rray
neslinur
Thu 28 January 2010, 11:50 am GMT +0200
Reddü´l Muhtar / Rehin
REHİN KİTABI
REHİN EDİLMESİ CAİZ OLANLAR VE OLMAYANLAR BABI
REHİNİN ADİLE BIRAKILMASI BABI
REHİNDE TASARRUF VE CİNAYETLER BABI
ÇEŞİTLİ MESELELER FASLI
REHİN KİTABI
METİN
Rehin´in av bahsiyle münasebeti şudur: Rehin ve av, her ikisi de malın tahsiline sebep olurlar.
Rehin lügatte, bir şeyi hapsetmektir. Şeriatta ise, mal olan birşeyi hapsetmek, yani onu mahpus
kılmaktır. Onu hapseden mürtehindir. Bir hak karşılığı olarak tamamının veya, eğer rehin edilen
şeyin kıymeti borçtan az olursa bir kısmının alınması mümkün olan bir nesnenin hapsedilmesidir.
Ki bu hak da borçtur. Çünkü nesnenin (ayn´ın) rehinden alınması mümkün değildir. Ancak, hükmen
borç olursa alınır. Nitekim ileride gelecektir. Bu borcun hakikî, yani zahiren ve batınen ödenmesi
vacip olan borç olması, veya yalnız zahiren borç olması lâzımdır. Sonradan hür çıkan kölenin ve
sonradan şarap çıkan sirkenin bahası gibi. Veya hükmen borç olması lâzımdır. Bu da misli veya
kıymetiyle zamin olunacak nesnelerdir. Nitekim ileride gelecektir.
Rehin icap ve lâzım olmayan kabul ile münakit olur. Binaenaleyh râhinin onu teslim etme veya
hibede olduğu gibi ondan dönme hakkı vardır. Râhin, rehin edilecek nesneyi teslim etse, mürtehin
de onu ağacın üzerindeki meyve gibi dağınık halde değil, toplu halde, ve râhinin hakkı ile meşgul
olmayacak bir şekilde, müşaen değil, hükmen de olsa ayırdedilmiş olarak kabzetse, meselâ
merhun, merhun olmayan nesne ile hilkaten muttasıl olsa, ağaç gibi, ki bunun izahı gelecektir,
rehin gerçekleşir.
Bu ifade ediyor ki, hibede olduğu gibi: kabız rehinin lüzumunün şartındandır.
Mücteba´da şöyle denilmektedir: «Tashih edilen kavle göre kabız, rehinin cevazının şartıdır.»
Rehin ile mürtehin arasını tahliye etmek, bey gibi, zahire göre hükmen kabızdır. Tahliye bey´de de
kabız sayılır. Merhun, helak olduğu takdirde, kıymetinden veya borçtan hangisi daha az ise onunla
tazmin edilir. Şafiî´ye göre rehin edilen nesne emanettir.
Muteber olan, merhunun, «Eşbah» da vehm olunduğu gibi helâk olduğu günün kıymeti değil,
mürtehinin kabzettiği günün kıymetidir. Çünkü helak gününün kıymetinin muteber sayılması
nakillere mugayyirdir. Nitekim musannıf da öyle tahrir etmiştir.
Rahin alacağı deynin miktarını beyan etmeden önce, rehin teklifi üzerine kabzedilen nesne helak
olduğu takdirde esah kavle göre zamin olunmaz. Keza Kınye ve Eşbah, Rehin helak olursa, kıymeti
borca eşit olduğu takdirde, o zaman mürtehin rahinden borcunun tamamını hükmen almak olur.
Eğer kıymeti borçtan fazla olursa, fazlalık mürtehinin elinde emanettir. O zaman taaddi ile zamin
olur. Eğer kıymeti borçtan noksan ise rehinin kıymeti borçtan düşülür, mürtehin geri kalan
alacağını rücu ederek rahinden alır. Çünkü, alacağın tam alınması paranın miktarı kadardır.
Mürtehin rehinin burhansız olarak helakını iddia etse mutlaka zamin olur. Rehin ister zahir
mallardan, ister batın mallardan olsun. İman Mâlik bu zaminiyeti batın mallara has kılmıştır.
Mürtehin, rahinden alacağını talep edebilir. Rehin kendisinde olsa bile mürtehin, alacağını almak
için merhunu hapsedebilir. Çünkü hapis onun borcunu geç ödemesinin cezasıdır.
Mürtehin, akti feshetmiş olsalar bile, alacağını alana veya onu edene kadar, merhunu elinde
tutabilir. Çünkü rehin, yalnız aktin feshiyle batıl olmaz. Kabız ve borç kaldığı müddetçe rehin de
bakidir. Bunlardan birisi fevt olursa, rehin kalmaz. Dürer, Zeylaî ve diğerleri.
Merhundan mutlaka, ne istihdamla, ne oturmakla, ne giymekle ne icare vermek ve ne de iare
vermekle menfaatlenemez. Menfaatlenme ister rahin, ister mürtehin istesin. Ancak, birisi diğerine
izin verirse, menfaatlenmesi mümkündür. Bazı âlimler tarafından, «Mürtehinin rehinden
menfaatlenmesi helâl değildir, çünkü faizdir.» denilmiştir. Bazı âlimler tarafından da; «Eğer
mürtehin menfaatlenmeyi şart koşarsa, faiz olur, koşmazsa, faiz olmaz.» denilmiştir.
Eşbah ve Cevahir´de şöyle denilmiştir: «Rahin, mürtehine rehin verdiği bahçenin meyvelerini
yemeyi, rehin verdiği binada oturmayı veya koyunun sütünü içmeyi mubah kılarsa, yediği ve içtiği
takdirde zamin değildir. Rahin mürtehini bunlardan men de edebilir»
Sonra da Eşbah´ta şöyle denilmiştir: «Mürtehinin rehinden menfaatlenmesi mekruhtur.» Bu husus
rehin bahsinin sonunda gelecektir.
İZAH
Rehin, «Ve eğer seferde olur da yazacak birini bulamazsanız, rehinler (yeter).» (Bakara : 283) ayeti
ve Rasûlullah (S.A.V.)´in bir yahudiden yiyecek alarak karşılığında zırhını rehin bırakması rivayeti ile
meşrudur. Rehinin meşruiyeti üzerinde icma da edilmiştir.
Rehinin güzelliklerinden bir tanesi, alacaklının hakkının helakten emin olmasıdır. Borçlu açısından
da alacaklının husumetini azaltmak ve ödemekten aciz kaldığı takdirde rehin ettiği şeyle borcunu
ödeme kudretine sahip olmasıdır.
Rehinin rüknü, yalnız icap veya icap ile kabuldür. Nitekim ileride gelecektir. Şartları da ileride
gelecektir.
Rehinin hükmü ise, alacağın alınmasının sübutudur. Sebebi de, mukadder hakkının baki kalmasıdır.
Rehinin ayette seferle sınırlandırılması, seferde genellikle yazmanın ve şahit tutmanın mümkün
olmamasındandır. O yüzden rehinle onun alacağı vesikalandırılmaktadır.
«Rehin lügatte bir şeyi hapsetmektir ilh...» Hangi sebeple olursa olsun. Zira Allah-u Tealâ, «Her can
kazandığıyla rehin alınmıştır.» (Müddesir: 38) buyurmuştur. Rehin kelimesi bir mal karşılığı rehin
edilen nesneye de denilmiştir.
«Onu mahpus kılmaktır ilh...» Islah´ın izahında şöyle denilmiştir: «Rehin bir şeyi bir hak karşılığında
hapis kılmaktır. Burada bir şeyi bir hak karşılığında hapsetmektir denilmemiştir. Çünkü hapseden
ancak mürtehindir, rahin değil. Ama o şeyi hapis kılmak bunun hilafınadır.» H.
Bu, tam rehinin veya lâzım olan rehinin tarifidir. Yoksa, rehin akti hapsi ilzam etmez. Belki o,
kabızla olur. Sadi.
Kuhistanî´de şöyle denilmektedir: «Rehinin hapsinden ilk akla gelen, teberru veçhiyle
hapsedilmesidir. Eğer rahin rehini mürtehine vermeye zorlanırsa, rehin olmaz. Kübra´da da olduğu
gibi. O zaman, zannedildiği gibi iznin zikredilmesi de lâzım değildir.»
Gelecek babın sonunda gelecektir ki, eğer mürtehin borçlusunun sarığını alsa, eğer borçlu sarığın,
onun yanında kalmasına razı olursa rehin olur.
«Bir hak karşılığı ilh...» Yani mali olan bir hak sebebiyle. Velev ki o mal, meçhul olsun. Musannıf
kısas, had ve yemin gibi şeylerden kaçınmak için «hak» tabirini kullanmıştır. Ama bu kayıttan dolayı
rehin tarifine kitabet bedeli de girmektedir. Zira onunla rehin yapmak da caizdir. Kitabet bedeline
her ne kadar kefalet caiz değilse de rehin caizdir. Nitekim Hâniye´den naklen Mi´rac´da da böyledir.
«Alınması mümkün olan ilh...» Yani rehin edilen nesneden hakkın (alacağın) alınmasının mümkün
olması Musannıf bu kavliyle de kar, buz, emanet, müdebber köle, ümmül veled cariye ve
mükatebten kaçınmıştır ki, bunlar rehin edilmezler.
Şurunbulaliye´de şöyle denilir: «Şaraba gelince, şarabı rehin etse, o da yine maldır. Ondan hakkını
alması mümkündür. Eğer mürtehin müslüman ise, bir zımmîyi şarabın satışı ile vekil eder veya
rahin ve mürtehin, her ikisi de zimmet ehlinden olurlarsa, zaten rehin caizdir. Şu kadar var ki şarap
müslüman hakkında kıymetli bir mal değildir. Öyleyse onu birisine rehin vermek veya onu bir
müslüman veya zımmîden rehin olarak alıp kabul etmek caiz değildir. Her ne kadar (helâk ettiği
şarabın bedelini) zımmîye tazmin etse bile nitekim aşağıdaki babda da gelecektir.»
«Hür çıkan kölenin, şarap çıkan sirkenin ilh...» Ve kesilmiş hayvanın bahası veya inkâr üzerine
yapılan sulh bedeli gibi. Eğer o kesilmiş hayvanı ölü olarak bulmuş olsa, veya her ikisinin
birbirlerini, borç olmadığına dair doğrulamaları gibi. Zira burada borç zahiren vaciptir, Borcun
zahiren vacip olması da kafidir. Çünkü borcun zahiren vacip olması vadedilen borçtan daha
tekidlidir. Dürer. Yani o zaman rehin mazmundur.
Kuduri´de şöyle denilir: «Rehinin helaki ile hiçbir şey lâzım gelmez. Nasıl ki, başlangıçta hür bir
adamı veya şarabı rehin etmesi gibi.»
İmâm Muhammed de Mebsut ve Camii´de nassen söylemiştir ki, fasit bir rehin hükmüyle kabzedilen
nesne yenildiği takdirde kıymetinden ve borçtan hangisi az ise onunla mazmundur. Burada muhtar
olan da Muhammed´in kavlidir. Nitekim İhtiyâr´da da böyledir. Ebussuud, özetle.
«Misli veya kıymetiyle zamin olunacak nesneler ilh...» Misli veya kıymeti ile mazmun olunan
şeylere, kendi nefsiyle mazmundur da denilebilir. Çünkü bunların kıymeti veya misli onun yerine
kaimdir. Magsubun kıymetinin veya mislinin onun yerine kaim olması gibi.
Musannıf bununla gayrı ile mazmun olunan şeyden kaçınmıştır. Bayiin elindeki mebi gibi. Zira bu
gayrıyla mazmundur ki, gayr da ancak onun semenidir. Bir de asla mazmun olmayacak, emanetler
gibi, şeylerden kaçınmıştır. Zira bu iki şeyle rehin batıldır. Bunlara hükmen borç denilmesi,
bunlarda asıl mucib olanın «kıymet» veya «misil» olmasındandır. Eğer reddi mümkün ise,
fukahanın cumhuruna göre, ayn´ın reddi (geri verilmesi) borçtan kurtarır ki bu ret de bir borçtur.
Ama bazı fukahanın kavline gelince, onun reddi kıymetiyledir. Kıymetini ödemek de ancak helakten
sonra vacip olur. Şu kadar var ki bu da geçmiş bir kabızla helaki zamanında vacip olur. Bu bahsin
tamamı Hidaye ve Zeylaî´dedir.
«İcab ile ilh... Yani, «Bu şeyi senin üzerimde olan alacağın karşılığı olarak sana rehin ettim.» veya
«Şu şeyi rehin olarak al.» demesi gibi. Kuhistanî.
Rehin akdinde rehin lafzını söylemek şart değildir. Nitekim musannıf da gelecek babda bunu
zikredecektir.
«Kabul ile ilh...» Diğeri de «rehin olarak aldım» derse, kabul etmiş olur. Bu söz ister müslümandan,
ister kâfirden, ister köleden, veya çocuktan, asilden veya vekilden sadır olsun, fark etmez. O halde
kabul de icab gibi rehinin bir rüknüdür. Meşayih´in ekseri de buna meyletmiştir. Zira rehin de bey
gibidir. Bundan dolayı birisi, kabulsüz rehin vermeyeceğine yemin etse, sonra da rehin verse, hanis
olmaz.
Fukahadan bazıları da, «icabı illet kılmakla kabul rehinin şartı olur. Çünkü rehin teberruî bir akittir.
Bundan dolayı rehin edilecek nesne teslim edilene kadar rehin lazım gelmez.» denilmiştir.
Kuhistanî.
Hidaye´de ikinci görüşle yetinilmiştir. Kuhistanî de Kermanî´den şunu nakletmiştir: «Rehin, teati
yoluyla caizdir.»
