sidretül münteha
Tue 14 September 2010, 03:50 pm GMT +0200
Sünnet ve re' y 2
46 - Irak Fukahalsının Re´ye Kaymasının Sebepleri:
Irak, geçen yüzyılda olduğu gibi, yine re´y fıkhının çoğunlukta olduğu yerdir; ehl-i re´y yatağıdır. Zîrâ burada çıkan fukahâ, re´y ile şöhret bulup re´yle çok fetva veren Tabiîn ve Tebei Tabiînden ders alarak yetiştiler. Hoca Dehlevî, Hüccetü´Uâhi´l-Bâliga adlı kitabında ehl-i Hadîsi zikrettikten sonra diyor ki: "Mâlik ve Süfyân zamanında ve onlardan sonra bunların yambaşmda diğer bir cemâat vardı ki, onlar meselelerle karşılaşmaktan ürkmezlerdi, fetva vermekten çekinmezlerdi; din binası fıkıh üzerine kurulmuştur, onu yaymak lâzımdır, derlerdi. Hz. Peygamber´den Hadîs rivayetinden çekinirler, Hadîsi ona vardırmaktan korkarlardı. Hattâ Şa´bî şöyle demiştir: Peygamber1 den başkasının dediğini demek bana daha sevimli gelir., ibrahim (Nahâî) şöyle der: Abdullah dedi, Al-kame dedi demek, bize daha sevimli gelir." Sonra bunlarda ehl-i Hadîsin beğendikleri usûl üzere fıkıh meselelerini çıkaracak kadar çok Hadîs ve eser yoktu. Gönülleri diğer beldeler ulemâsının kavillerine bakmağa ahş-mamıgtı, onları toplayıp incelemeğe tahammülleri yoktu. Ancak kendilerine Önem verdiler. Kendi imamları, tahkikin en yüksek derecesindedir, kanaatında idiler. Kalbleri kendi adamlarına bağlanmıştı. Alkame şöyle demişti: "Onlardan hangisi Abdullah İbn-i Mes´ûd kadar mudakkıktır?" Bbû Hanîfe de Evzâî ile münakaşasında şöyle demişti: "ibrahim Nahâî Sâlira´den daha fakîhtir. Eğer Sahâbîîik üstünlüğü olmasa Alkame, ibn-i Ömer´den daha fakîhtir derdim."[10].
Onlarda, aynca, keskin bir anlayış ve seziş, hads, bir şeyden diğer şeye zihnin sür´atle intikal kudreti vardı. Kendi ashabının sözlerine göre meselelerin cevabını bulmağa kaadir oluyorlardı. Herkes kendi kabiliyetine göre iş görür. Her fırka kendinde olanla sevinir. Onlar fıkhı tahric kaidesine göre işleyip hazırladılar."[11].
Bunlardan görülüyor ki, Irak fukahâsinm re´yi çok almalarının sebebi şunlardır;
Meselenin halledilmesi lüzumuna kaildirler, yeni meselelerle karşılaşmaktan ve cevap vermekten korkmuyorlar, onların kanaatınca fıkıh dînin yapısıdır, yalana düşeriz endişesiyle Hadîs rivayetinden çekiniyorlar, diğer beldeler ulemâsının sözlerini pek almazlar, kendi üstadlanna taassubla bağlıdırlar, meseleleri onların kavillerine göre hallederler. [12]
47- Irak Ve Hîcâz Fukahasının Hadîsi Kabulleri:
Irak fukahâsının re´yi çok kullanmalarının, Hicaz ve Şam fukahâsının az almalarının sebebi ne olursa olsun, yukarıda belirttiğimiz bir noktaya burada da işaret etmek gerekiyor: EhH re´y ile ehl-i Hadis, Kitap ve sahih Sünneti almanın vücûbunda ittifak etmişlerdir. Bundan sonra ayrıldıkları nokta şudur: Ehl-i Hadîs, re´yden kaçınırlar, Resûlullâh´dan rivayetten çekinmezler; Hadîs bilmedikleri bir konuda muztar olarak re´y ile hükmü kabul ederler. Ehl-i re´y ise Hadîs rivayetinden çekinirler, meşguliyetini yüklenerek re´yle fetva ve hüküm vermekten çekinmezler, fetva verdikten sonra bu konuda sahîh bir Hadîs bulurlarsa re´ylerinden Hadîse dönerler. Bu husustaki haberler gayet meşhurdur.
