hafiza aise
Fri 26 November 2010, 10:38 pm GMT +0200
Ünite 4: Anlatım birimleri - I: Sözcükler
SÖZCÜĞÜN ANLAM ÖZELLİKLERİ
1)Gerçek anlam:Sözcüğün zihnimizde uyandırdığı ilk anlamdır.
Çocuk sobaya dokundu.
Kutuları kapının önüne bıraktı.
Arkadaşımın kafasına taş değdi.
2)Yan anlam:Yan anlamda sözcük gerçek anlamını bir ölçüde korur.Sözcüğün, bir gerçek anlamı olmasına karşın birden fazla yan anlamları olabilir.
Soğuk su boğazımı ağrıttı.( gerçek anlam)
Boğazda nefis bir akşam yemeği yedik.(yan anlam)
3)Mecaz anlam:Bir sözcüğün ,gerçek anlamının tamamen dışında kazandığı yeni anlamdır.
Öğretmenime çok kırıldım.
Genç kızın soğuk bakışları vardı.
4)Terim anlam:Bilim,sanat,meslek dallarında,bu alanlarla ilgili özel bir anlamı karşılayan sözcüklere terim denir.Terim olarak kullanılan sözcük gerçek,
yan,mecaz anlamda taşıyabilir.
Evin perdeleri kirlenmiş,yıkanması gerek.(gerçek anlam)
Ördeğin ayaklarında perde var.(yan anlam)
Gözüne perde çekmiş,gerçekleri görmüyor.(mecaz anlam)
Bu oyun iki perde yazılmış.(terim anlam)
5)Deyim anlam:Kalıplaşmış sözcük gruplarına deyim ,kazandığı anlamada deyim anlam denir.
Kulak kesilmiş,konuşulanları dinliyordu.('kulak kesilmiş' deyimdir.)
O,bizim malımıza,canımıza göz dikmişti.('göz dikmek'deyimdir.)
6)Eş anlam:Aynı anlamı taşıyan sözcükler eş anlamlıdır.
okul-mektep,görünüş-manzara,bellek-zihin,anı-hatıra....
7)Yakın anlam:Anlam bakımından birbirine yakın olan,ancak aynı anlamı karşılamayan ve genellikle birbiri yerine kullanılmayan sözcüklerdir.
'darılmak' ve 'küsmek' sözcükleri yakın anlamlıdır.'küsme' eylemine ilişki bütünüyle kesilir.'darılma' eylemindeyse ilişki biraz soğuk da olsa devam eder.
8)Ters (karşıt) anlam:Birbirine anlam bakımından karşıt olan sözcüklerin oluşturduğu anlamdır.
zayıf-şişman,uzun-kısa,ince-kalın....
9)Çok anlamlılık:Sözcüklerin birden fazla kavramı yansıtmalarına denir.
Yaş(ıslak),yaş(yaşanan yıl)
yaz(mevsim),yaz(yazma eylemi)
10)Somut ve soyut anlam:Duyularımızın herhangi biriyle algılayabildiğimiz kavramları karşılayan sözcüklere somut anlamlı sözcükler,Duyularımızla
algılayamadığımız kavramları karşılayan sözcüklere ise soyut anlamlı sözcükler denir.
Somut anlamlı:televizyon,ses,ayakkabı,çiçek...
Soyut anlamlı:kin,sevgi,umut,hüzün...
11)Nitel-Nicel anlam:Bir varlığın kendine has özelliklerin belirten sözcükler nitel anlamlıdır.Nitel anlamlı sözcükler,varlığın sayısal değer taşımayan
özelliklerini anlatır.Bir varlığın ölçülebilir,sayısal olarak ifade edilebilir özelliklerini belirten sözcüklerde nicel anlamlıdır.