«Lazım olmayan ilh...» Zira rehin teberru akdidir. Çünkü rahini rehin ettiği şeyin karşılığında
mürtehine bir şey icab ettirmemektedir.
«Kabzetse ilh...» Yani rahinin sarih izni ile veya iznin yerine cari olacak meclisteki bir sözü üzerine
kabzederse. Akit meclisinden sonra ise, bizzat kendi izni ile veya baba, vasi ve bir adil gibi naibinin
izniyle kabzetmesi gerekir. Hindiye, özetle.
Rahin sükut ettiği halde mürtehin onu kabzetse, lâyık olan, onun da rehin olmasıdır.
«Halde ilh...» Bu hallerin hepsi ya müteradif veya mütedahil hallerdir. Ayni. Musannıf bu hallerle
şunu ifade ediyor ki, rehin bu sıfatlarla akit anında lazımî bir akit değildir. Belki, rehin edilen
nesnenin kabzı zamanında lazımî bir akit olur. Öyleyse, rehin edilen nesne bir şeye muttasıl olmuş
olsa, veya başka bir şeyle meşgul olsa, meselâ rehin edilen bina kirada olsa, o zaman rehin batıl
değil, fasit olur. Yine, rahin, ortaklı bir şeyden hissesini ayırmadan onu şeyden rehin etmiş olsa,
fasit olur.
Fukahanın bazısına göre ise batıldır. Kerhi´nin ihtiyar ettiği de budur. Bu fesat, kabız anında
kalkmış olsa, o zaman fasit rehin, sahih ve lazım bir akit olur. Nitekim Kermanî´de de böyledir.
Kuhistanî.
«Ağacın üzerindeki meyve gibi ilh...» Bu dağınık olana misaldir. Veya tarlanın üzerindeki ekin gibi,
yani ağaçsız, topraksız, ağacın ve toprağın üzerindeki ekin ve meyveyi rehin etmesi gibi. Zira
meyve ile ekin mürtehinin elinde toplanmaz. Çünkü ağaçsız bir meyveyi toplamak, yersiz bir ekini
de toplamak mümkün değildir. T.
«Meşgul olmayacak ilh...» Bir şeyi meşgul edene gelince, onu rehin etmek caizdir. Nitekim
kitapların çoğunda da böyledir. Musannıfın burada «rahinin hakkı» ile kayıtlaması şundan
kaçınmak içindir: başkasının mülküyle meşgul olmuş olsa, o meşguliyet rehine mani olamaz.
Nitekim madiyede de olduğu gibi. Hamevi.
Ben derim ki: Mülkü meşgul eden şeyin rehin edilmesinin caiz olması, o şeyin herhangi bir şeyle
muttasıl olmamasıyla takyid edilmelidir. Zira bilindiği gibi, meyveyi veya ekini veya yalnız binayı
rehin etmek caiz değildir. Nitekim ileride de gelecektir.
«Müşaen değil ilh...» Meselâ bir kölenin veya bir binanın yarısını. İsterse bunu ortağına versin, yine
caiz değildir. Bu bahsin tamamı gelecektir. Ancak bu sözden şüyuun zarureti sabit olan kısım
istisna edilir.
«Rehinin lüzumunun şartındandır ilh...» Kabzın rehinin lüzumunun şartlarından olması kavline,
Hidaye, Mülteka ve diğer kitaplarda da uyulmuştur.
İnaye´de şöyle denilir: «Şeyhülislâmın ihtiyarı da budur. Bu da ammenin rivayetine muhaliftir.»
İmâm Muhammed diyor ki: «Rehin ancak kabzedilirse, caizdir. «Muhammed´in dediğinin misli,
Hakim´in Kafi´sinde, Tahavi´nin Muhtasar´ında ve Kerhi´de de mevcuttur.
Sadiye´de şöyle denilmiştir: «Ben diyorum ki, hibe kitabında geçti ki, Peygamber (S.A.V.); «Hibe
ancak kabzedilirse caizdir.» buyurmuştur. O zaman kabız hibede cevazın şartı değildir. Öyleyse,
rehin bahsinde de öyle olması lâzımdır. Düşünülsün.»
Bunun hasılı şudur: Burada cevazın sıhhatle değil, lüzumla, tefsir edilmesi mümkündür. Nitekim
fukaha hibe bahsinde de cevazı lüzumla tefsir etmişlerdir. Zira fukahanın kelamı ile hadis
arasındaki telif, ancak bu tefsirle mümkün olur.
Mücteba´da da, «Tashih edilen kavle göre kabız, rehinin cevazının şartıdır.» denilmiştir. Zahire´den
naklen Kuhistanî´de de böyledir.
«Tahliye ilh...» Tahliye, manilerin ortadan kaldırılması, mürtehine kabız imkânı verilmesidir.
«Hükmen kabızdır ilh...» Çünkü, tahliye teslimdir. Kabızla hüküm vermek de teslimin
zaruretlerindendir. Musannıf burada hükmün üzerine bina edilecek gayeyi zikretmiştir. Çünkü
maksut da ancak odur. İşte bununla Zeylaî´nin, «Doğrusu tahliye teslimdir.» sözü, kendiliğinden def
edilmektedir. Çünkü teslim de kabza mani olan hallerin kaldırılmasından ibarettir. Bu teslim edenin
fiilidir, teslim alanın değil. Kabız ise teslim alanın fiilidir. Bunu Minah´ta ifade etmiştir.
Burada bundan murat, hakiki kabzın üzerine ne terettüb ederse» teslimin üzerine de o terettüb eder
demektir.
«Zahire göre ilh...» Yani Zahiri rivayete göre. Esah olan da ancak budur. Ebû Yûsuf´tan kabzın
ancak, menkulde nakille sabit olduğu rivayet edilmiştir. Hidaye.
«Mazmundur ilh...» Yani maliyeti mazmundur, ama bizzat kendisine gelince, o emanettir.
İhtiyar´da şöyle denilir: «Helak olduğu takdirde rahinin mülkiyeti üzerine helak olur. Ta tekfinine
varıncaya kadar. Çünkü hakikaten onun mülküdür. O mürtehinin elinde emanettir. Hatta, mürtehin
onu satın almış olsa, rehinden dolayı kabzetmesi alma kabzının yerine kaim olmaz. Çünkü o kabız
emanet kabzıdır. Zaminiyet kabzı yerine kaim olmaz, öyleyse o madem ki rahinin mülküdür, ölse,
kefeni rahinin üzerinedir.» Eşbah üzerine Hamevi.
Musannıf burada «helak olsa» sözüyle istihlak etmeden kaçınmıştır. Zira rehin edilen nesneyi
mürtehin helak etmiş olsa. o zaman, onun hem maliyetine, hem de aynına zâmindir. Nitekim bunun
beyanı ileride gelecektir.
Musannıfın burada mutlak zikretmesi, zayi olduğu takdirde tazmin edilmemeyi şart kılmayı da içine
almaktadır. O zaman, böyle bir şartla verilen rehin, caizdir. Ama şart batıldır. Deyn ile de helâk olur.
Hülasa ve diğerlerinde olduğu gibi. Mutlak ifade etmesi, rehin edilen nesnenin bir ayıpla
noksanlanmasına da şamil olur. Camiü´l-Fusuleyn´de şöyle bir ifade vardır: «Bir köleyi rehin etmiş
olsa, köle kaçsa, rehin düşer. Eğer onu adam bulursa, rehin yine avdet eder. Deynden de kölenin
hesabı miktarınca düşülür. Eğer kölenin ilk kaçışı ise. Yoksa, hiçbir şey düşmez.»
Rehin bahsinin sonunda şu da gelecektir: Mutlak ifade fasit rehine de şamildir. Çünkü fasit rehin de
sahih rehin muamelesi görür. Bunun beyanı da rehinin sonunda gelecektir.
BİR TENBİH :
İmadiye´nin otuzuncu faslında zikredilmiştir: «Eğer bin liraya karşı iki köleyi rehin elmiş olsa,
bunlardan bir tanesi ölse, ölen kölenin kıymeti borçtan daha çok olsa, onun helaki ile deynden
hiçbir şey düşmez. Belki deyn hayatta olan kölenin kıymeti ile helak olan kölenin kıymeti üzerine
taksim edilir. Helak olan kölenin hissesine isabet eden düşer, hayatta kalan isabet eden kısım da
kalır. Yine, bir adam bin liraya karşı bir binayı rehin etmiş olsa, bina kendiliğinden yıkılsa, borç
ayakta kalan kısım ile kabız günündeki arsanın kıymeti üzerine taksim edilir. Ayakta kalan kısma
isabet eden düşer, arsaya isabet eden kısım ise kalır. Mebsut´ta da böyledir.»
Bunun beyanı Tatarhaniye´de şöyle yapılmıştır: «Kırk dirhem değerindeki bir kürkü on dirheme
rehin etse, kürkü güve yese, onun kıymeti on dirheme inmiş olsa, o zaman rahin iki buçuk dirhemle
o rehini çözer.»
Yani, helak olan rehinin dörtte üçüdür. O zaman borçtan onun miktarı kadar düşülür. Nitekim
Bezzaziye´de de böyledir. Bu hıfzedilsin. Zira, bu birçok kimseye gizlidir (çoğu bunu bilmez).
Musannıf gelecek babın sonunda şunu zikredecekti.: Rehin edilen hayvanın gözünün birisi gitmiş
olsa, borcun dörtte biri düşer. Bunun beyanı gelecektir. Yine ileride gelecektir ki, değer noksanlığı
borcun düşmesini gerektirmez. Ama aynın noksanlığı bunun hilafınadır. Yani rehinin aynı
noksanlanırsa, noksanlığı miktarınca borcun düşmesi gerekir. Yine ileride gelecektir ki, rehin
edilen nesneden üreyen bir şey, nesneye tabi olarak rehin olur, üreyen şey helak oldursa,
meccanen (karşılıksız) helak olur. Ancak aslın helakinden sonra helak olursa, o zaman o da
meccanen helak olmamış olur. İnşallah bunların hepsinin beyanı gelecektir.
«Kıymetinden veya borcundan hangisi daha az ise ilh...» Bu ibareden murad, yani eğer kıymet
borçtan az olursa, onu tazmin eder. Yok borç kıymetten az olursa, onu tazmin eder. O halde, helak
olan merhun, onlardan hangisi daha az ise, onunla tazmin ettirilir.
«Şafiî´ye göre emanettir ilh...» Yani onun hepsi mürtehinin elinde emanettir. Onun helaki ile borçtan
bir şey düşmez. Bu husustaki kelamın tamamı uzun kitaplardadır.
«Muteber olan, kabzettiği günün kıymetidir ilh...» Hülasa´da şöyle denilir: «Rehinin hükmü şudur:
Rehin edilen nesne eğer mürtehinin veya adil bir kimsenin elinde helak olursa, onu onun kabzettiği
gündeki kıymetine ve borca bakılır. Eğer onun kabız günündeki kıymeti borcun misli ise, onun
helak olmasıyla borç düşer...»
Zeylaî de şöyle der: «Onun kabız günündeki kıymetine itibar edilir. Ama eğer onu bir yabancı telef
ederse, bunun hilafınadır. Mürtehin yabancının helak ettiği günün kıymetini ona tazmin ettirir ve o
kıymet yanında rehin olarak kalır. Bu bahsin tamamı Minah´tadır.»
Mülteka şerhinde de şu ziyade vardır: «Kıymet hususunda makbul olan söz mürtehinindir. Beyyine
getirmek ise, rehinin görevidir.»
«Nitekim Eşbah helak gününün kıymetinin muteber olduğunu vehmetmiştir ilh...» Yani, üçüncü
fennin «semenü´l-misil» bahsinde.
Ben derim ki: Eşbah´ta olan ifadenin, mürtehinin istihlak etmesine hamledilmesi mümkündür.
Bundan dolayı Remlî, bu kelamdan sonra şöyle demiştir: «Sen derin baktığın zaman, sana helak ile
istihlak arasındaki fark açık olur. Bu sana açık olduğu zaman kesin olarak bilirsin ki, nesne
kendiliğinden helak olduğu zaman muteber olan, onun kabız günündeki kıymetidir. İstihlak
suretinde ise, helak olduğu günün kıymeti muteberdir. Çünkü helak o zaman vedia edilen emanete
varid olmuştur.»
«Deynin miktarını beyan etmeden ilh... Ama eğer beyan ederse, makbuz olan mazmun olur. Bunun
sureti şöyledir: Rehini şu kadar meblağ ödünç vermek şartıyla almış olsa, ödünç vermeden önce de
rehin aldığı nesne onun zilliyetinde helak olsa, o zaman helak olan nesnenin kıymeti ile mürtehinin
isimlendirdiği meblağdan hangisi daha az ise onunla zamindir. Zira onu rehindeki anlaşma fiyatıyla
kabzetmiştir. Rehin anlaşmasındaki fiyatla kabzedilen, satın alış anlaşmasındaki fiyatla kabzedilen
gibidir. Ki, nesne karşılıklı anlaşmadaki fiyatla helak olsa, kıymetiyle zamin olunur. Tahavi´nin
şerhinde de böyledir. Hamevi.
«Keza Kınye ilh... Kınye´nin ifadesi aynen şöyledir : «Rehinin fiyat anlaşması üzerine kabzedilen
nesne, rahin onun karşılığında alacağı meblağı beyan edene kadar, onda başka bir deyn de yoksa,
iki rivayetten en esahı üzerine helak olduğu takdirde adam ona zamin olmaz. Ebu Hanife, Ebû Yûsuf
ve Muhammed demişlerdir ki, mürtehin ona dilediği kadar verir. Muhammed´den, bir dirhemden
daha azını istihsan etmediği, de rivayet edilmiştir. Ebû Yûsuf´tan da helak olduğu takdirde onun
kıymetini ödemesi lazımdır hükmü rivayet edilmiştir.»