Bundan çıkan netice şudur: Ehl-i re´y zayıf Hadîsleri almağı kabul etmiyorlar. Ehl-i Hadîse gelince bir kısmı mevzu´ olduğuna delil bulunmadıkça zayıf hadîsleri alıyor. Devrinde Medine halkının imâmı olan İmam Mâlik munkatı´ miirsel, mevkuf Hadîsleri alıyor, ehl-i Medine´nin amelini kabul ediyordu[13]. Îbnü´l-Kayyım,Îlâmü´l-Muvakkrîn´mde diyor ki: İmam Mâlik ise mürsel, munkati´, bana böyle geldi tarzında rivayet olunan Hadîsleri ve Sahâbî kavillerini kıyasa tercih eder."[14].
48 - Şafiî Zamanında Hadîsi Delil Almak Îstemiyenler:
Cedel, münazara ve ihtilaflarla dolu olan bu asırda Hadîsleri ve Peygamber´e nisbet olunan eserleri delil olarak almağı reddeden bir taife vardı. Şafiî bunları (El-Üm)´de zikretmekte ve onlarla yaptığı münâzaraîanndan bahsetmektedir. Onların ileri sürdükleri delilleri, onlardan birinin ağzından bize El-Um´de şöyle naklediyor:
"Arkadaşlarının mezhebince ilme mensup olanlardan biri bana dedi ki: Sen Arapsın, Kur´ân senin milletin olan Arapların diliyle indi. Sen onun hıfzını en iyi bilirsin. Allah´ın inzal ettiği farzlar Kur´ân´dadır. Eğer birisi Kur´ân´da şüpheye düşer de bir harfi inkâr ederse tevbe ettirilir, tevbe ederse ne âlâ, etmezse katlolunur. AUâhu Teâlâ Kur´ân hakkında: Her şeyi beyân için inzal olundu, buyurur. Allah´ın farz ettiği bir şey hakkında, bir defa: Bundaki emir delâlettir; başka bir defa: Bundaki emir ibaha içindir, demek sana veya diğer birine göre nasıl caiz olur? Böyle aralarında yapılan farklar çoktur. Senin indinde bir veya iki veyahut üç Hadîs var. Onları bir adamdan rivayet edersin, o da başkasından rivayet eder; tâ ki Reaûlullâh´a ulaşır. Sana ve senin mezhebini tutanlara bakıyorum, karşılaştığınız ve sıdk ve hıfzda ileri tuttuğunuz kimselerden hiçbirini her şeyden tebrie etmiyorsunuz. Görüşüp karşılaştıklarınızdan hiçbirinin Hadîsinde yanlışlıktan, unutmadan ve hatâ etmekten uzak olduğunu ileri sürmüyorsunuz. Bunun aksine bakıyorum, onlardan bir kısmı hakkında filân şu Hadîste, falan bu Hadîste hatâ etti diyorsunuz. Görüyoruz ki, sizler şöyle diyorsunuz: Helâl etme veya haram kılma hususunda delil tuttuğunuz Hadîs hakkda bir adam çıkıp da: Bunu Resûl-i Ekrem söylemedi, siz veya size bunu rivayet eden hatâ ettiniz, sîz veyahut size bunu söyleyen yalan söylüyorsunuz, dese, onu tevbe etmeğe zorlamıyor sunuz. Ona: Ne kötü şeyler söylüyorsunuz, demekten başka bir şey yapmıyorsunuz. Zahirî bir şey olan Kur´ân´ın hükümlerinden biri arasında, hâlini vasfettiğiniz gibi olanın haberi ile fark yapmak caiz olur mu? Onların haberlerini Allah´ın Kitabı makamında mı tutuyorsunuz-ve siz onlara göre hüküm verip onlarla mensediyorsunuz." Şafiî´nin o muhalif kimsenin ağzından naklettiği budur. Şafiî ona cevap da veriyor, fakat burada Şafiî´nin reddi bizi ilgilendirmez. Buna, onun fıkhından söz açtığımız zaman temas edeceğiz. Bizi burada ilgilendiren cihet, bu sözlerin gaye ve maksadını anlatmaktır. Bundan anlaşıldığına göre Kur´ân´ın hükümleri bizzat Kur´ân´ın ibarelerinden anlaşılması lâzımdır. Yayılmış bulunan haberler, Hadîsler Kur´ân´ı tahsis için yeterli olamaz. Çünkü râvîlerin doğruluğunda, hıfzlarında, nasıl bellendiklerinde şüpheler vardır. Hadîsler Kur´ân derecesine ulaşamaz. Bunun delili şudur: Kur´ân´da olan bir şeyde şüphe eden kâfir olur ve bundan dönmesi için tevbe teklif olunur. Tevbe ederse kabul olunur, yoksa katledilir. Ahbâr-ı hassadan yâni haber-i vâhid rivayetlerini tekzip edenler, onları alarak hatâ edenler, onlara dayanarak helâl ve haram hükmünü verenler tevbe etmeğe zorlanmazlar.