Bana her zaman sıcak davranır.(nitel)
Sıcıkı bir toplantıya katıldım.(nitel)
Dar bir caddede koşuyorduk.(nicel)
Sınıfta küçük bir çanta duruyordu.(nicel)
13)Genel ve özel anlam:Aralarındaki ortak niteliklere göre,birden fazla varlığı içine alan,aynı kavramları topluluk halinde düşündüren sözcüklere
genel;anlamları sınırlı olan ve kavramları tek tek düşündüren sözcüklere özel anlamlı sözcükler denir.
giysi,meyve,konut,organ...(genel anlamlı)Bütün insanlar,başarılı ve mutlu olmak için çalışmalılar.(genel)
pantolon,portakal,gecekondu,akciğer...(özel anlam)Bütün öğrenciler,başarılı ve mutlu olmak için çalışmalılar.(özel)
SÖZCÜKLERİN YAPI ÖZELLİKLERİ
Sözcük kökü:Bir sözcüğün bölünemeyen,anlamlı en küçük parçasına kök denir.Sözcükler yapı bakımından üçe ayrılır:
1)Basit yapılı sözcükler
2)Türemiş yapılı sözcükler
3)Birleşik yapılı sözcükler
1)BASİT YAPILI SÖZCÜKLER:Bir sözcüğün ek almamış(yapım eki),anlamlı en küçük parçası köktür.Bu çeşit sözcükler,basit yapılı sözcüklerdir.
Anlara,Dicle,su,toprak,sen,araba,insan,kırmızı,acı-,boya-.....(özel ad,ad soylu,eylem de olabilir.)
2)TÜREMİŞ YAPILI SÖZCÜKLER:Köklerden,çeşitli ekler yardımıyla yeni anlamda ve türde sözcükler türetme,dili zenginleştiren ögelerdendir.Köklerden yeni sözcük türeten eklere yapımekleri denir.
göz:göz-lük,göz-cü,göz-le-m,göz-le-mek..
insan:insan-cıl,insan-ca...
İSİMDEN İSİM YAPMA EKLERİ
LIK LI SIZ CI CIK
saman-lık Bilgili, renkli Ahlaksız Bilgisayarcı, camcı Kedicik,
bayramlık Konyalı, köylü Kızamıkçık, pamukçuk
buzluk Yerli, sözlü Gelincik, kızılcık
demircilik Sağlı-sollu Köprücük, bademcik
rektörlük
temizlik
yüzlük
babalık, evlatlık
açlık, tokluk
CA DAŞ NCI AR SAL
Adamca, güzelce – nispet katar Özdeş, soydaş İkinci, yirminci İkişer, yirmişer Bitkisel,
Düşmanca, yavaşça – zarf yaptı.
Romence, İngilizce
Çukurca, Çamlıca
İSİMDEN FİİL YAPMA EKLERİ
LA AL L A AR
Terle, ütüle Boşal Doğrul, incel Boşa, kana Kızar, başar
azal
3)BİRLEŞİK YAPILI SÖZCÜKLER:İki ya d daha çok sözcüğün bir araya gelerek,yeni ve tek bir kavramı karşılamaları amacıyla oluşturulan sözcüklere denir.
Zeytinyağı,uyurgezer,günaydın,nasıl....
Yardımcı eylem:Ad ya da ad soylu sözcüklerle kullanılarak anlamca birleşik yapılı eylemler ortaya çıkaran 'et-,ol-,kıl-,eyle-'gibi sözcüklerdir.
Yolcu etmek,terk etmek,adam olmak...
SÖZCÜKLERİN TÜR ÖZELLİKLERİ
AD(isim),SIFAT (önad),ZAMİR(adıl),ZARF(belirteç),EDAT(ilgeç),BAĞLAÇ,ÜNLEM,EYLEM(fiil)
I.AD(İSİM):Canlı,cansız bütün varlıkları,dugu düşünceleri,durumları anlatan sözcüklerdir.
ÇEŞİTLERİ:1-Tür(cins)adları:Birbirine benzeyen türlerin ortak adıdır.Kedi,bahçe,kız,insan...
2-Özel adlar:Atatürk,Ankara,Ayşe,Türkiye...
3-Tekil adlar:Ev,çocuk,araba,deniz...
4-Çoğul adlar:Evler,arabalar,denizler,insanlar...
5-Topluluk adları:Sürü,orman,aile,sınıf...
6-Somut adlar:İnsan,ev,sıcak,ekşi...
7-Soyut anlam:Sevgi,üzüntü,insanlık,aşk...