Ben derim ki: Bu mesele, söz verilen bir borç karşılığında rehin meselesidir. Musannıf bunu
gelecek babın sonunda zikredecektir.
«Helak olduğu takdirde ilh...» Evla olan, musannıfın bu kavli, «rehin anlaşması üzerine kabzedilmiş
olan...» kavlinden daha evvel zikretmesiydi. Çünkü bu kavil, ondan evvelki kavlin tamamlayıcısıdır.
T.
Bunun beyanı şöyledir: On dirhem kıymetindeki bir elbiseyi on dirheme rehin vermiş olsa; elbise
mürtehinin yanında helak olsa, borç düşer. Ama eğer on dirhem karşılığında rehin ettiği şeyin
değeri beş dirhem ise, nesne mürtehinin elinde helak olduğu takdirde mürtehin kalan beş dirhemi
almak için rahine rücu eder. Eğer nesnenin kıymeti on beş dirhem olursa, fazlası mürtehinin
yanında emanet olur. Kifaye.
Musannıf burada helaki kayıtsız olarak, mutlak zikretmiştir. O zaman, helak borcun ödenmesinden
sonra olan helake de şamil olur. O zaman helak olduğu takdirde rahin ödemiş olduğu borcu geri
alır. Çünkü helakla, mürtehinin geçmiş kabız vaktinden alacağını tam aldığı tebeyyün etmiştir.
Bezzaziye ve diğer kitaplar. Rehin bahsinin sonunda tafsilat gelecektir.
«Taaddi ile zamin olur ilh...» Eğer yirmi dirhem kıymetindeki bir elbiseyi on dirhem karşılığı rehin
vermiş olsa, mürtehin sahibinin izni ile onu giymiş olsa, giymesiyle elbisenin kıymetinden altı
dirhem noksanlanmış olsa, sonra da rahinin izni olmadan giyse, izinsiz giymesinden dolayı da
kıymeti dört dirhem daha noksanlaşsa, sonra kıymeti on dirhem olduğu halde helak olsa, mürtehin
rahinden, borcunun bir dirhemini alabilir. Dokuz dirhemi düşer. Çünkü rehin günü elbisenin yarısı
borç ile mazmundu, yarısı da emanet idi. İzinle giydiğinden dolayı elbiseye gelen altı dirhemlik
noksanlığa mürtehin zamin değildir. İzinsiz olarak giydiğinden dolayı elbiseye gelen dört dirhemlik
noksanlığa mürtehin zâmindir. O zaman dört dirhem noksanlığın karşılığında borçtan düşülür.
Kıymeti on dirhem iken helak olduğunda, yine onun yarısı borç ile mazmun, yarısı da emanettir.
Mazmun olunduğu miktarca mürtehin borcunu ondan alır. O zaman ona bir dirhem kalır. Bir
dirhemle de rahine rücu ederek ondan alır. Zahiriye ve Haniye, özetle.
«Burhansız olarak helakini iddia etse, zamin olur ilh...» Dürer ve Melikî´nin Mecma şerhinde de
böyledir. Bu ifadenin zahiri şudur ki, rehin edilen nesne helak olduğu takdirde kıymeti neye ulaşırsa
ulaşsın, mürtehin ona zamindir. Burhansız da onun davası tasdik olunmaz. Burhan ikame ettiği
takdirde zaminiyet ortadan kalkar. Bu, İmâm Mâlik´in mezhebidir. Hanefi mezhebine gelince, helak
ister mürtehinin yemini ile, ister bürhan ile sabit olsun, arasında fark yoktur. O halde mürtehin her
iki surette de helak olduğu takdirde onun kıymeti veya borçtan hangisi daha az ise, onunla
zamindir. Nitekim Hakaik´ten naklen Şurunbulaliye´de de böyle izah edilmiştir. İbnü´l-Halebî de
bununla fetva vermiştir. Bu fetvanın misli Kazerûni´nin ve musannıfın fetvasında da mevcuttur.
Allame Remlî´nin de bu meselede musannıfa uyarak ayağı kaymış, merhunun kıymeti neye ulaşırsa
ulaşsın, mürtehinin zamin olacağına fetva vermiştir. Nitekim bu fetvası Fetava´sında mevcuttur.
Yine, Minah haşiyesinde de bu fetvasını sarahaten zikretmiştir. Fetavay-ı Rahimiye sahibi, şeyhi
Şurunbulaliye´ye uyarak Remlî´nin bu fetvasını reddetmiş ve «Bu fetva re´sen Hanefi mezhebine
muhaliftir. Hakka dönmek en doğrusudur.» demiştir.
«Zahir mallardan ilh...» Zahir mallar, hayvan, köle ve akar gibi mallardır. Batın malları ise, altın,
gümüş, ziynet eşyası ve uruzdur. Dürer.
«İmâm Malik bu zaminiyeti batın mallara has kılmıştır ilh...» Yani İmâm Malik mürtehin bürhansız
olarak merhunun helakini iddia ederse, eğer merhun batın mallardan olursa, zamindir çünkü
bunlarda töhmet vardır görüşündedir. Gurerü´l-Efkar.
«Yalnız akdin feshiyle batıl olmaz ilh...» Belki, bu fesihle beraber rehin edilen nesneyi rahinine
reddetmek de lazımdır. O zaman rehin batıl olur.
«Rehin de bakidir ilh...» Yani tazmin edilmiş olarak. Öyleyse, fesihten sonra mal onun elinde helak
olursa, borç düşer. Eğer rehin edilen nesne borcu karşılarsa. Hidaye.
«Kabız ve borç kaldığı müddetçe ilh...» Yani rehin mürtehinin elinde, borç da rahinin zimmetinde
kaldığı müddetçe. Vanî.
«Bunlardan birisi fev olursa ilh...» Yani mürtehin rehini geri verir veya rahini borçtan ibra ederse,
artık rehin diye bir şey kalmaz. O zaman da mürtehinin zaminiyeti düşer. Zira, bir şeyin illetinin iki
vasfı olursa, o iki vasıftan birisinin olmayışı ile hüküm de olmaz.
Buna şöyle itiraz edilebilir: Eğer mürtehin merhunu teslim etmeden evvel, borç ödendikten sonra
rehin helak olursa, o zaman mürtehin zamin olur. Rahin de ödemiş olduğu borcu geri ister. Nitekim
yukarıda geçti. Bunun cevabı ileride gelecektir. Bu itiraz, cevabı ile birlikte İnaye´dedir.
«Ne icare vermek ilh...» Mürtehin onu izinsiz olarak icare verirse, aldığı ücret onundur. Nitekim
Rehin bahsinin sonunda diğer ferleriyle birlikte bu bahis gelecektir.
«Ne de iare etmekle ilh...» Rehinde tasarruf babında musannıf rehinin iare ahkamını, ister rahine,
ister bir yabancıya, ister izinli, ister izinsiz olsun, zikredecektir.
«Menfaatlenmeyi ister rahin, ister mürtehin istesin ilh...» Bunun birincisi, bütün metinlerde
sarahaten zikredilmiştir. İkincisi ise, Dürerü´l-Bihar, Kerhî´nin Muhtasar´ının şerhi ve Zahidi´nin
şerhinde tasrih edilmiştir. Bu ikincisinde Şafiî´nin muhalefeti vardır. Şafiî´ye göre rahinin rehin ettiği
şeyden, vat´in haricinde menfaatlenmeşi caizdir. Birincisinde hiç ihtilaf yoktur. Nitekim
Gurerü´I-Efkar´da da böyledir.
Burada musannıfın zikretmediği şu mesele kaldı: Mürtehin rehin olan evde otursa, ücret vermesi
lâzım mıdır? Hayriye´de, buna «Mutlaka ücret vermesi lâzım değildir. Yani ister izin versin, ister izin
vermesin, ister gelir getirmesi için yapılan bir bina olsun, ister olmasın.» diye cevap verilmiştir.
Bunun misli Bezzaziye´dedir.
Yine Hayriye´de; «Eğer yetimin de olsa, ücret lâzım değildir.» diye cevap verilmiştir. Bu bahis, gasb
bahsinin sonunda geçti. Müracaat ediniz.
«Ancak izin verirse ilh...» Eğer mürtehin rahinin izni ile rehin edilen nesneden menfaatlense, rehin
onun kullanması sırasında helak olsa, o zaman emaneten helak olmuştur. Bunda da bir ihtilaf
yoktur. Ama o rehin edilen nesne kullanmadan evvel veya kullanmadan sonra helak olursa, borç
karşılığı helak olmuş olur.
Eğer rehin edilen nesne cariye ise, rahin izin de vermiş olsa, onu vat´etmek helâl değildir. Çünkü
fercin hürmeti çok şiddetli bir haramlıktır. Şu kadar var ki, mürtehin onu vat´etiği takdirde had
vurulmaz. Biz Hanefilere göre ücret vermesi lazımdır. Mirac.
«Mürtehinin rehinden menfaatlenmesi helâl değildir. ilh...» Minah´ta şöyle denilmiştir: «Semerkant
ulemasının büyüklerinden Abdullah Muhammed bin Eslemî Semerkandî´den şu rivayet edilmiştir:
Hiçbir yönüyle merhundan mürtehinin menfaatlenmesi helâl değildir. Rahin ona izin verse bile. Zira
onun izin vermesi, faize izin vermektir. Zira mürtehin borcunu kâmilen alacaktır, menfaatlenmek
ise, ona fazlalık kalacaktır. O zaman bu menfaatlenme faiz olur ki, bu da büyük bir iştir. Ben
diyorum ki, bu rivayet bütün muteber kitaplara muhaliftir. Çünkü bütün muteber kitaplarda
mürtehinin rehinden menfatlenmesinin, rahinin izni ile olursa helâl olduğu zikredilmiştir. Ancak, bu
helâl olmama diyaneten helâl olmamaya yorumlanabilir. Muteber kitaplarda olan helâllik ise,
hükmen helâl olmaya yorumlanır. Sonra ben Cevahirü´l-Fetava´da şunu gördüm: «Eğer o
menfaatlenme, menfaatlenme şartı ile olursa, o zaman o rehin menfaat karşılığı olan bir karz olmuş
olur. Menfaat karşılığı karz da ribadır. Yoksa, eğer menfatlenme şart kılınmamışsa, bir beis yoktur.»
Özetle.
Minah´ta olan özetle budur, ve bunu oğlu Şeyh Salih de ikrar etmiştir. Hamevi de onu şununla takip
etmiştir: «Faiz olan bir şeyde diyanet ile hüküm arasında bir fark zahir olmaz. Şu da var ki, fetva
intifanın mubah olması kavli üzerine zahir olduktan sonra diyanet ile hükmün uzlaştırılmasına
ihtiyaç yoktur.»
Ben derim ki: Cevahir´de olan, diyanet ile hüküm arasında uzlaştırma yapmaya salihtir. Bu vecih
güzeldir de. Fukaha bunun mislini şu meselede zikretmişlerdir: Karz isteyen bir kimse, karz verene
bir şey hediye etse, eğer bu hediyesi şartlı bir hediye ise mekruhtur. Yoksa, mekruh değildir.
Şarihin Cevahir´den naklettiği. «zamin değildir» kavli de ifade ediyor ki, faiz değildir. Zira faiz,
mazmundur. O zaman «zamin değildir» kavli, şart kılınmayana hamledilir. Eşbah´ta zikredilen
kerahet de, şart kılınana hamledilir. Bunu da şarihin rehinin sonunda gelecek olan şu kavli teyid
etmektedir: Bunu faiz ile illetlendirmek ifade eder ki buradaki kerahet tahrîmî kerahettir.
Düşünülsün.
Eğer mürtehinin menfatlenmesi bir şart ile bağlı ise, zamin olur. Nitekim şu meselede Hayriye´de
bununla fetva verilmiştir: Birisi bir zeytin ağacını mürtehinin zeytinleri yemesi şartı ile rehin etse,
mürtehin zamindir. Bu mesele, bir hediye karşılık borcunu uzatmasının örneğidir.
T. diyor ki: «Ben diyorum ki, halkın halinden genellikle anlaşılan şudur: Bir şeyi rehin verdikleri
zaman, mürtehinin menfatlenmesini de irade ederler. Eğer o menfatlenme olmasa, para verilmez,
denilirse, bu şart menzilesindedir. Çünkü örf olan bir şey de şart gibidir. İşte bu da
menfaatlenmekten men etmeyi tayin eder. Allah daha iyisini bilir.»
BİR FAYDA:
Tatarhaniye´de aynen şöyle denilmiştir: «Eğer adam birisinden bir miktar dirhem istikraz etse, ikraz
eden adama da iki ay kullansın diye eşeğini verse, veya oturması için evini teslim etse, bu fasit
icare menzilesindedir. Her iki surette de kullanmış olduğu takdirde ona ecri misil vermesi lâzımdır.
Bu, rehin de olmaz.»
Biz bunu icare bahsinde de takdim ettik.
«Yediği takdirde ilh...» Rehin bahsinin sonunda musannıfın Fetava´sından şu gelecektir: Zahir
şudur ki, bu yeme, merhunenin bahasını yemeye şamil gelir.»
«Zamin değildir ilh...» Yanı borcundan bir şey düşmez. Kınye. Yani asıl helak olmadığı müddetçe.
Nitekim bunun beyanı gelecektir.
METİN
Rehin olan koyun mürtehinin zilyedinde ölse, o zaman borç koyunun kıymeti ile mürtehinin aynı
koyundan içtiği süt üzerine taksim edilir. Koyunun hissesine düşen borç düşer, sütün hissesine
düşen borcu o mürtehin rahinden alır.