Bu sözlerin zahirinden anlaşılıyor ki, eğer Sünnet sahih ise ve Peygamber´e nisbeti doğru olduğuna kesin delil bulunursa onlar da Hadîsi alıyorlar ve onunla istidlali reddetmiyorlar. Onlar, Resûlullâh´a haberin nisbetinde şüphe olmasından dolayı reddediyorlar. Eğer bu şüphe kalkarsa, onu almağa mâni olan sebep de ortadan kalkmış bulunur ve Hadîsi almak vâcib olur.
Fakat Hadîslerin bu nev´ini almağı reddedenleri Şâfü iki kısma ayırıyor ve şöyle diyor: "Haber-i Resul hususunda bâzı insanlar iki yol tuttular. İki fırkadan biri hiçbir haberi kabul etmezler ve Allah´ın Kitabında her şey beyân olunmuştur, derler. Mâdeni Allah´ın Kitabında yoktur, hiçbir kimse onu farz edemez. Diğer bir kısmı ise: Hakkında Kur´ân´da bir hüküm bulunan hususlarda Hadîs kabul olunur, diyor. Bu iki mezhebin de sapıklığı açıktır. Ben bunlardan hiçbirini kabul etmem.?[15].
49- Şafiî´den ÖnceEhl-i Re´y Île Ehl-i Hadîs Arasındaki Durum:
Bunlar türlü düşüncelerle yüklü olan bu çağda Hadîs ve âsâr etrafında koparılan gürültüler, uyandırılan şüphelerdir. Bu geniş çalkantı alanında birbiriyle çatışan gürültüler yükselmektedir. Bir kısım insanlar, haberin Peygamber´e nisbetinde şüpheye düştüklerinden onu delil olarak almağı reddettiler. Bir kısım cemâat Kur´ân´ı anlama hususunda Hadîsten faydalanmağı kabul ettiler, onunla Kur´ân´da olan hükümlere ziyade yapmayı kabul etmediler. Bu iki fırka da tarihin derin sahifelerine gömüldü. Re´yi alıp kullanan diğer iki taife devam etti ki, onlardaki birincisi re´yi çok kullanır, ancak metni zayıf olmayan ve senedinde şüphe bulunmayan Hadîsleri kabul ederler. Yalan olduğuna delil bulunmasa da zayıf olan bir Hadîsi kabul etmezler. Diğerleri ise rivayeti çok kullanırlar, re´yi daha az alırlar. Şafiî´nin asrından evvel bunların arasındaki uçurum çok genişti. [16]
50- Şâfîl Devrinde Ehl-i Hadîs İle Ehl-i Re´yin Birbirine Yaklaşması Ve Bunun Sebepleri:
Şafiî´nin devrinde ise, bu iki fırka, yâni ehl-i re´y ile ehl-i Hadîs birbirine yaklaşmağa başladı. Bu da şundan ileri geliyordu: Her iki taraf ders, müzâkere, cedel ve münazara için birbirleriyle görüşüp buluşuyor, bir arada toplanıyorlardı. Bunların çoğu şeriatın meş´alesini yükseltmek istiyorlar, onun vekar ve şerefinin artmasını diliyorlardı. Kendi çağlarında ilimler yazılmağa başlayınca her fırka diğerinin yazdıklarım okumağa başladı, böylece onlarda olan ilmi öğrendi. Diğer taraftan Hadîslerin çokluğu ve sonu gelmeyen olayların bulunması, Hadîs ehlini de re´yi kabule mecbur etti. Sahih Hadîs kitaplarının yazılması, Hadîslerin nevi´-lere ayrılması, Hadîslerin kolayca öğrenilip tanınması, ehl-i re´yîn, Ashâb-ı Kirâm´dan ve Hz. Peygamber´den rivayet olunanların çoğuna muttali´ olması, muhtelif beldelerdeki ulemânın rivayet ettikleri Hadîsleri ve âsârı görmeleri, ehl-i re´yin elinde çok miktarda Hadîs toplanmasını sağladı ve bütün bunlar onları ehl-i Hadîse yaklaştırdı.