II.SIFAT(ÖNAD):Adların önüne gelerek onları çeşitli yönlerden niteleyen ve belirten sözcüklerdir.
A.NİTELEME SIFATLARI:Ada sorduğumuz 'nasıl' sorusunun yanıtı olan sıfatlardır.
1-Asıl niteleme sıfatları:Soğuk suk(nasıl su? -soğuk) , mavi kalem (nasıl kalem?-mavi)
2-Pekiştirme sıfatları:İki yolla yapılır.a)Sıfatın ilk hecesinin sonunda 'm,p,r,s' ünsüzlerden birinin gelmesi. Kıpkırmızı elmalar,masmavi gökyüzü...
b)İkileme yoluyla:sıcak mı sıcak çorba,sıra sıra selviler,çarpık çurpuk dişler...
c)Küçültme sıfatları:--ce:büyükçe ev... --cik:kısacık boy... --(i)msi:yeşilimsi renk...--(i)mtrak:mavimtrak gökyüzü
d)Şan(ünvan) sıfatları:Yüzbaşı Cemil,Nermin Hanım,Ahmet Bey...
B.BELİRTME SIFATLARI:Adları gösterme(işaret),soru,belgisiz ve sayı yönünden belirten sıfatlardır.
a)İşaret sıfatları:Bu,şu,o,öyle,böyle,şöyle...
Bu kitabı sana aldım.(Hangi kitabı?-bu kitabı)
Şu elbiseyi ben alayım.
b)Belgisiz sıfatları:'bazı,birkaç,birçok,bütün,her..'
Bazı insanlar sıcak sever.
Bütün insanları sev.
c)Sayı sıfatları:Padişahın üç kızı varmış.(asıl sayı sıfatı)/ Bankalar yüzde on faiz veriyor.(kesir sayı sıfatı)/Üçer üçer cevizleri paylaştırdı.(üleştirme sayı sıfatı)
Kızı ikinci sınıfta okur.(sıra sayı sıfat)
d)Soru sıfatları:'nasıl,kaç,hangi,ne,kaçıncı...'
Nasıl bir iş arıyorsunuz?
Hangi filmi izlediniz? (Sorular adlara yöneltilmiş)
Kaçıncı sokakta oturuyorsunuz?
III.ZAMİR(ADIL):Varlık adlarının,kavramların,kişilerin yerini tutan sözcüklerdir.
A.SÖZCÜK BİÇİMİNDE OLAN ZAMİRLER
1-Kişi zamirleri:'ben,sen,o,biz,siz,onlar' ve 'kendi' kişi zamirleridir.
Onu görünce ayağı kalktı.
Seni seviyorum.
2-İşaret zamirleri:'bu,şu,onlar,bunlar,böyle,şöyle..'
Bunların bir kısmını sana bırakıyorum.
Böylesini de hiç görmedim.
3-Belgisiz zamirler:Herkesi tanıyorum./Birçoğunu bende gördüm./Biri geldi seni sordu...
4-Soru zamirleri:Sorunun yanıtı,herhangi bir ad ya da zamir ise,o soru sözcüğü soru zamiridir.
Kimi görmek istiyorsunuz?(Seni,Ali'yi)
Hangisini beğendin?(onu,şunu)
B.EK BİÇİMİNDE OLAN ZAMİRLER
1-İlgi zamirleri:'-ki' ekiyle yapılır.Ek adın yerini tutar.
Seninki yine geç mi kaldı?
Ali'nin gözleri yeşil,Ayşe'ninki kahverengi
2-İyelik zamirleri:okul-um,okul-un,okul-u,okul(u)-muz,okul(u)-nuz,okul-ları
(Sizin)Eviniz nerede?
IV.ZARF(BELİRTEÇ):Eylemleri,eylemsileri,sıfatları ve kendileri gibi zarf olan sözcükleri ölçü,zaman,yer-yön,durum,soru,gözterme anları da katarak niteleyen sözcüklere denir.
1-Durum zarfları:Eyleme ve eylemsiye 'nasıl' sorusu yöneltilerek bulunur.
Serpil koşarak geldi.(Nasıl geldi? - koşarak)
Bana insanca davrandı.
Çocukça düşünüyorsun.