Eğer izin vermeden menfaatlenirse, müteaddi olmuş olur. O zaman helak olduğu takdirde ona
zamindir. Ama onunla rehin batıl olmaz.
Mürtehin alacağını istediğinde, mürtehine helak olduğu takdirde hakkını iki defa almış olmaması
için rehini hazır etmesi emredilir. Ancak, ona bir taşıma gerekiyorsa, veya rehin mürtehinin yanında
değil, rahin ondan emin olmadığından bir adilin yanında ise, o zaman merhunu hazırlaması
emredilmez. Şerh-ı Mecma.
Mürtehin rehini hazır ettiği zaman evvelâ onun alacağının hepsi ona teslim edilir, sonra da mürtehin
rehini sahibine teslim eder. Eşitlik gerçekleşsin diye.
Mürtehin alacağını, akdin yapıldığı şehirden başka bir şehirde talep ederse, hüküm yine böyledir.
Eğer rehine bir masraf gerekmiyorsa. Yok eğer onun taşınması için bir masraf gerekiyorsa,
hazırlamasa bile onun alacağı ona teslim edilir. Zira onun üzerine vacip olan bir mekandan bir
mekana nakletmek değil, tahliye manasına olan teslimdir.
Kuhistanî Zahire´den şunu nakletmiştir: «Rehin mevcut olmakla beraber mürtehin onu o an
hazırlamaya asla kadir değilse, ona merhunu hazırlaması emredilmez.»
Şu kadar var ki rahin merhunu teslim almadan borcu ödediği takdirde mürtehine rehinin helâk
olmadığına dair yemine verdirebilir. Bu hazırlama emri, rahin eğer helaki iddia ederse verilir. Eğer
helaki iddia etmezse, mürtehinin merhunu hazırlamasında bir fayda yoktur.
Aydan aya ödemek üzere aldığı borcun ödenmesi sırasında da hüküm böyledir. Eğer korkuyorsa
hazırlaması emredilir, eğer korkmuyorsa, emredilmez. Nitekim bunu İbn-i Sıhne de böyle tahrir
etmiş ve nazmen şunu söylemiştir: «Borç ona verilmez, o rehini hazırlayana kadar. Veya merhun
akit yapılan yerde değilse ve taşımak da zorsa. Aylık taksitte de hüküm böyledir. Yalnız borçlusu
helaki iddia ederse o zaman hazırlanır. Bu Nihaye´de de zikredilir.»
Borcunu talep eden mürtehine rehini hazırlaması, rehin rahinin emri ile adil bir kişinin yanına
konulmuşsa, teklif edilmez. Yine, mürtehine, rahinin izni ile sattığı rehin semenini hazırlaması da
teklif edilmez. Ta, borcunu habzedene kadar. Zira mürtehin o rehini rahinin izni ile satmıştır.
Semeni alınca, hazırlaması teklif edilir. Çünkü semen, rehinin yerine kaimdir.
Mürtehine, rahinin borcunu ödemesi için rehini satış imkânı vermesi teklif edilemez. Çünkü rehinin
hükmü, mürtehin alacağını alıncaya kadar, daima yanında hapsetmektir. Kendisine alacağının bir
kısmı ödenmiş veya bazısını ibra etmiş mürtehine rehinin bazısını teslim etmesi de teklif edilmez.
Geri kalan alacağını alana veya ibra edinceye kadar. Bu hüküm de, mebiin hapsine itibar edilir.
Mürtehine, rehini bizzat kendisinin veya ailesinin hıfzetmesi vaciptir. Vediada olduğu gibi. Eğer
kendisinin veya ailesinin gayrisi merhunu korursa, zamindir. Nitekim vedia bahsinde geçti.
Mürtehin, rehini îda´, iâre, icâre, istihdam etmesiyle ve taaddi ile kıymetinin hepsine zamin olur. O
zaman borç onun miktarınca düşer. Yine mürtehin, rehin edilen yüzüğü sol serçe parmağına veya
Radi´nin ihtiyarına göre sağ serçe parmağına takmakla da bütün kıymetine zamin olur. İster kaşını
avucunun içine getirsin, ister getirmesin. Bercendi bununla fetva vermiştir.
Şu kadar var ki, biz yasaklar bahsinde Bercendi´nin rehin kitabından naklen takdim ettik ki, sağ
parmağa takmak rafizilerin şiarındandır. Ondan kaçınmak da vaciptir.
Ben derim ki: Şu kadar var ki, zamanımızın adeti, sol parmağa da takmaktır. O zaman lâyık olan,
gelecek kılıç meselesine kıyasla, mürtehinin zamin olmasının lüzumudur. Tahrir edilsin ki, başka
bir parmağına takmakla zamin olmaz. Ancak mürtehin kadın olursa, hangi parmağına takarsa taksın
zamin olur. Çünkü kadınlar yüzüğü başka parmaklarına da takarlar. O zaman onun takması rehini
korumak değil kullanmak olur. İbn-i Kemal, Zeylaî´ye isnatla.
Murtehin, kendisine rehin edilen üç kılıcı değil, iki kılıcı beline bağlarsa, zamin olur. Zira yiğitler
adeten iki kılıç kuşanırlar. Ama kimse üç kılıç kuşanmaz.
Rehin edilen yüzüğü diğer bir yüzüğün üzerine taksa, o adamın adetine bakılır. Eğer o adam üst
üste iki yüzük takarak süsleniyorsa, o zaman helâk olduğu takdirde zamin olur. Yok eğer iki yüzüğü
üst üste takma adeti yoksa, o zaman korumuş olur, helak olduğu takdirde zamin olmaz.
İZAH
«İçtiği süt üzerine ilh...» Yani rahinin izni ile içtiği süte. Nitekim bu rahin kelimesi Velvaliciye´de
sarahaten zikredilmiştir.
«Sütün hissesine düşen borcu alır ilh...» Yani mürtehin rahinden sütün hissesine düşen parayı alır.
Zira ileride gelecektir ki, rehinin artışı, asıl rehinle birlikte o da rehindir. O artışı rahinin izni ile
mürtehin telef ettiği zaman, onu sanki rahin telef etmiş olmaktadır. O zaman o, rahinin üzerine
mazmundur. O zaman buna da borçtan bir hisse düşer. İşte bizim az önce geçen kavlimizin manası
da, budur. Bu bahsin tamamının beyanı rehin bahsinin sonunda gelecektir.
«Müteaddi olmuş olur ilh...» O zaman, gasıb gibi onu zamin olur. Eğer sonra muvafakate dönerse,
yine onun elindeki nesne rehin olur. Bu bahsin tamamı gelecektir.
«Hakkını iki defa almış olmaması için ilh...» Yani, rehin edilen nesnenin helaki takdir edilirse iki
kere almış olur.
Gurerü´l-Efkâr´da şöyle denilir: «Mürtehin merhunu hazırlamazdan önce rahine borcu ödemesi
emredilirse, çoğu kez rehin helâk olur ve o zaman da borçlu borcunu iki defa ödemiş olur.»
«Ancak ona bir taşıma gerekiyorsa ilh...» Çünkü onu taşımaktan acizdir. Şerh-i Mecma.
Yani, hükmen onu taşımaktan acizdir. Çünkü mürtehine masraf lazım gelir.
Şilbi şunu nakletmiştir: «Eğer merhun rehin edildiği şehirde ise, borçlu borcunu ödediği sırada
mürtehine mutlaka merhunu da hazırlaması emredilir. Eğer merhun rehin edildiği şehirde değilse, o
zaman bakılır. Eğer onun hazırlanması için taşıma ve masraf yoksa, hüküm yine böyledir. Eğer o
taşınacaksa, o zaman mürtehine onu hazırlaması emredilmez.»
T. Mecma şerhinde olan «acizdir» sözünü buna hamletmiştir.
Ben derim ki: Fukahanın kelamından ilk akla gelen de budur. Fakat burada düşünmek gerekir. Zira
mürtehin üzerine vacip olan tahliyedir, nakil değil. Nitekim ileride gelecektir. Bu da Bezzazîye´de
olana muhaliftir.
Zira Bezzaziye sahibi şöyle demiştir: «Mürtehinin rehini hazırlamasında eğer bir meşakkat ve
masraf yoksa hazırlaması emredilir. Eğer varsa, yani başka bir yerde ise, o zaman hazırlaması
emredilmez.»
Zahire´de de şöyle denilmiştir: «Rehinde asıl kaide şudur: Eğer mürtehin mihnetsiz, meşakkatsiz
merhunu hazırlamaya kadir ise, hazırlayana kadar rahin borcu ödemekten imtina edebilir. Merhun
olan nesne mevcut olmakla birlikte eğer onu hazır etmeye asla kadir değilse, veya ancak mihnet ve
meşakkatle kadir ise, o zaman hazırlaması emredilmez.»
Bu kelamdan sonra da Zahire sahibi şöyle demiştir: «Rahin mürtehine rehin akdi yapılan şehirde
rast gelirse, rehin de cariye ise borcunu ödeyeceği zaman cariyesinin de hazır olmasını emreder.
Çünkü mihnetsiz olarak onu hazırlamaya kadirdir. İşte biz mihnet ve meşakkatin bulunduğu yerde
kıyası terk etti, geri kalan yine kıyasın aslı üzerine kaldı.» Özetle.
«Mürtehin rehini sahibine teslim eder ilh...» Öyleyse, mürtehin alacağını aldıktan sonra, rehini
teslim etmeden önce, rehin helak olursa, rahin ödemiş olduğu borcu geri alır. Çünkü rahin geçen
kabızla malın helak olduğunda hakkını tam vermiş olur. Borcu ikinci defa ödemesi, hakkını tam
ödedikten sonra ikinci bir ödeme olur. O zaman ikinci ödemenin reddi vacip olur. Hidaye. Bu bahis
rehinin sonunda gelecektir.
«Eşitliğin tahkiki için ilh » Yani her birinin hakkını tayinde eşitliğin gerçekleştirilmesi için.
Zahire´de şöyle denilir: «Zira mürtehin rahinin hakkını tayin etmiştir. Rahinin de, mürtehinin hakkını
tayin etmesi üzerine vaciptir. Ancak şu kadar var ki, dirhem ve dinarların tayini, tayinin hasıl olması
için ancak teslimle vaki olur.»
Bu kavil, evvelâ borcun teslim edilmesinin vacip olmasının illetidir. Hazırlamanın illetine gelince, o
şarihin «iki defa ödememesi için» sözünün izahında geçti.
«Kaim olmakla beraber ilh...» Musannıf bu kavliyle şundan kaçınmıştır: Helak olduğu için rehini
hazırlamaya kadir olmadığı takdirde.
«Hazırlaması emredilmez ilh...» Bir mihnet ve meşakkatten dolayı kadir olmadığında nasıl
hazırlaması emredilmezse, burada da hazırlaması emredilmez. Bu kavil de yine Zahire´de
zikredilmiştir.
«Şu kadar var ki rahin ilh...» Musannıf´ın bu kavli «eğer hazırlamasa» sözü üzerine istidraktir. Yani
eğer mürtehin rehini hazırlamazsa, rahin onu rehinin helak olmadığına dair yemine verdirir.
Musannıfın «hazırlaması emredilmez» kavli de makablinin kaydıdır. Metnin ibaresi de bunu ifade
eder. Musannıf burada, Zahire, Kifaye ve diğer kitapların ibaresine uyarak «şu kadar var ki» sözünü
zikretmiştir.
«Ona Yemin verdirir ilh...» Yani katiyet üzere yemin verdirir. Çünkü bu yemin verdirme mürtehinin
elindeki helaki üzerine yemin verdirmedir. Zahire.
«Aydan aya ödenmek üzere aldığı borcun ödenmesi sırasında da hüküm böyledir ilh...» Yani eğer
borç taksitle ödenecekse, taksidin birinin ödenmesi vakti geldiğinde yine rahin ondan rehinin
hazırlanmasını ister.
Nihaye´de şöyle denilir: «Mürtehine borcun tamamını almak için rehini hazırlaması nasıl teklif
edilirse, aylık ödenecek taksidin alınmasında da ona rehini hazırlaması emredilir. Rehini
hazırlamasının emredilmesi; rahinin, rehinin helâkini iddia ettiği. Kadı´dan da mürtehinin rehini
hazırlaması için emretmesini talep ettiği takdirdedir. Ki, onun hali zahir olsun. O zaman, rehin
edilen nesne, rehin akdi yapılan şehirde ise, Kadı ona merhunu hazırlamasını emreder. Ama eğer
rahin merhunun helâkini iddia etmezse, mürtehinin rehin edilen nesneyi hazır etmesine ihtiyaç
yoktur. Çünkü onun hazır etmesinde bir fayda yoktur.» Özetle.
Bunun misli Zeylaî´de de mevcuttur. Tarsusî, Nihaye´nin ifadesine şu şekilde itiraz etmiştir: «Bu
böyledir, eğer rahin rehinin helakini iddia ederse...» kaydının kendi indinden yapmıştır. Ki bunu da
hiçbir alime isnat etmemiştir. Nihaye´nin bu takyidi fasittir. Zira Nihaye´nin bu takyidinde hükümde
ihtiyatı terk etmek vardır. Rahin her ne kadar helaki iddia etmese bile, rahinin iki defa para
ödememesi için kadı mürtehine rehini hazırlamasını emreder. Ancak, Kadı mürtehine, eğer rahin
mürtehinin yanında baki olduğunu tasdik ederse, rehini hazırlamasını emretmez.»