Ebû Hanîfe´nin ashabından imam Ebû Yûsuf ve re´y fukahâsı, Hadîsleri öğrenmeğe ve ezberlemeğe koyuldular, vâsıl oldukları görüşlerine onlardan delil getirmeğe başladılar. Biri, önce ileri sürdüğü bir görüşünü Sünnete muhalif bulursa, hemen ondan döner ve Hadîse uygun olan bir re´ye kail olurdu. îbn-i Cerîr Taberî, Ebû Yûsuf hakkında der ki: "O Hadîs bellemekle tanınmıştı. Muhaddislerin dersinde bulunurdu, elli-altmış Hadîs ezberler, somu oradan kalkar, onları insanlara yazdırırdı."
Yine Ebû Hanîfe´nin talebesi Muhammed b. Hasan Hadîs öğrenirdi. Sevrî´den Hadîs okudu. Sonra üç sene îmam Mâlik´e devam ederek ondan Hadîs ilmi aldı. Görülüyor ki, böylece ehl-i Irak ile ehl-i Hicaz arasındaki açıklık yavaş yavaş daralmağa başladı, nihayet birbirlerine yaklaştılar,
Bütün bunlar Şafiî´nin gençlik çağında oldu. Şafiî´nin devri gelince ehl-i re´y fıkhı ile ehl-i Hadîs fıkhının karşılaştığı ortam kendisi oldu. O, ehl-i Hadîs mesleğini tamâmiyle benimsemedi, yalan olduğuna delil bulunmadıkça her haberi almalarını kabul etmedi. Re´y dairesini gayet geniş tutmaları sebebiyle ehl-i re´yin yolunu da tamârıiyle tutmadı. Belki re´y usûlünün kaidelerini tesbit etti, çığırını biraz daralttı, yolunu hazırladı, kolaylaştırdı, boğazdan kolayca geçer hale getirdi. Bu ciheti onun fıkhından bahsederken beyan edeceğiz, Dehlevî, Hüccetü´llâhi´l-Bâ-liğa´da onun hakkında şöyle diyor: "İmam Şafiî; Ebû Hanîfe ve Mâlik mezheblerinin doğuşlarının, usûl ve füruunun tertip ve tesbit edilişlerinin başlarında yetişti. Kendinden öncekilerin yaptıklarına baktı. Onlarda öyle şeyler gördü ki, bu yüzden dizginlerini çekerek onların yolunda yürümekten vazgeçti." Kendini mukayyet kıldığı fikirlerin beyanı yeri ise onun fıkhından bahsederken gelecektir. [17]
51- Münakaşa Konusu Olan Re´yden Murad Nedir?:
Re´y fukahâsı. ile Hadîs fukahâsının ihtilâflarını kısaca beyan ettik. Etrafında söz edilen re´y acaba nedir? Aralarında müşterek illet dolayı-siyle hakkında nass bulunan bir şeyin hükmünü, hakkında nass bulunmayan bir şeye de vermek demek olan kıyas-ı fıkhı midir, yoksa bundan daha geniş umumî bir mânada mıdır? Sahabe ve Tabiîn devrinde kullanılan re´y kelimesinin mânasını aragtiran kimse, onu umumî olarak bulur, yalnız kıyasa mahsus olmadığını görür. Kıyasa ve ondan başkalarına da şâmildir. Sonra daha beriye doğru gelerek mezheblerin kurulduğu çağa inersek yine aynı şekilde umumî mânada buluyoruz. Sonra mezhebler çağının ortalarına geldiğimiz vakit, alınması caiz görülen re´yîn tefsirinde her mezhebin diğerinden ayrılmış olduğunu görürüz.