Üçer üçer oturuyorlar.
2-Zaman zarfları:Bugün Bodrum'a gideceğim./Sabahları koşuyor...
3-Ölçü(nicelik) zarfları:'ne kadar ' sorusunun yanıtını veren sözcüklerdir.
Günlerce annesini bekledi.(Nekadar bekled? -günlerce)
Derslerine çok çalışıyor.
4-Yer-yön zarfları:'nereye doğru,ne tarafa,ne yöne,kime doğru..) sorularına verilen cevaplardır.
Çocuklar içeri girdi.(Nereye girdi? - içeri)
Dışarı çıkamazsın.
5-Soru zarfları:'nasıl,ne zmaan,ne kadar,nereye,neden...' sorularının cevabıdır.
Nasıl konuştuğunu biliyor musun?
Neden gelgim İstabul'a?
V.EDAT(İLGEÇ):Tek başlarına anlamları olmayan,sözcükler ve yargılar arasında çeşitli anlam (benzetme,karşılaştırma,görelik,birlikte) ilgileri kuran sözcüklerdir.
İLE edatı:Ankara'ya tren ile gittik.
NOT:Bir cümlede 'ile' sözcüğü kaldırıldığında ve 've' bağlacı yerine getirildiğinde anlam bozulmuyorsa BAĞLAÇ,anlam bozuluyorsa EDATTIR.
KADAR edatı:Okula kadar yürüdük.
İÇİN edatı:Çocuk bize birkaç gün için geldi.
GİBİ edatı:Yağmur yağacak gibi.
ÜZERE edatı:Kızılay'da buluşmak üzere.
SANKİ edatı:Şarkıcı,sanki bülbül!
YALNIZ edatı:Oraya yalnız ben gittim.
NOT:'yalnız' sözcüğü 'sadece,olsa olsa' anlamı taşıyorsa edattır.'ancak,fakat' anlamı taşıyorsa bağlaçtır.
VI.BAĞLAÇLAR:
DE/DA bağlacı:Kapıyı kırmış da içeri girmiş./Ölür de konuşmaz./Çalışacakmış da tüm zayıflarını kurtaracakmış!
NE...NE bağlacı:Ne haber yolladı ne eve geldi.
Kİ bağlacı:Sana darıldı ki mektup yazmadı./Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini./Bu akşam bize gelmez mi ki?.
İSTER...İSTER bağlacı:Eş görevli sözcükleri cümleleri birbirine bağlar,tercih anlamı katar.
ÇÜNKÜ bağlacı:Sinemaya gidemez;çünkü babasından korkar.
HEM...HEM bağlacı:Hem evi hem de arabası olsun istiyor.
ANCAK bağlacı:Evi size veririm;ancak hemen boşaltmam.
YA DA bağlacı:Eş görevli sözcükleri eş değerli sayma,bir başka olasılık belirtme gibi anlam ilgileriyle biribirine bağlar.
VE bağlacı:Sen Türkiye gibi aydınlık ve güzelsin.
İLE bağlacı:Ekmek ile suyu sen getir.
VII.ÜNLEM:Korkma,şaşma,üzülme,sevinme gibi duyguları ve seslenişleri yansıtmaya yarar.
Aaa!Ne iyi ettiniz de geldiniz.
Vay!Başımıza gelenler.
İmdaaat!
VIII.EYLEM(FİİL):Varlıkların yaptıkları işi(kılış) oluşu,durumu,kip ve kişiye bağlı olarak anlatan sözcüklere denir.
1-İş (kılış) eylemleri:Nesne alan 'neyi,kimi' sorularına yanıt veren eylemlerdir.kurmak,silmek,görmek..gibi
2-Oluş eylemleri:Doğa eylemleri de denir.esmek(rüzgar esiyor),sararmak(yapraklar sarardı)....
3-Durum eylemleri:Eylemlerin sona ermesi için başka eylemlere ihtiyaç vardır.uyumak,oturmak,bakmak...
EYLEMDE ÇATI
A.ÖZNESİNE GÖRE EYLEM ÇATILARI:Eyleme 'kim,ne' sorularını yönelttiğimizde bulabileceğimiz özneye göre 4 çeşit çatı vardır.