Tarsusî´nin bu itirazını İbn-i Vehban ikrar ederek; «Ben yanımdaki kitapları tetebbu ettim. Nihaye
sahibinin bu yapmış olduğu takyidi bulamadım. Fukahanın ibaresi de Tarsusî´nin zikrettiğinin sahih
olduğunu ifade etmektedir. Kıyas ise, Nihaye´de olanın sahih olmasını gerektirir. Zira asıl,
merhunun helak olmamasıdır. Merhunu talep etmek de rahinin hakkıdır. O talep etmediği takdirde
hakimin üzerine mürtehini rehini hazırlamaya cebretmesi vacip değildir. Helak olmadığı üzerine
yemin verdirmek de, rehinin hazırlanmasında taşıma ve zorluk varsa. Bu iki kavil üzerine merhunu
hazırlama emri gibi olur.» demiştir. İbn-i Şıhne´nin Vehbaniye şerhinden özetle.
Sonra İbn-i Şıhne meseleyi tahrir ederek, orada bir tafsilat ihtiyar etmiştir. Tafsilat şudur: «Deynin
tamamının ödenmesi meselesinde mutlaka rehinin hazırlanması lâzımdır. Çünkü geçen illet bunu
gerektirmektedir. Ama deynin bir taksidini ödemeye gelince, onda rehinin hazırlanması lâzım
değildir. Ancak rahin merhunun helâk olduğunu iddia ederse, hazırlanması lâzımdır. Çünkü ondan
bir taksit ödemekle hakkını tam ödemiş olmaz. O zaman mürtehin de rehinin hepsini hazırlamaya
cebredilmez. Şu kadar var ki, helak davası varsa, o zaman hazır etme talebi teveccüh eder.
Mürtehinin rehini hazır etmesi de lâzım olur. Sonra, yemin verdirmek de bu tafsilat üzeredir.» Özetle.
İbn-i Şıhne bu tafsilatı gelecek nazmında da irad etmiştir.
Şurunbulali şöyle demiştir: «Şarih, müddainin talebinin yalnız bir taksidi ödeme ile mukayyet
olduğunu anlamıştır. Şu kadar var ki, şarihin böyle anlaması, müsellem değildir. Zira sen Zeylaî´nin
Nihaye´nin kelamına muvafık olan kelamından bunu bildin.».
Ben derim ki: Bana zahir olan şudur: Hak Nihaye sahibinin sözüdür. Bu kayıt da, Şurunbulali´nin
anladığı gibi, her iki meselenin kaydıdır. Yani borcun tam ödenmesi meselesi ile bir taksidin
ödenmesi meselelerinin. O zaman Kadı´ya mürtehine rehini hazırlaması için emretmesi lâzım
değildir. Ancak, rahin hazır olmasını talep eder ve merhunun helakini iddia ederse. o zaman
mürtehine hazırlamasını emreder, çünkü bu talep rahinin hakkıdır. Buna da Zahire´de olan şu ibare
delalet eder: «Helak olmadığı üzerine yemin verdirme rahinin talep etmesiyle kayıtlıdır. Kuhistanî de
buna tabi olmuştur. Bunun misli Gurerü´l-Efkâr´da da mevcuttur.»
Bezzaziye´de şöyle denilir: «Eğer rahin helakini iddia ederse, mürtehin merhunun mevcut olduğuna
yemin eder. Mürtehin yemin ettiği zaman rahine borcu ödemesi emredilir.» Görülüyor ki bu
meselede fukaha «deynin tam ödenmesi» ile, «bir taksidin ödenmesi» şeklinde kayıt
yapmamışlardır.
Geçenden rehini hazırlamakla emretmek ve yemin verdirmenin eşit olduğunu ve bu konudaki
ihtilâfları sen bildin. Merhun menkul ise Kadı´nın üzerine mürtehine, helak olmadığına dair, yemin
verdirmek vacib değildir. Ancak hak sahibi olan rahin mürtehinin yemin etmesini talep ederse, o
zaman Kadı´nın ona yemin verdirmesi vacip olur. Nasıl Kadı´nın üzerine mürtehine yemin verdirmek
vacip değilse, rehini hazırlaması için Kadı´nın mürtehine emretmesi de vacip değildir. Ancak, hak
sahibi olan rahinin talebi ile emreder. İşte benim kısa fehmime zahir olan budur. Allah-u a´lem.
«İbni Şıhne de böyle tahrir etmiş ilh...» İbni Şıhne´nin tahrir ettiği yukarıdaki yapmış olduğu
tafsilattır. Nitekim sen bildin. Bunu T. ifade etmiştir.
«Borç ona verilmez ilh...» Yani mürtehin rehini hazırlamadığı müddetçe rahin borcu tamamen
ödemez. Her ne kadar rahin merhunun helakini iddia etmese de. Ancak, merhun rehin akdi yapılan
şehirden başka bir şehirde olursa, onu akit yapılan şehre getirmek için masraf gerekiyorsa o zaman
borcu tamamen verir. Ama kendisi de mürtehine rehinin helak olmadığına dair yemin verdirebilir.
Musannıf´ın: «aylık taksitte de böyledir» sözü, yani rahin vadesi gelmiş takdirini mürtehin rehini
hazırlamadığı müddetçe vermez. Her ne kadar rahin merhunun helakini iddia etmese de. O zaman
taksit ödemekle deyni tam ödemenin hükmü eşit olur. Bu da Nihaye´de olan hükmün gayrıdır.
Nihaye´de olan ifadeye gelince; borcu tam ödemekle taksit ödemek arasında fark vardır. Şöyle ki,
aylık ödemede borçlu helaki iddia edene kadar mürtehine rehini hazırlaması emredilemez. İbn-i
Şıhne buna da «ister talep etsin, ister etmesin» sözüyle işaret etmiştir. Zira İbn-i Şıhne´nin «Rehini
hazırlamadıkça» sözü ifade ediyor ki, mürtehine rehini hazırlaması emredilir, taksit ödeme
suretinde rehini hazırlamakla emredilmez. Ancak rahin helaki dava ederse emredilir. İşte bu,
nazmın İbn-i Şıhne´nin anladığı şekildeki takriridir. İbn-i Şıhne şöyle anlamıştır: Merhunun
hazırlanması, taksit meselesinde Nihaye´nin kelamında rahinin helak davası ile kayıtlıdır.
Aralarındaki fark da budur.
«Akit yapılan yerde değilse ilh...» Bu kavil, Şilbi´den naklen geçen tafsilatı teyit etmektedir.
Sâyihânî diyor ki: «Buradaki «veya», «ancak» manasınadır. Veya kelimesinden sonra gelen fiilin
mensub olması lâzımdır. Ancak, şiirde meczum olarak gelmiştir. O zaman onun «hazırlamadıkça»
üzerine atfı sahih olur. Yani akit yapılan şehirde olduğu müddetçe, para verilmez. Akit yerinde
olmadığı müddetçe para verilir. Şu kadar var ki, o zamanda, «taşımak da zordur» sözü uzak olur.
Çünkü merhun akdin yapıldığı yerde olursa, taşınması gerekmez. Ancak şöyle denilebilir ki,
mürtehinin rehini evine götürmesi mümkündür. O zaman da beytin manası şöyle olur: «Yani rehin
akit yerinde olursa, mürtehine para verilmez. Ancak onun hazır olması için meşakkat ve taşıma
yoksa, mürtehin hazırlarsa, ödenir.» Bu şekilde tevil edilse, Şilbi´den geçen ifadeye muhalif olur.
Ama bizim Bezzaziye ve Zahire´den naklen takdim ettiğimizi de teyit eder. Şu kadar var ki bu şeklide
yorumlamak da çok uzaktır.
«Teklif edilmez ilh...» Çünkü ona emanet edilmemiştir. Zira ondan başka bir adama verilmiştir. Onu
teslim etmek de mürtehinin kudretinde değildir.
«Adil bir kişinin ilh...» Adil, rehinin yanına konulduğu kimsedir. Buna hususi bir bab gelecektir.
«Rahinin izni ile satmıştır ilh...» Yani onun izni ile satmıştır. O zaman sanki mürtehin ile rahin, her
ikisi rehini feshetmişler, satılan merhunun semeni de rehin olmuş, semeni de ona teslim etmemiş,
belki adil bir kişinin yanına bırakmıştır. Bu bahsin tamamı Hidaye ve şerhlerindedir.
«Satış imkânı vermesi teklif edilemez ilh...» Yani deynin karşılığında satılması için rehini rahine
teslim etmesi teklif edilemez. Zira mürtehinin onların bey akdi yapmalarına mani olma gücü yoktur.
Şurunbulaliye.
Evet, öyle ama, bey´in nafiz olabilmesi mürtehinin icazetine veya borcun ödenmesine tevakkuf eder.
Onun feshi ile de rehin esah kavle göre fesih olmaz. Bunun beyanı gelecektir.
«Mebiin hapsine itibar edilir ilh...» Yani bayiin yanında hapsedilmesine. Zira bayie, semenin bir
kısmını almakla mebinin bir kısmını teslim etmesi lâzım gelmez. Şu kadar var ki, adam iki köleyi
rehin etse, her bir köle için belirli bir para alsa, bunlardan birisinin parasını ödediği takdirde onu
alabilir. Ama bey´ böyle değildir. Nitekim gelecek babda musannıf bunu zikredecektir.
«İyalinin hıfzetmesi ilh...» Şahsın iyalinden sayılmak için beraber oturmaları gerekir. Ama beraber
oturan kimse ister mürtehinin nafakasında olsun, ister olmasın. Karısı, kızı, oğlu, hizmetçisi gibi.
Koca, yevmiyeli değil, aylık veya senelik çalışan işçi iyaldendir. Mufaveze ve inan şirketi
ortaklarının hükmü de kişinin iyalinden olan kimseler gibidir. Karısı ve çoğunda, iyalinde olması
şart değildir. Gurerü´l-Efkar.
«Hepsi ile zamindir ilh...» Yani kıymetinin hepsi ile zamindir. Bu zaminiyet, rehindeki zaminiyet
değil, gasptaki zaminiyettir. Bundan murat şudur ki, eğer bu şeyler sebebiyle helak olursa zamindir.
Herhangi bir şey ki, o fiille mûda´ (kendisine emanet bırakılan) zamin olur, o fiil ile mürtehin de
zamin olur. Mûdaa zamin etmeyen fiiller mürtehini de zamin etmez. Ancak şu kadar var ki, vedia
kendiliğinden telef olursa, tazmin edilmez. Nitekim Camiü´l-Fusuleyn´de olduğu gibi.
Camiü´l-Fusuleyn´de şöyle denilir: «Eğer mürtehin rahine muhalefet eder, sonra muhalefetinden
dönerse, yine o nesne kendi hali üzere rehindir. Öyleyse eğer mürtehin muvafakati iddia eder, rahin
onu yalanlarsa. rahinin sözü tasdik edilir. Çünkü o tazminatın sebebini ikrar etmiştir.»
BİR TEMBİH:
Mürtehin rehini bildirmeden ölse, zamin olur. Nitekim Hayriye ve diğer kitaplarda olduğu gibi.
«Taaddi ile ilh...» Bu geneli özel üzerine atıftır. Yani izinsiz olarak okuma, bey, giymek, binek
hayvanı ise binmek, oturmak gibi. Kuhistanî.
«Kıymetinin hepsine ilh...» Yani kıymeti neye ulaşırsa ulaşsın, kıymetine zamindir. Çünkü mürtehin
bu fiilleri yapmakla gasıb olmuştur. İtkanî.
Hidaye´de şöyle denilmektedir: «Zira rehinin deynin miktarından fazlası emanettir. Emanetler de
taaddi ile tazmin olunurlar.»
«Borç onun miktarınca düşer ilh...» Yani deynin hepsi düşer. Eğer deyn tazmin ettiği miktar kadar
ise. Yok eğer deyn fazla ise. mürtehin, rahinden, rehinin kıymeti daha fazla ise, rahin mürtehinden
fazlayı alır. Evla olan bu kavli hazfetmekti. Çünkü yakında metinde gelecek tafsilat vardır.
«Radi´nin ihtiyarına göre ilh...» Ben diyorum ki, Bezzaziye ve diğer kitaplarda olan şudur ki, bu kavli
Radi değil, Serahsi ihtiyar etmiştir, öyle sanıyorum ki, buradaki «Radi´nin ihtiyarına göre» ifadesi,
yazanların tahrifidir. Zira bu isimde benim bildiğim kadarıyla, Hanefi İmâmları arasında meşhur olan
kimse yoktur
Radi ile Serahsi ayrı ayrı üç âlim değil, H. 571 de vefat eden Radıyyuddin Muhammed es-Serahsi
adlı hanefî fakihidir. H. 490 da vefat eden Mebsut sahibi Şemsüleimme Serahsi, Radıyyuddin
es-Serahsi ile karıştırılmamalıdır (bkz. Taşköprüzâde, Tabakatülfukaha, s. 75, 104)
«Bercendi´nin rehin kitabında ilh...» Yani Bercendî´nin şerhinden, rehin kitabından. Sarih yasaklar
bahsinde takdim ettiğini de Bercendî´ye nispet etmemiştir. Evet, bu bahsi Bercendî´ye
Dürrü´l-Munteka´da isnat etmiştir. Zira musannıf orada; «Bu şekilde Bercendî, rehin kitabında
Keş-fü´l-Pezdevi´den nakletmiştir.» demiştir. Bazı nüshalarda da «burada» kelimesinin yerine
«orada» kelimesi kullanılmıştır. Bunun şerhinde T. diyor ki: «Yani sağ el bahsinde.»