Îbnü´l-Kayyim, Ashâbdan ve Tabiînden naklolunan re´yi şöyle tarif ederek açıklıyor: "îşaret ve emarelerin taaruz ettiği yerde doğruyu bulmak için derin düşünüp teemmülden sonra kalbin gördüğü, gönlün yatıştığı şeydir." Gerçekten Sahabe ve Tabiînin fetvalarına ve onların mesleğini tutanların eserlerine bakan kimse anlar ki, re´yden murad: Nass bulunmayan hususta fakîhin vermiş olduğu fetvadır. Bu fetvasında dînin ruhuna uygun bir surette bildiklerine itimat eder veyahut da fetvayı verenin nazarında umumiyet itibariyle dînin hükümleriyle bağdaşır bir surette olur. Yahut da hakkında nass bulunan bir emre müşabih olur, böylece benzeyen bir şey benzerine katılmış sayılır. Buna göre re´y kıyasa da şâmil olur, istihsana"[18], mesâlih-i mürseleye, örfe de şâmil olur. İmanı Ebû Hanîfe ve Ashabı kıyası, istihsanı ve örfü kabul edip alıyorlardı. İmam Mâlik istihsanı, mesâlih-i mürseleyi ve örfü alıyordu. Mâliki mezhebi mesâlih-i mürseleyi almakla meşhurdur. Bu sebeptendir ki, bu mez-heb muhtelif devirlerde insanların ahvâline uygun olarak onların meselelerini çözmeğe kabiliyetli ve elverişli bir hal arzetmiştir. Halbuki bu nıez-heb, Hanefiyye mezhebi gibi, kıyası çok almaz. Mâliki mezhebi istihsa-na da çok geniş yer verir. Hattâ îmam Mâlik istihsan için, "O ilmin onda dokuzudur" demiştir. Fakat bütün bunların hepsi nass, sahabe fetvası ve Medine halkının ameli bulunmayan hususlardadır.
îmam Şafiî´ye gelince: İtimat olunur bir as bulunmaksızın hükümlere delil bulma hususunu, ucu bırakılıvermiş, serbest salınmış bir halde buldu. O, hüküm çıkarma hususunda böyle kayıtsız bir yol tutmadı. Ona göre şerîatte esası kıyasa dayanmayan bir re´y muteber olamaz. Aralarındaki benzerlik dolayısiyle hakkında nass bulunmayan bir şey, hakkında nass bulunan bir şeyin hükmünü alır. Bu halde re´yi yine nassa hamletmek demektir. Şerîatte bir bid´at çıkarmak değildir. Fakat mutlak olarak istidlal yaparak mensûs olan hükümlerin illetine bakmaksızın ahkâmı mutlak surette ta´lîl etmek şerîatte bid´attir. Onun için Şafiî, istihsan yapan kimse şerîat vaz´ediyor demek olur, demiştir. Kıyas için kaideler, Ölçüler kurmuştur. Kıyası takviye etmiş ve müdafaasını yapmıştır. Hattâ kıyasın usûlünü yazıp isbat etme hususunda Hanefiyyeden daha üstündür. Onun için Fahred^n Râzî şöyle demiştir: "Şâyan-ı hayrettir ki, Ebû Hanîfe´nin istinadı kiyasa olduğu ve çok kıyas yaptığından dolayı düşmanları onu zemmettiği halde, ne ondan, ne de talebesinden kıyası isbat için bir şey yazdıkları naklolunmamış tır. Ders takrirlerinde bu konuda hüccet olacak bir şey şöyle dursun, en ufak bir îmâ dahi zikret-memigtir. Kıyası inkâr eden hasımlarının delillerine cevap verdiği duyulmamıştır. Belki bu mesele hakkında ilk konuşan ve deliller getiren İmam Şafiî olmuştur."[19]
[10] Ebû Hanîfe Mekke´de Dâru´l-Hayyât´ında Evzâî ile görüştüğünde Evzât ´ona soruyor:
Siz niçin rükûa varırken, rükûdan Kalkarken tekbir esnasında ellerinizi kaldırmıyorsunuz ?
Ebû Hanîfe şu cevabı veriyor:
Çünkü bu hususta Resûlullah´tan sahîh bir eaer yoktur.
Nasıl olur? Zühri Sâlim´den, o da babasından rivayet eder ki: Hazret-i Peygamber namaza başlarken iftltah tekbîrinde, rükûa varırken ve rükûdan dogrulur-ken ellerini kaldırırdı.
Hammad İbrahim´den ve AJkame´den, Esved de îbni Mes´ud´dan bize rivayet ettiler ki; Hazret-î Peygamber ancak iftitah tekbîrinde ellerini kaldırırdı, başka yerde bunu yapmazdı.