1-Etken eylem:Öznesi bilinen eylemdir.
Sen onu özlüyorsun.
2-Edilgen eylem:Eylemi yapan belli değildir.Eyleme '-l,-n' ekleri getirilir.
Ortalık temizlendi.
3-Dönüşlü eylem:Öznenin yaptığı işin,tekrar kendisine dönmesidir.Eyleme '-l,-n' ekleri getirilir.
Kardeşim giyindi.( işi yapan da 'kardeşim',yapılan işten etkilenen de 'kardeşim' dir)
4-İşteş çatılı eylem:Bir işin birden çok özneyle yapılmasıdır.Eyleme '-ş' eki getirilir.
Sanatçılar sorunlarını tartıştı.
B.NESNESİNE GÖRE EYLEM ÇATILARI:Eyleme 'neyi,kimi,ne' sorularını yönelttiğimizde bulabileceğimiz nesneye göre 4 çeşit çatı vardır.
1-Geçişli eylem:'neyi,kimi,ne' sorularına yanıt verir.
Onu kaybetmekten korkuyorum.(kimi? --onu)
2-Geçişsiz eylem: 'neyi,kimi,ne' sorularına yanıt vermez.
Annemle dün barıştım.
3-Oldurgan eylem:Geçişsiz bir eyleme '-t , -r , -dır' ekleriyle geçişli hale dönüştürmeye denir.
Bebek uyudu(geçişsiz)./Anne bebeği uyuttu.(oldurgan)
4-Ettirgen eylem: '-dır ,-t , -r ' eklerinden biri veya ikisi,geçişli bir eyleme getirilirse o eylemin geçişliliği artırılmış olur.Böyle bir eylem ettirgen çatılıdır.
Ben dolabı açtım.(geçişli)/ Ben dolabı açtırdım.(ettirgen)
EYLEMSİLER(FİİLİMSİLER)
Eylemsiler üçe ayrılır:
1-Adeylemler(isimfiiller):Eylem köküne '-mek, -mak, -me, -ma, -ış, -iş' ekleri getirilerek yapılır.Ad gibi görev yaparlar.
ekmek,kaymak,kıyma,sarma...
2-Sıfateylem(ortaç):Eylem köküne '-en, -esi, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş' ekleri getirilerk yapılır.Sıfat olarak kullanılır.
Güler yüzlü insanlar / Utanmaz adama bakın./ Gelecek yıl oraya gideceğiz.
3-Bağeylemler(ulaç):Eylem köklerine '-ip, -erek, -ken, -meden, -meksizin, -eli, -ir...., -mez, -diğinde, -inceye dek, -diğinden ' ekleri getirilerek yapılır.Zarf olarak görev yaparlar.
Kayığa binip gittiler./ Bahar gelince çiçekler açar./ Ben gelmeden işe başlamayın.
NİTELEYİCİ SÖZCÜKLER
I)AD TAMLAMALARI:4 çeşittir.
a)Belirtili ad tamlaması:Tamlayan (-ın, -in) eki ,tamlanan ise ( -ı, -i ) eki alır.
Sevginin gücü,radyonun anteni,okulun bahçesi...
b)Belirtisiz ad tamlaması:Tamlayan ek almaz, tamlanan ise (-ı, -i ) eki alır.
radyo frekansı,ışık hızı,cep telefonu...
c)Takısız ad tamlaması:Bu tür tamlamalarda tamlayan,tamlananım hangi maddeden yapıldığını belirtir.
çelik tencere,ipek eşarp,ahşap ev...
d)Zincirleme ad tamlaması:Birden fazla ad tamlamasının bir araya getirilmesiyle oluşan tamlamadır.
çelik tencerenin kapağı,Belediye başkanının evi
II)SIFAT TAMLAMASI:Sıfatın addan önce gelerek belirtmesi yada nitelemsine denir.
Kolay soru/küçük,sevimli,kırmızı balık...
III)KARMA TAMLAMA:Ad tamlamalarında tamlayan yada tamlanan adlardan önce bir sıfatın gelmesiyle karma tamlama oluşur.
kızın yeşil gözleri, kırık kapının kolu, kolay soruların çözümü...