«Ben derim ki: şu kader var ki ilh...» İşte bu, yasaklar bahsinde şarihin zikrettiğinin manasıdır ki, o
şiar olmuştur. Biz yasaklar bahsinde şunu takdim ettik: Hak şudur ki, sağ parmak ile sol parmak
arasında eşitlik vardır. Çünkü yüzüğün her ikisine takılması da Seyyidü´l-Ahyâr olan Peygamber
(S.A.V.)´den sabit olmuştur. Sonra bu istidrak, istidrak üzerine istidraktir. Bu, metinde olan sağ
parmak ile sol parmak arasındaki eşitliği teyit etmektedir. Şöyle ki, hangisine takılırsa takılsın, o
rehini hıfzetmek değil, kullanmaktır. Bundan ötürü onu serçe parmağına takmakla zamin olur. Bu
izah üzerine şarih´in «layıktır» sözüne de ihtiyaç yoktur. Çünkü o metinde olanın aynıdır. Hidaye ve
diğer kitaplarda da sarahaten zikredilmiştir. Onun ispatı için araştırmaya ve ehli olmadığımız için de
kıyas yapmaya ihtiyaç yoktur.
«Başka bir parmağına takmakla zamin olmaz ilh...» Yani serçe parmağı dışındaki bir parmağa
yüzüğü takmakla, helak olduğu takdirde zamin olmaz. Bu meselede asıl şudur: Mürtehin rehini
kullanmakla korumakla izinlidir. Öyleyse rehin olan bir yüzüğü serçe parmağına takmak, o yüzüğü
kullanmak demektir ve zımaniyeti icap ettirir. Başka bir parmağa takmak ise onu takmak değil,
korumaktır. Çünkü adette serçe parmağın dışında başka bir parmağa yüzük takılmaz. O zaman
serçe parmak dışındaki parmaklara takmakla zamin olmaz.
Yine, kendisine rehin edilen bir taylasanı (baş ve boyun şalı) giyinse, ona zamin olur. Çünkü
giyinmek kullanmaktır. Ama taylasanların mutat giyilişi gibi giyinmese, meselâ omzuna atmış olsa,
zamin olmaz, çünkü o korumaktır.
Sonra burada zamin olmamaktan murat, kullanmak değil, korumak sayıldığı yerde gasp zaminiyeti
gibi zamin olmaz demektir. Yoksa asla zamin olmaz demek değildir. Çünkü rehin olan bir şey
kıymeti veya borçtan hangisi daha az ise onunla mazmundur. Nitekim bu, Tahavi şerhinde de tasrih
edilmiştir. İtkanî, özetle.
«Yiğitler ilh...» Hidaye ve Tebyin´de de böyledir. Bunun zahiri şudur ki mürtehin eğer yiğitlerden
değilse zamin olur. Halbuki fakihler, yüzüğün takılmasında mürtehinin kendi haline itibar
etmişlerdi. Zahir şudur ki burada; «eğer kılıcı rehin alan kimse yiğitlerden ise» manası
kastedilmiştir. Zira, Kadıhan ve diğerlerinin sözü buna delalet eder. Çünkü onlar, iki kılıç rehin
edildiği takdirde mürtehin her ikisini de takarsa, o da kullanma olur, demişlerdir. Görülüyor ki
burada da yüzük meselesinde olduğu gibi mürtehinin haline bakılır. O zaman metinde olan ifade de
Kadıhan ve diğerlerinin ifadelerine göre yorumlanır. O zaman kılıcı takanın hali ile yüzüğü takanın
hali arasındaki münâfat kalkar. Sen anla.
«Üç kılıcı değil ilh...» Yani o zaman üç kılıcı takarsa kullanmak değil, korumak olur. Zamin de olmaz.
«Tüzüğü diğer bir yüzüğün üzerine taksa ilh...» Yani ona iki yüzük rehin edilmiş olsa, oda ikisini
birbiri üzerine aynı parmağa taksa, o zaman adete bakılır. Zeylaî.
Yani mürtehinin adetine bakılır. Eğer başkasının adetine muhalifse, zamin olur. Yoksa, korumaktır,
zamin olmaz. Nitekim mabadinden de bö-le anlaşılmaktadır.
METİN
Eğer borcun cinsinden mezkur kıymetle hükmedilirse, o zaman, rahin ile mürtehin yalnız kıymeti
ödemekle ödeşmiş olurlar. Eğer borcun ödeme vakti gelir, mürtehin de rahinden fazlalık isterse,
arada bir fazlalık varsa, o zaman fazlalığı alır. Ama eğer borç vadeli ise, o zaman mürtehin helak
olan rehinin kıymetini zamindir ve o kıymet onun yanında rehin olur. Borcun ödeme vadesi geldiği
zaman onu borç karşılığında alır.
Eğer cinsinin hilafına olan bir kıymetle hükmedilirse, o zaman o rehinin cinsinin hilafına olan
kıymet, rahin borcunu ödeyene kadar olan yanında rehin olur. Çünkü rehin bedelidir, ve rehin
hükmünü almış olmaktadır.
Rehin edilen nesneyi korumak için icarlanan evin, bekçinin ve koyunların yatak yerinin ücreti
mürtehinin üzerinedir. Ama merhum hayvan ise, onu otlatan çobanın ücreti, köle ise nafakası, arazi
ise ondaki öşür ve haraç da rahinin üzerinedir.
Bunda asıl kaide şudur: Rehinin maslahatı ve baki kalması için yapılan masraflar rahinedir. Çünkü
rehin onun mülküdür. Korunması için gereken masrafların hepsi ise mürtehin üzerine vaciptir.
Çünkü onu mürtehin hapsetmiştir.
Muhakkak bilinsin ki, eğer bunlardan rahine bir şey şart kılınmış olsa, rahinin ödenmesi lazım
değildir. Kuhistanî, Zahire´den.
Rehinin tamamının mürtehinin eline geri getirilmesi masrafı, kaçan köleyi yakalayıp getirene verilen
ücret gibi, veya ondan bir parçasının eski haline reddi, meselâ yarasının tedavisi gibi ücretler iki
kısma ayrılır: Mazmun ve Emanet. Mazmun olan kısım mürtehinedir, emanet olan kısmın ücreti de
rahinindir. Eğer kıymeti borçtan fazla ise. Yok eğer borçtan fazla değilse, o zaman mürtehinin
üzerinedir.
Yine rehinin hastalık ve yaraların tedavisi ve işlediği cinayetin fidyesi de, eğer rehin edilen
nesnenin kıymeti borçtan fazla ise, ikiye taksim edilir. Rehin karşılığında olan kısmın masrafı
mürtehinin, borçtan fazla olan kısmın karşılığı olan masraf da rahinin üzerinedir.
Rahin veya mürtehinden birisi üzerine vacip olan şeyi diğeri öderse, müteberri olur. Ancak,
Kadı´nın emri ve onu diğerinin üzerine borç bulması ile öderse, o zaman diğerine rücu ederek
ondan alır. Ama Kadı´nın sarahatsiz, mücerret emri ile ve üzerine borç kılması ile rücu edemez.
Mültekit´te olduğu gibi.
İmâmdan, eğer diğer arkadaşı hazır ise, hazır olan adamın üzerine vacip olan şeyi yaparsa, mutlaka
rücu edemeyeceği rivayet edilmiştir. Ama ikinci İmâm buna muhalefet etmiştir. Bu mesele de hacr
meselesinin fer´idir. Zeylaî.
Rahin, «Rehin ettiğim nesne bu değildir.» dese. mürtehin de «Hayır, senin bana rehin verdiğin
nesne budur.» dese, makbul olan söz mürtehinindir. Çünkü onu mürtehin kabzetmiştir. Ama bunun
hilafına, eğer mürtehin rehin edilen nesneyi kendisi kabzettikten sonra rahine geri verdiğini iddia
etse, rahin de inkâr etse, o zaman makbul olan söz rahinindir. Çünkü o inkâr etmektedir. Eğer ikisi
de burhan getirseler, yine makbul olan burhan rahinindir. Borçta fazlalığı ispat ettiğinden borç da
düşer.
Mürtehin eğer kabızdan evvel bunu iddia ederse, o zaman makbul olan söz, mürtehinindir. Çünkü
mürtehin rehinin kendi zımaniyetine girmesini inkâr etmektedir. Eğer her ikisi de burhan
getirirlerse, o zaman makbul olan burhan rahinindir. Çünkü o zımaniyeti ispat etmektedir.
Bezzaziye.
Mürtehinin, yol emin olduğu takdirde yola gitmesi caizdir. Vediada olduğu gibi. Her ne kadar rehini
beraberinde sefere götürmesinde bir taşıma ve masraf olsa da.
Mürtehin, rehini rehin verildiği şehirden başka bir şehre de götürebilir. Rehinin yanına bırakıldığı
adil de bu bahiste mürtehin gibidir. İmadiye´de, İddet´e isnatla olduğu gibi. Ama bu Kadiyeyn´de
olanın hilafınadır. Belki, İddet´te olan İmâmın, Feteva´da olan da İmameyn´in kavlidir. Nitekim
Kınye´nin kelamı da bunu ifade etmektedir.
neslinur
Thu 28 January 2010, 11:52 am GMT +0200
BİR FAYDA:
Hadiste şöyle denilmiştir: «Rehinin durumu gizli olur (kıymeti bilinmezse) neyle rehin olmuşsa,
onunla mazmundur.» Fukaha bu hadisin manasında şöyle demişlerdir: Helakinden sonra kıymeti
bilinmese, yani rahin ve mürtehin nesnenin kıymetini bilmediklerini söyleseler, o zaman rehin
borcun karşılığıdır. Musannıf da babın evvelinde böyle zikretmiştir.
İZAH
«Mezkur kıymetle hükmedilirse ilh...» Yani kıymetinin hepsiyle.
«Borcun cinsinden ilh...» Dirhemle dinar iki muhtelif cinstirler. Nitekim Hamevi´nin şerhinden de
böyle anlaşılır. Ebussuud.
T. diyor ki: «Dirhemle dinarın muhtelif cins olmaları Maden´de de tasrih edilmiştir. Mekki.»
«Mürtehin de rahinden fazlalık istese ilh ..» Yani mürtehin rahinden borç kalan fazlayı talep eder.
Eğer borç rehin olan nesneden az olursa, o zaman da rahin mürtehinden fazlasını talep eder.
Eğer musannıf burada Zeylaî´de olduğu gibi «Rahin ve mürtehinden her biri diğerinden fazlasını
talep eder.» deseydi, daha şümullü olurdu.
«Nafakası ilh...» Mesela yemesi, içmesi, giymesi ve rehin eğer bir cariye ise, çocuğunun süt ücreti,
merhun bostan ise sulaması, kanal açması, erkek hurmaların tohumlarının dişi hurmalara
taşınması ve toplanması ve bahçe için yapılan bütün masraflar rahine aittir. Hidaye.
Birisi belirli bir ekmekle bir köleyi satsa, köleyi alan köleyi, satan da ekmeği kabzetmeden satılan
köle ekmeği yese, bayi kölenin semenini tam almış olur. Ama bunun hilafına, adam bir ölçek arpa
karşılığı bir hayvan rehin etse, hayvan o arpayı yese, mürtehin borcunu tam almış sayılmaz.
Bunlar arasındaki fark nedir? Zira birincide kölenin nafakası bayiin üzerinedir. İkincisinde ise
hayvanın nafakası rahinin üzerinedir. Cevhere, özetle.
«Öşür ve haraç ilh...» Bezzaziye´de şöyle denilir: «Eğer sultan mürtehinden öşür ve haraç alırsa,
mürtehin rücu edip onu rahinden alamaz. Çünkü onu eğer gönüllü olarak vermişse, teberru etmiş
olur. Eğer zorla vermişse, sultan ona zulmetmiş olur. Mazlum da ancak zalime rücu edebilir.»
«Rahinedir ilh...» İster rehin borçtan fazla olsun, ister olmasın. Hidaye.
«Çünkü onun mülküdür ilh...» Öyleyse o zaman onun mihnet ve meşakkati de onun üzerinedir.
«Bunlardan bir şey ilh...» Yani mürtehine vacip olan şeylerden herhangi bir şey rahine şart kılınmış
olsa, rahinin ödemesi lazım değildir.
Cevhere´de şöyle denilmektedir: «Eğer rahin mürtehine rehinin korunması ücretini şart kılmış olsa,
mürtehin hiçbir şey istihkak etmez. Çünkü rehinin korunması mürtehinin üzerine vaciptir. Ama
vedia bunun hilafınadır. Vediada korumak mûda´nın (emanet bırakılan kişi) üzerine vacip değildir.»
«Yarasının tedavisi gibi ilh...» Yani rehinden yaralı olan bir azanın tedavisi veya katarakt inen bir
gözün tedavisi ve bunlara benzer, ileride musannıfın zikredeceklerinden.
«Mazmun ilh...» Yani mürtehinin zaminiyetine giren kısım. Emanet bunun hilafınadır. (O, rahinin
zaminiyetine girer.)
«Borçtan fazla değilse ilh...» Yani yalnız mürtehinin üzerinedir. Çünkü mürtehinin elinde olan rehini
tam olarak iade etmesi lâzımdır.
«Yine ilh...» Yani o ücret «Mazmûn» ve «Emanet» kısımları üzerine taksim edilir. Nitekim Hidaye ve
diğer kitaplarda da böyledir.
Bezzaziye´de şöyle denilmiştir: «İlâcın ve doktorun ücreti mürtehinin üzerinedir. Kuduri de şunu
zikretmiştir: «Emanet olan kısmın ücreti rahinin üzerinedir.» Meşayihten bazıları da, «İlâcın parası
mürtehinin üzerinedir, eğer hastalık veya yara mürtehinin elinde iken olmuşsa. Yok eğer rahinin
yanında iken olmuşsa, o zaman ilâç ve doktorun parası rahinin üzerinedir.» demişlerdir.
Meşayihten bazıları da her hâlükârda ilâc parası mürtehine aittir demişlerdir. Muhammed´in mutlak
ifadesi de buna delalet etmektedir.»