Ben sana Zühri´den, Salim ve babasından Hadîs rivayet ediyorum, sen İse bana tutup Hammad İbrahim´den şunu rivayet etti, diyorsun...
Dinle: Hammad Zührî´den daha fakîhtir; İbrahim Sâlim´den daha fakîhtir, Alkame de îbni Ömer´den aşağı kalmaz. Îbni Ömer´in Sahâbelik fazl ü mezlyyeti varsa Esved´in de birçok meziyyetleri vardır. Abdullah (îbni Mes´ud) ise işte o bildiğin Abdullah. Bu sözler karşısında Evzâî, sükût ediyor ve diyecek bir şey bulamıyor.
[11] Şâh Veliyyullah Dlhlevî, Huccetü´llâhi´l-Bâliga´dan, kisaltüarak.
[12] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 69-70.
[13] Burada şu gerçeği belirtelim ki, imam Mâlik ve Hicaz fukahâsi, Irak fukanâsı kadar olmamakla beraber yine de re´yi çokça kullanıyorlardı. Şâtıbî´nin ve başkalarının dediği gibi Kur´ân´a veya başka bir Hadîse veyahut küllî bir kaideye muânz olan Hadîsleri reddediyorlardı. Şâtıbî Muvatta´mda bu hususa kıymetli bir fasıl ayırmıştır. Orada der ki: "Hz. Aişe, İbn-i Abbâs, îbn-i Ömer b. Hattab; güç-lü&Ü kaldırma kaidesi ve şâire gibi bâzı îslâmî asıllara muhalif olan bâzı Hadîsleri reddetmişlerdir. Onlarca Hadîsin böyle muhalif olması, onun Resûlullâh´a nisbetinin yalan olmasından ileri gelir. îmana Mâlik de bu asla itimâd etmektedir. O da Kur´ân´a ve kat´î bir Hadîse veya umumî bir aslî kaideye muhalif olan Hadîsi reddetmiştir." Şâtıbî bundan soüra devamla diyor ki: "Baksana, köpek yalamasından ötürü kabı yedi defa yıkama Hadîsi hakkında Mâlik ne diyor: ´Hadîs böyle geliyor, fakat hakîkatı nedir bilinmiyor.´ Bu hususta şöyle derdi: ´Köpeğin tuttuğu av yeniyor, salyası neden kerih olsun?´ Hıyâr-ı Meclis hakkındaki sözü de aynı mânaya bakar, onun hakkında da şöyle der: "Bizim nezdimizde bunun maruf bir haddi belli değil, bu hususta ama! olunacak bir emir de yok." Yâni meclisin müddeti meçhul demek istiyor. Halbuki bir kimse meçhul bir müddet için muhayyerlik şart koşsa, bu icmâan bâtıldır. Şart olması caiz olmayan bir hüküm, şer´an nasıl sabit olur? diyor ve burada da icmâî bir asla dönüyor. Diğer taraftan meçhul olmanın şartı bozması kaidesi kat´îdir, bu da bu zannî Hadîsle tearuz etmektedir... Tine bu kabilden olarak Mâlik: "Bir kimse ölür de üzerinde oruç borcu varsa, ondan Ötürü oğla orno tatar." Hadîsi ile "Ne dersin, babanın borcu olsaydı Ödemez miydin?.." Hadîsini nazar-ı itibara´ almadı. Çünkü bunlar Kur´ân-ı Kerîm´in kat´î ve mukarrer olan aslına aykırıdırlar. "Kimse başkasının günahını yüklenmez.", "tnsan İçin çalıştığından başka bir şey yoktur." Yine Mâlik harbde alman ganîmet malı taksim edilmezden önce pişirilen deve ve koyun etlerinin pişirildiği çömleklerin dökülmesi Hadîsini reddetmiştir. Bunda güçlüğü kaldırma aslına dayandı. O buna Masâlih-i Mür-sele namı verir. Ganîmet malları taksim edilmezden önce muhtaç olanların onlardan yemesine cevaz verdi. Bunu îbnü´I-Arâbî söyledi. Şevval ayında altı gün cniç tutmaktan nehyetti; halbuki o Hadîs sabittir, bunda da sedd-i zerâi* aslına dayanırdı. Emzirmede de ne beş, ne on olmasına itibar etmedi, çünkü Kur´ân-ı Kerîm´de şu asıl vardır: "Sizi emzirmiş olan anneleriniz..." Mâlik´in mezhebinde bunun benzerleri çoktur. Görülüyor ki, imam Mâlik umûmî asıllara aykırı gördüğü Hadîsleri kabul etmemektedir. Şâtıbî bunun naklinde şöyle diyor: "Çünkü asıllar kafidir, ha-ber-i vahid.se zannîdir."
