuğu,ağlayarak göğsüne bastırdı.
ARA CÜMLE:Asıl cümle ile yapısal bağlantısı bulunmayan yargılı anlatıma denir.
Biz,görüyorsnuz,bu evi almak için neler çektik.
Onların da-köşelerinden ahkam kesenleri belirtiyorum- utanmaları gerekir.
İÇ CÜMLE:Kendi başına yargı bildiren cümlelerdir.
Yaşlılar köşelerinde sus pus olsun,diyorlar.
Kızım,sınava girmem de girmem,diye tutturdu.
II)YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ:
1)Ad(isim) cümlesi:Yüklemi ad olan ya da ad soylu bir sözcükle oluşan cümlelere denir.
Tiyatronun en büyük gücü sözmüş.
Onlar,eski tüfektir.
Çocukların içerisinde en özverilisi oydu.
2)Eylem(fiil) cümlesi:Yüklemi eylem olan cümlelerdir.
Her işi bırakıp onlara yardım etmiştik.
İçeri girmek istemiyor.
Sonuda anlayabildin.
NOT:'değil' süzcüğü hem adlarla hem de eylemlerle kullnılabilir.Adlarla ad cümlesi,eylemlerle eylem cümlesi oluşturur.
Kadına iyi davranmıyor değilsin.(eylem cümlesi)
Bu anlattıkların doğru değil.(ad cümlesi)
III)ANLAMINA GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ:
1)Olumlu cümle:Olumlu cümleler ikiye ayrılır:
a)Biçim (yapı) ve anlam yönünden olumlu cümleler:Böyle cümlelerde olumsuzluk anlatan ek ya da sözcük yoktur.
Yaşamak,var olduğunu duymaktır.
Arkadaşım dün çok hastaydı.
b)Biçimce (yapıca) olumsuz anlamca olumlu cümleler:Bu tür cümlelerde olumsuzluk anlatan ek ve sözcükler bulunur.
Erkekler dünyasında kadının yeri yok değil!
Sİz istersiniz de olmaz mı?
2)Olumsuz cümleler:Yüklemin bildirdiği yargının gerçekleşmesiği ya da gerçekleşemeyeceği doğrultu da anlam taşıyan cümlelerdir.Olumsuz cümlelerde ikiye ayrılır:
a)Biçim (yapı) ve anlam yönünden olumsuz cümleler:Bu tür cümlelerde olumsuzluk bildiren ek ve sözcükler vardır.
Bu yerlerde insan sıcaklığı duyamazsınız.
Beş parmak bir değil.
b)Biçimce (yapıca) olumlu anlamca olumsuz cümleler:Olumsuzluk anlatan ek ya da sözcük kullanılmamasına karşın anlamı yine de olumsuz cümlelerdir.
Bu karda yürüyebilirsen,yürü.
Bu adama gel de laf anlat.
3)Soru cümlesi:Bir merakı gidermek veya yanıt almak için oluştulan cümlelerdir.
Bunca sıkıntıya neden katlandınız?
Bu çiçeklere kaç para verdiniz?
4)Buyruk (emir) cümlesi:Bir eylemin olumlu ya da olmusuz yönde yapılmasını buyruk biçiminde bildiren yargılı anlatıma denir.
Rahatsız olmayın efendim.(saygı,incelik)
Fakir fukarayı bir de siz yakmayın.(yalvarma)
5)Dilek cümlesi:Dilek anlamı taşıyan cümlelerdir.
Şehirden kaçsam bu bahar.(dilek)
Hele karnaval mevsimi de gelirse.(koşullu dilek)
IV)YAPILARINA GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ:
1)Basit yapılı cümle:Tek yargıyı bildiren,ekeylem almış bir adla ya da tek bir çekimli eylemle kurulan cümleye denir.
Onlar iyi arkadaştır.(tek yargı)
Herşey bu alacakaranlıkta daha güzel görünüyor.(tek yargı)
2)Birleşik yapılı cümle:Anlatılmak istenen bir temel yargı ile bu yargıyı açıklayan ve tamamlayan yargının olduğu cümlelerdir.
Ozansan,yaşamın özüne varacaksın.
Bu kentte yağmur yağdı mı,yollarda yürünmez.
3)Sıralı cümle:En az iki bağımsız cümleden oluşan virgül ya da noktalı virgülle art arda sıralanan cümledir.
Çalıştı;fakat başaramadı.
Sabahı severiz,çünkü gündüzün başlangıcıdır.