«Müteberri olur ilh...» Çünkü, o onu yapmak zorunda değildi. Zira onu Kadı´ya götürebilirdi.
«Rücu ederek diğerinden alır ilh...» Eğer kaçınan, rahin ise, Kadı´nın emri ile onu ödeyen mürtehin
rücu ederek onu rahinden alır. İster merhun kaim olsun, ister olmasın. Nafaka ile de rehin olmaz.
Öyleyse nafaka için mürtehinin hapsetmesi de lazım değildir. Bu da İmâmın kavlidir. Bezzaziye.
«Rücu edemez ilh...» Meşayihin ekseri bu görüştedir. Çünkü Kadı´nın bu emri ilzam için değil, nazar
düşünme, dikkat etme) içindir. Öyleyse Kadı´nın o emri, hasbeten yapma ile diğerine borç kılarak
yapması arasında mütereddittir. Âlâ üzerine nass olmadıkça, ednayı yapmak daha evladır. Meselâ,
bu meselede borç olması için Kadı´nın sarih emri olmadığından evla olan ona hasbeten yapması
için emir vermiş olmasıdır. Nitekim Zahire´de de böyledir.
Şu mesele kaldı ki, eğer memlekette Kadı olmasa, veya olsa ama zalim olsa, durum ne olur Allame
Makdisî bu hususta şöyle der: «Mürtehinin rehine masraf yaptığı yolundaki iddiası tasdik edilmez.
Ancak beyyine ile tasdik edilir.» Yani, rücu edip rahinden alması için infak ettiğine dair iddiası
tasdik olunmaz, ancak beyyine ile tasdik edilir. Sayıhani.
«İmamdan ilh...» Şarihin burada hazırdaki hilafı hikâye etmesi ifade ediyor ki, metinde olan bahis
gaib meselesinde farzedilmiştir.
«Mutlaka ilh...» Yani Kadı´nın emri ile de olsa. Çünkü onun Kadı´ya müracaat etmesi Kadı´nın da
diğer adama emir vermesi mümkündür. O yüzden kendiliğinden yaptığı masrafı kendisi öder, rücu
edemez. H.
«İkinci İmâm buna muhalefet etmiştir ilh...» Zira ikinci İmâma göre, rahin veya mürtehinden
herhangi birisi Kadı´nın emri ile infak ederse, öteki ister hazır olsun, ister gaib olsun, yaptığı
masrafı, müracaat ederek diğerinden alır. Nitekim Zahire´de de böyledir.
Şu kadar var ki Haniye´de şöyle denilmiştir: «Rahin veya mürtehinden birisi hazır olsa, rehine infak
etmekten kaçınsa, Kadı da diğerine infak etmesini emretse, o da infak etse, infak eden adam infak
ettiğini, müracaat ederek, diğerinden alır. Fetva da bu kaville verilir.» Kuhistanî.
Öyleyse müftabih olan kavil, ikinci İmâmın kavlidir. Bunun üzerine masraftan kaçınan adamın hazır
veya gaib olması arasında fark yoktur. Metindeki mutlak ifadenin zahiri de ancak budur.
«Hacr meselesinin fer´idir ilh...» Zira Kadı hazır olan kimseye velayet edemez. Onun emri onun
üzerine geçerli de değildir. Zira eğer emri nafiz olsa, hazır olduğu halde masraftan kaçınan kimse
hacredilmiş olur. Halbuki İmâma göre Kadı hazır olan kimsenin hacrine malik değildir. Ebû Yûsuf´a
göre ise, Kadı hazır olan kimsenin hacrine maliktir. O zaman Kadı´nın emri hazır olan üzerine
geçerlidir. Zeylaî.
«Bunun hilafına mürtehin rehini geri verdiğini iddia etse ilh...» Geri verdikten sonra da helakini
iddia etse, rahin de rehinin mürtehinin yanında helak olduğunu iddia etse, yine söz rahinindir.
«Çünkü o inkâr etmektedir ilh...» Zira onların her ikisi de rehinin mürtehinin zımanına girdiğine
ittifak etmişlerdir. Burada mürtehin zimmetten beraat ettiğini iddia ederken, rahin beraat etmediğini
iddia etmektedir. O zaman makbul olan söz rahinindir. Bedâyi.
«Borç da düşer ilh...» Yani onun helak olmasıyla rahinden borç düşer. Zira kelam onun helak
olması bahsindedir. T.
«Fazlalığı ispat ettiğinden ilh...» Bu kavil, «Makbul olan söz rahinindir.» sözünün gerekçesidir. T.
Bedayi´nin ibaresi de şöyledir: «Rahin ve mürtehinin her ikisi de beyyine ikame etseler, yine
makbul olan beyyine rahinin beyyinesidir. Çünkü rahinin beyyinesi rehinin helaki ile borcun tam
ödendiğini ispat etmektedir. Mürtehinin beyyinesi ise, borcun ödenmesini nefyetmektedir. ispat
edici beyyine, nefyedici beyyineden evladır.»
Bedayi´nin bu ibaresi ifade ediyor ki, merhunun helakinin rahinin yanında olduğuna yalnız
mürtehinin beyyinesi olursa, beyyinesi kabul edilir. Şurunbulali.
«Kabızdan evvel bunu iddia ederse ilh...» Evla olan, musannıfın burada, «Mürtehinin kabzından
evvel helakinde ihtilaf ederlerse...» demesiydi. Yani, rehinin helakinin ihtilaf etseler, mürtehin
merhunun kabızdan önce, rahinin elinde helak olduğunu iddia etse, rahinde, kabızdan sonra helak
olduğunu söylese, o zaman makbul olan söz ve iddia mürtehinindir. T.
«Bezzaziye ilh...» Bezzaziye´nin ibaresi şöyledir: «Rahin merhunun mürtehinin yanında helak
olduğunu ve borcun düştüğünü zannederse, mürtehin de merhunu kabızdan sonra rahine iade
ettiğini ve onun yanında iken helak olduğunu söylerse, o zaman makbul olan söz, rahinindir. Çünkü
mürtehin arız olan bir reddi iddia etmektedir. Rahin ise, bunu inkâr etmektedir. Eğer iddiaları
hususunda burhan getirseler, gene makbul olan burhan, rahinindir. Borç da düşer. Çünkü rahin
ziyadeyi ispat etmektedir. Ama eğer mürtehin kabızdan evvel rahinin elinde helak olduğunu
söylerse, o zaman makbul olan söz mürtehinindir. Çünkü mürtehin rehinin zimmetine girdiğini
inkâr etmektedir. Eğer bu hususta burhan getirirlerse, rahinin burhanı makbuldür. Çünkü o zımanı
ispat etmektedir.»
Bezzaziye´nin ibaresi vazıh bir ibaredir. Bunun üzerinde bir söz yoktur. T.
BİR TEMBİH:
Bundan zahir olmaktadır ki, bu mesele, helak davasında farzedilmiştir. Veya helakin zamanı
ihtilafında farzedilmiştir. Evet, o helak mürtehinin reddinden evvel midir, sonra mıdır? Bütün
kitaplarda da zikredilen bu meseledir. Ama helaki zikretmeden ret davasında rahin ile mürtehin
ihtilaf etseler, bu hususta Şurunbulalî bir risale telif ederek o risaleye «Rehinin reddi hususunda
rahin ile mürtehinin ihtilaflarını ikna» adını vermiştir. Bu risalede helaki de zikretmemiştir. Bu
meselede hükmün cevabında da tereddüt ederek şöyle demiştir: «Bazen cevap verilir ki, söz
yeminiyle birlikte rahinindir. Çünkü Miracü´d-Diraye´de, «Eğer rahin ile mürtehin rehinin reddi
hususunda ihtilaf ederlerse, ihtilafsız olarak, makbul olan söz rahinindir. Çünkü rahin münkirdir.»
kavliyle nassedilmiştir.»
Şurunbulali şöyle de demiştir: «Şu kadar var ki, Miracü´d-Diraye´nin ifadesi, ret ile helakte ihtilaf
etmeleri üzerine yorumlanır» Zira Miracü´d-Diraye´nin kelamının akışı, merhunun helaki
hususundaki ihtilaf hakkındadır. Fukaha sarahaten, rehinin mürtehinin elinde vedia menzilesinde
olduğunu söylemiştir. Onun elinde emanettir. Fukaha şunu da tasrih etmiştir ki, herhangi bir emin
kimse, emaneti müstahakkına verdiğini iddia ederse, onun sözü kabul edilir. Bu iddiası ister
müstahakkı) ölümünden evvel, ister sonra olsun. Öyleyse her kim ki mürtehinin bu külli kaideden
istisna olduğunu iddia ederse, onun beyan etmesi lâzımdır. Mirac´ın kelamına şu da muarız olabilir:
Mürtehin merhunun rahinin yanında helak olduğunu iddia etse, rahin de onu inkâr etse, gene
makbul olan söz yemini ile birlikte mürtehinindir. Çünkü mürtehin de mûda´ ve müstair gibi emindir.
Bununla birlikte rahin münkirdir.»
Sonra da şöyle demiştir: «Mirac´da olan ifadeye göre, borç düşer mi? Fazlaya zamin olur mu, yoksa
asla zamin olmaz mı? Emanete ve bir de rahinin borcu ödemediğine dair ikrarına nazaran. Veya
kıymetin hepsine mi zamindir? işte bu hususta hakim ve müftü Allah´tan çok sakınmalı ve bunu
ifade edecek bir nassa bakmalıdırlar.» Özetle.
Ben derim ki: Şu kadar var ki rehinle diğer emanetler arasındaki fark açıktır. Çünkü rehin borçla
mazmundur. Artık reddi hususunda mürtehin nasıl tasdik edilir. Mirac´ın kelamına muarız olan
meseleye gelince, Mirac´ın kelamına bu itirazın varit olmaması aşikârdır. Zira «yanında»
kelimesindeki zamir, eğer mürtehine irca edilirse, artık «söz rahinindir» kavlinin manası kalmaz.
Çünkü borç rehinin mürtehinin yanında helak olması ile düşer. O zaman artık bu bahisle Mirac´ın
kelamı arasında muareze kalmaz. Çünkü mürtehin kendi nefsinden zaminiyeti nefyetmemiştir. Ama
onun ret davasında ise, zımanı nefsinden nefyetmektedir. Eğer o zamir rahine raci olursa, o zaman
da kabzından evvel helak olduğunu iddia ederse makbul olan söz yemini ile birlikte mürtehinindir.
Nitekim Bezzaziye´den naklen de geçti. O zaman bu bahisle kabızdan sonraki mücerret ret davası
arasında fark gizlenmeyecek kadar açıktır.
Ben, Kariü´l-Hldaye´nin Feteva´sında şu nassı gördüm: «Mürtehin rehin edilen nesnenin reddini
iddia ederse, rahin de onu tekzip ederse, söz onun mudur diye sorulduğunda şöyle cevap verildi:
Söz yemini ile birlikte mürtehinin sözü olmaz. Çünkü söz, yemini ile birlikte onun sözüdür, eğer
emanetçi olursa. Çünkü bu hal emanetlerin halidir. Bir borç karşılığı mazmunatların değil. Bilakis
makbul olan söz, yemini ile birlikte mürtehinin reddetmediğine dair rahinin sözüdür,»
Kariü´l-Hidaye´nin Feteva´sında olanın misli İbn-i Şilbi´nin Feteva´sı ile İbn-i Nüceym´in Feteva´sında
da mevcuttur. Bu da Mirac´da olan ifade ve hükmün aynıdır. O zaman menkule uymak lâzımdır.
Menkul makul olduğu halde artık nasıl ona uyulmaz. Onun sözünün kabul edilmemesinin muktezası
da zaminiyetin hepsini kabul etmemesidir. Şu kadar var ki, lâyık olan şöyle denilmesiydi: Bu bahsin
hepsi şundadır ki, rehin eğer borçtan fazla olmazsa. Rehin eğer borçtan fazla olursa, ziyadeyi
zamin olmaz. Çünkü o ziyade sırf emanettir, mazmun değildir. O zaman söz de onun sözüdür. İster
sırf reddi iddia etsin, ister ret ile helaki beraber iddia etsin. İşte bana zahir olan budur. Allah daha
iyisini bilir. Bu tahrir bizim şu kitabımızın hususiyetlerindendir. AIIah´a hamd olsun.
«Yol emin olduğu takdirde ilh...» Bir de rahin rehinin aynı şehirde kalmasını kaydetmezse. Ama
rehinin o şehirde kalmasını kaybederse, mürtehin rehinle birlikte sefere gitmeye malik değildir. Bu
bahsin tamamı T.´dedir.
«Kadıyeyn´de olanın hilafınadır ilh...» Yeni Kadıhan ile Kadı Zahirüddin. Zira onların her ikisi de
mürtehin rehinle birlikte sefere gidemez demişlerdir. Yalnız Kadıhan, şunu da ilâve etmiştir ki,
mürtehin rehinle sefere gidemez sözü, İmameyne göredir.
«Udde´de olan ilh...» Udde´de olanla Kadıyeynin fetevalarında olanın telifine Camiü´l-Fusuleyn
sahibi gitmiştir. Remlî, «Bu telife ihtiyaç yoktur.» sözüyle itiraz ederek, «Çünkü Kadıhan´da olan
ifade sarahaten onun İmameynin kavli olduğunu söylemektedir.» demiştir.
«Gizli olursa ilh...» Yani haber gizli olursa. Burada maksat, yani onun durumu gizli olur, her ikisi de
onun helakinde ittifak ettikleri halde kıymeti de bilinmiyorsa, demektir.
«Rehin borcun karşılığıdır ilh...» O zaman borç rahinden düşer. Bu da eğer borcun az olduğu
bilinmiyorsa böyledir. Yok eğer az olduğu biliniyorsa, kıymeti de şüpheli ise, o zaman onun hükmü
araştırılır. T.