Şâtıbî burada, umûmî asıllara muhalif olan haber-i vâhidleri alma hususunda İmamların ihtilâflarım naklederek şöyle diyor: "İbn-i Arabî der ki, şer´m kaidelerinden bir kaideye´ muarız bir haber-i vâhid bulunursa bununla amel caiz mi, yoksa değil mi? Ebû Hanîfe: Bununla amel caiz değildir, dedi, Şafiî caizdir, dedi. Mâlik meselede tereddüt etti, Mâlik´in meşhur ve i´timâda şayan olan kavline göre, eğer haber-i vâhid olan Hadîsi diğer bir kaide takviye ederse onu ahr, eğer yalnız kalırsa onu terk eder. Sonra köpeğin yalamasından dolayı kabı yıkama meselesinde Mâlik´in sözünü nakil ederek der ki: Çiinkü bu Hadîs iki büyük asla tearuz etmektedir. Biri Cenâb-ı Hakk´m su âyeti: "Onların tuttukları avlan yeyin." Diğeri de şudur: "Temizliğin iller ve sebebi diri olmaktır. Bu köpekte de vardır." Arâyâ Hadîsine Ribâ kaidesi çarpmakta ise de bunu örf ve iyilik yapma kaidesi desteklemektedir. Irak fukahâsı Müsarrât Hadîsinin muktazasmı takdir ettiler. Mâlik ise bunu ağla aykırı buldu. Zîrâ bu haraç, zamanladır, aslına muhaliftir. Zîrâ bir şeyi İtlaf eden kimse ya onun mislini veya onun kıymetini Öder, fakat başka bir cinsten yenen bir geyle borçlandırmak, bu olmaz. Mâlik bu konuda Muvatta´mda bulunmayan ve sabit olmiyan bir şey söyledi." (Şâtıbî, Muvafıkât, c. III, s, 10, DImişkî tâb´i).
Arâyâ Hadîsinden murad, Zeyd b. Sâbit´ten rivayet olunan Hadîsdir. Hadîse göre Hz. Peygamber yaş hurmalar dallarında iken ölçülerek satılmasına izin vermig-lerdir. Bu esas i´tibâriyle hurma ağacı üzerindeki hurmaları hibedir. Sonra hibe olunan hurmalara denilmiştir. Bunların misli misline olmak üzere kuru hurmayla satılması yâni mübadelesi caizdir. Ağaç üzerindeki hurmanın mutdarı tahmin ve hads yoluyla tâyin olunur. Bu alışverişte riba şüphesi vardır, çünkü ağaç tizerindekini tam bir surette ölçmeğe imkân olmadığından satılan malların biribirinden eksik veya fazla olmak İhtimali vardır. Bu takdirde fazlalık ribâsı olur. Fakat Hz. Peygamber zorluğu kaldırma esasına binâen buna müsâade buyurmuşlardır, zîrâ bir ailede kuru hurma vardır, fakat yaş ve taze hurmaları yoktur. Bu suretle taze hurmaya kavuşurlar. Sonra örf ve âdet böyle gelmiştir. Bunda müsamaha câridir.. Aslında bu bir nevi bağış ve hibedir, iyilik yapmadır, ribâ sayılmaz. Müsarrât Hadîsi ise Ebû Hüreyre Hazretlerinin rivayet ettiği Hadîstir. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: ´´Satacağınız deve ve koyunları sütlü görülsün diye sütü sağmadan yelinlerinde biriktirmeyiniz. BÖyîe bir hayvanı satınalan kimse onu sağdıktan sonra muhayyerdir, isterse elinde tutar, isterse hayvanı reddeder, sağdığı süt için bir sag hurma verir." Sütü yelininde toplansın diye ve çoğalsın diye satacağınız hayvanı birkaç gün sağmayarak müşteriye sütlü göstermeye çalışmaktan men olunmuştur. Bu Hadîsin muk-tezasını fukahâdan birçoğu reddetmişler, Muvafıkât sahibi Şâtıbî´nin yukarıda zikrettiği gibi, bunu zayıf saymışlardır.
Bu nakilden anlaşılıyor ki, Hicaz fukahâsı da kendilerince doğru buldukları Islâ-mî bir asla muhalif olan bâzı Hadîsleri reddediyorlar ve zayıf sayıyorlardı. İşte îmam MâlUc Mürsel Hadîsleri, Munkatı´ eserleri almakla beraber Kitap ve Sünnetten malûm bir kaideye muhalif olan Hadîsleri almıyordu. Eğer ortada umumî bir kaide yokaa o zaman Hadîsi alırlar ve onu re´ye tercih ederler.
[14] tlâmü´l-Muvakkıîn, c. I, s. 26.
Hadîs-i Mürsel: Tabiînin, kendinden rivayet ettiği Sahâbîyi zikretmeksizin vasıtasız doğrudan Peygamber´den rivayet ettiği Hadîstir. Munkatı´: Senedde Tabiî ve Sahâbî zikrolunmayandır. Bunların hepsi tetkîk ister. Mâlik hakkındaki kitabımıza bak.
Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 70-72.
[15] Şafiî, EI-Üm, e. VII, s.-250/252.
Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 72-74.
[16] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 74.
[17] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 74-75.
[18] Hanefiyye fukahâsmrîan olan Ebû Hasan Kerhî, istihsanı şöyle tarif eder: "Emsaline, vermiş olduğu hükmü isbât eden birinci delilden ayrılmasını icâbeden daha kuvvetli bir delil sebebiyle müctehidin o benzerlerine vermiş olduğu hükmü buna da vermekten vazgeçmesidir." Bâzı fukahânm kısaca, "Istihsan, gizli kıyastır" demeleri de bu tarife girer. Mâliki mezhebinde istihsan şöyle tarif edilir: "Külli . bir delil mukabelesinde cüz´î maslahatı almaktır." Maksat, mutlak surette maslahat değildir. Belki istidlal tarafını daha kuvvetli kılan maslahattır. Bu tarif Ibnü´l-Arâbî´nm Ahkâmü´l-Kur´ân´daki, "îstihsan iki delilden en kuvvetli olanlyle ameldir" tarzındaki sözüne de uygundur. Mâlikİyyenin bu tarifi, Hanefiyyenin tarifine yaklaşmaktadır. Şâtıbî, Muvâfıkât´mda diyor ki: "istinganın iktizası, mürsel istidlali kıyasa takdim etmektir. Çünkü istihsan yapan kimse mücerred zevkine ve arzusuna müracaat etmiyor, bu gibi meselelerin emsalinde şârün maksadı ne olduğu hakkındaki bilgisine müracaat ediyor, şeriatın ruhuna bakıyor. Meselâ bir meselede kıyas Öyle bir hükmü icabeder ki, bu başka bir cihetten ya bir, maslahatın kuvvetine veyahut da bir fesadın celbine sebep olacak mahiyettedir. Igte böyle olan kıyas istihsanla bırakılır."
Mesâlih-i mürsele, aklın kabul ile aldığı maslahatlar, fâidelerdlr. Şerîaün asıllarından birisi onun ilgasını veya İtibar edilmesini göstermemiştir. Şeriatın ilgasını gösterdiği şey ittifaken reddolunur. İtibar edilmesini gösterdiği şey ise bu münasip vasfından dolayı ittifaken makbuldür ve bu, kıyas içine girer.
İstihsan İle mesâlih-i mürsele, Mâlikiyye nazarında mânaca birbirine yakındır. Baksana, onlar mesâlih-i mürseleyi külü bir delil mukabelesinde cüz´î maslahatı almaktır, diye tarif ediyorlar. Buna göre istihsan, Mâlikiyyeye göre mesâlih-İ mürseleye çok yaklaşıyor. Aralarında ince bir fark kalıyor. Belki, imam Mâlik´ten naklolunan şu, "îstihsan ilmin onda dokuzudur." sözünden murad mesâllh-i mürseleye de şâmildir.
Bizce onlar, birini kabul edip diğerlerini reddeden Hanefiyye görüşüne göre başka başka şeylerdir. Fakat Mâlikiyye nazarında birbirine yakındırlar. Aradaki farkı, Inşaallah yerinde beyan edeceğiz.
[19] Fahreddin Razl, Menâkıb-i Şâfil.
Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 75-77.