«Musannıf da böyle zikretmiştir ilh...» Hidaye ve İnaye´de de böyledir. Nihaye´de de şöyle
denilmektedir: «Mebsut´ta da bu tevil Ebu Cafer´den hikâye edilerek böyledir.»
neslinur
Thu 28 January 2010, 11:54 am GMT +0200
REHİN EDİLMESİ CAİZ OLANLAR VE OLMAYANLAR BABI
METİN
Mutlaka müşa (ortak) olan bir şeyin rehin edilmesi sahih değildir. Rehinin başında da geçtiği gibi
rehin edilen nesnenin ayırdedilmesi lâzımdır. Müşa ise ayırdedilmiş değildir. Bu müşaiyet ister
mukarin olsun, ister arız olsun. Rehini de ister ortağına versin, ister başkasına. İster o müşa taksim
edilsin, ister edilmesin.
Sonra sahih olan kavil şudur ki, müşanın rehin akdi fasittir. Kabızla da mürtehin zamin olur. İmam
Şafiî ile müşanın rehinini caiz görmüştür.
Eşbah´ta şöyle denilmektedir: «Satışı kabul eden her nesne rehini de kabul eder. Ancak dört şeyde
değil: Müşa olan, meşgul olan, bir diğeri ile muttasıl olan ve azadı bir şarta bağlanan müdebberin
dışındaki köle o şartın vücudundan evvel rehin edilemezler. Halbuki bunların rehin edilmesi değil,
bey´i caizdir.»
Yine Eşbah´ta şöyle denilir: «Müşanın rehin edilmesinin cevazının hilesi şudur: Evvelâ rahin müşa
olan nesnenin yarısını mürtehine muhayyerlikle satar, sonra da diğer yarısını rehin eder. Sonra
yapmış olduğu bey´i fesheder.»
Musannıf diyor ki: Bunun üzerinde düşünmek gerekir. Belki, Eşbah´ta olan bu hile, «sonra arız olan
şüyudaki rehin caizdir» zayıf kavli üzerine tefridir.
Ben derim ki: Zayıf kavil üzerine de tefri edilemez. Çünkü onu muhayyerlikle satmıştır.
Muhayyerlikle satılması da şu iki şeyden hali değildir: Ya bayiin mülkünde kalır veya muhayyerlik
müşteride ise, müşteri feshettiği zaman yine bayiin mülküne döner. Bu her iki durumda da onun
rehin edilmesi ibtidaen müşanın rehini gibi olur. Nitekim bu Tenvirü´l-Besair´de genişçe
açıklanmıştır.
Ben derim ki: Bu hususta en sahih hile Minyetü´l-Müfti´nin hileler bahsinde olandır. O da şöyledir:
Adam binasının yarısını müşaen rehin etmek istese, yarısını ondan rehin talep eden mürtehine,
onun muhayyer olması şartı ile satar, semeni de ondan alır. O da binayı kabzeder. Sonra
muhayyerlik hükmü ile müşteri bey´i nakzeder. O zaman o bina onun elinde rehin menzilesinde
semenin karşılığı ile kalır. Bu hileye musannıfın oğlu da Zevahirü´l-Cevahir´de itimat etmiştir.
Zevahîrâ´l-Cevahir´de şöyle denilmektedir. «Zarureten sabit olan şüyu rehine zarar vermemektedir.
Zira Valvalciye´de şöyle bir şey vardır: «Adam birisinin yanına iki elbise götürse, ona birisini rehin
olarak al, bana para ver, diğeri de yanında emaneten kalsın dese, caizdir. Zira bunlardan her
birisinin yarısı deynin karşılığında rehin olur. Çünkü bunlardan her bir elbise diğerinden daha evla
değildir. O zaman rehin her ikisinde de zarureten şayi olur, bu da zarar vermez.»
Ağacı değil, üzerindeki meyveyi veya tarlayı değil, üzerindeki ekini veya ağaç veya binayı yersiz
olarak rehin etmek veya bunların aksi, caiz değildir. Meselâ, meyvenin değil ağacın üzerindeki
ağacın değil yerin rehin edilmesi gibi.
Bu meselede asıl kaide şudur: Merhun, hilkaten merhun olmayan bir şeye muttasıl olduğu zaman
onun rehini caiz değildir. Zira yalnız merhunu kabzetmek mümkün değildir. Dürer.
İmâmdan üzerinde ağaç olan bir tarlayı ağaçsız olarak rehin vermenin caiz olduğu rivayet edilmiştir.
Ağacı, ağaçların yeri ile birlikte veya binayı içindeki eşya ile birlikte rehin etse, caizdir. Mülteka.
Çünkü bunların ittisali mücavereten ittisaldir.
Kınye´de şöyle denilmiştir: «Bir binayı rehin verse, onun duvarları rahin ile komşular arasında
müşterek olsa, arsada sahihtir. Tavanın müşterek duvarlarla muttasıl olması da bir zarar vermez.
Çünkü o tebean muttasıldır.»
Hürün, müdebberin, mükatebin, ümmüveledin ve vakfın rehini caiz değildir.
Sonra musannıf, rehin verilmesi caiz olmayan şeyleri zikrettiği gibi, kendisiyle rehin verilmesi caiz
olmayan şeyleri de zikredecektir.
Musannıf şöyle der: Emanetlerle rehin caiz değildir. Vedia ve emanet gibi. Derekle de rehin caiz
değildir. Çünkü mebiin başkasının istihkakı çıkmasından korkulduğu için alınmıştır. O zaman onda
rehin batıldır. Ama derekle kefalet bunun hilafına caizdir. Nitekim kefalet bahsinde geçti.
Başka bir şeyle mazmun olan bir nesne rehin edilemez. Yani misli ve kıymeti olmayan bir şeyle
mazmun olan bir şey rehin edilmez. Bayiin elindeki mebi gibi. Çünkü o semenle mazmundur. O
helak olduğu takdirde semeni ile birlikte helak olur. Nefis kefaleti ile, mutlak kısasla, ister bu kısas
nefiste olsun, ister azalarda olsun, rehin caiz değildir. Ama, hataen işlenen cinayet bunun
hilafınadır. Çünkü cinayet diyetinin rehinden alınması mümkündür.
Şufa ile, ölü üzerine ağlayan kadının ve türkü söyleyen kadının ücreti ile rehin ve cinayet işleyen
köleyi veya borçlu köleyi rehin etmek de caiz değildir. Bu suretlerde rehin sahih olmadığı takdirde
rahin o rehini geri alabilir. Eğer bunlar talepten önce mürtehinin yanında helak olurlarsa, karşılıksız
helak olmuş olurlar. Çünkü batıla hüküm yoktur. Kabız da malikin izni ile kalır. Sadr-ı Şeria ve İbn-i
Kemal.
Müslüman şarabı ne rehin verebilir, ne de bir müslümandan rehin olarak kabul edebilir. Ne de bir
zımmî şarabı müslümana rehin olarak verebilir. Yani müslüman için şarabı rehin etmesi veya rehin
olarak kendi yanına alması, ister zımniden olsun, ister müslümandan, caiz değildir. O şarabın
mürtehini zımmî olduğu takdirde onun müslüman rahine zamin olmaz. Bunun aksine, rahin zımmî,
mürtehin müslüman ise, zaminiyet vardır. Çünkü şarap müslümanlarda değil, zımmîlerde bir
kıymettir.
Rehin, kendi nefsi yani misli ve kıymeti ile mazmun olan bir şeyde sahihtir. Gasp edilen nesne, hulu
bedeli, amden cinayetin sulh bedeli gibi şeylerin rehin edilmesi sahihtir.
Ayan üç türlüdür: Biri emanetler gibi asla mazmun olmayan ayan. Birisi, bayiin elindeki mebi gibi
mazmun olmamakla beraber mazmuna benzer ayan. Birisi de kendi nefsile mazmun olan şeydir.
Magsub ve benzerleri gibi olan şeyler. Bu bahsin tamamı Dürer´dedir.
İZAH
«Müşa oLAn bir şeyin rehin edimesi sahih değildir ilh...» Ancak, iki kişi arasında müşterek bir köle
olur, onu, onlardan her birisinde alacağı olan bir adama tek rehin olarak rehin verirlerse, sahih olur.
Ama bunlardan her birisi kendi hissesini rehin ederse, caiz değildir. Zahire´den naklen Kuhistanî´de
olduğu gibi. Ancak, rehin edilen nesnede şüyu zarureten sabit olursa, Müsvedde´nin sonunda
geleceği gibi, caiz olur.
«Mutlaka ilh...» Mutlaka´yı mabadi tefsir etmektedir. Ancak, müşanın rehini niçin caiz değildir? Zira
rehin, merhunun daima mürtehinin yanında hapsedilmesini gerektirir. Müşada ise, müşanın bir
kısmının rehin edilmesi devamlılığı fevt eder. Zira müşaen rehin edildiği takdirde mürtehin ile diğer
ortaklar arasında nöbetleşme lâzım gelir. O zaman rehin eden sanki: «Sana bir gün rehin ettim, bir
gün etmedim» demiş olacaktır. O zaman daimi hapis fevt olur. Bunun için de rehin caiz olmaz. Bu
bahsin tamamı Hidaye´dedir.
«İster mukarin olsun ith...» Belirtmeden bir binanın veya bir kölenin yarısını rehin vermek gibi.
«Arız olsun ilh...» Mesela nesnenin hepsini rehin verdikten sonra rehini o nesnenin bir kısmında
feshetmek gibi. Veya rahinin, nesneyi yanında bulunduran adile rehini dilediği gibi satması için izin
vermesi, onun da nesnenin yarısını satması gibi. Bu suretle de rehin caiz olmaz. Minah.
Ebû Yûsuf´tan bir rivayete göre, sonra arız olan şüyu rehine zarar vermez. Ama sahih olan birinci
görüştür. Nihaye ve Dürer´de de olduğu gibi.
Şarih rehin bahsinin sonunda, rehinin tamamı başkasının istihkakı çıkarsa, mürtehinin o rehinin
yerine rehin olarak başka bir nesneyi talep edemeyeceğini ve rehinin bir kısmı başkasının istihkakı
çıkarsa, istihkak olunan kısım şayi ise, rehinin geri kalan kısımda da batıl olacağını zikredecektir.
«İster ortağına versin, ister başkasına ilh...» zira ortak o nesneyi bir gün yanında rehin olarak tutar,
bir gün de istihdam eder. O zaman, sanki o nesne bir gün rehin, bir gün değilmiş gibi olur ki, bu da
sahih değildir. Ama müşanın icara verilmesine gelince, o da ancak İmâma göre ortağa verilebilir,
yabancıya verilemez. Çünkü müstecir akdin gerektirdiği kadar ondan istifade etmeye ancak nöbetle
malik olabilir. İşte bu da, ortakta bulunmaz. Bunu İtkânı ifade etmiştir. Zira ortak onunla icare
müddetinin hepsinde akdin ve mülkiyetin hükmüyle nöbetsiz olarak menfaatlenmektedir. Ortak
olmayan bir adam ise bunun hilafınadır.
«İster taksim edilsin, ister edilmesin ilh...» Hibe bunun hilafınadır. Çünkü hibede intifaa mani olan
şey taksim edicinin ücretidir. Bu ücret de kısmeti kabul eden şeyde yardır. Kısmeti kabul etmeyen
şeyde yoktur. O zaman müşanın hibesi sahihtir, fakat rehini sahih değildir. Mirac.
«Sahih olan, müşanın rehin akdi fasittir ilh...» Bazı alimler tarafından da, müşanın rehininin batıl
olduğu ve ona tazmin taalluk etmediği söylenmiştir. Ama bu kavil sahih değildir. Çünkü rehinde
batıl olan, mal olmayan nesnenin veya onun karşılığında çekilmiş bir borç olmayan nesnenin rehin
edilmesidir. Bizim mevzumuz ise, öyle değildir. Bu sebebe rehinde kabız akdin tamamının
şartlarındandır, akdin cevazının şartlarından değildir. İnaye.
Rehin bahsinin sonunda gelecektir. Yine rehinin sonunda şu külli kaide de gelecektir: Sahih
rehinde bilinen her hüküm fasit rehinde de hükümdür. Yalnız fasit rehinde rehinin borçtan evvel
olmasıyla kayıtlıdır. Bunun beyanı ileride gelecektir.
«Satışı kabul eden her nesne rehini de kabul eder ilh...» Yani satışı sahih olan her şeyin rehin
edilmesi de sahihtir.
«Meşgul olan ilh...» Yani rahinin hakkı ile meşgul olan bir şey. Nitekim şarih de rehin bahsinin
başlarında bunu, rahinin mülkünün gayrı ile meşgul olmasından ihtiraz olarak kaydetmiştir. Meselâ,
içinde başka birisinin emtiası bulunan binayı rehin verirse, bu mani değildir. Nitekim İmadiye´den
naklen Hamevi haşiyesinde de böyledir.
Ben derim ki: Rehin edilen nesne bizzat rahinin kendisiyle meşgul olursa, o da yine rehine manidir.
Zira Hidaye´de şöyle bir ibare vardır: «Rehin edilen nesnenin teslim edilmesine, rahinin veya
metaının rehin edilen binada bulunması da mani olur.»
Mirac´ta da şöyle denilmektedir: «Rahinin kendisi veya metaı o binadan çıktığı zaman rehin edilen
nesne yeni bir teslime muhtaçtır. Çünkü bina nasıl metaı ile meşgul ise, rahin de o binayı meşgul
etmektedir. Rahinin metaının rehin edilen kapta bulunması da nesnenin teslimine manidir. Bunun
hilesi şudur: Evvelâ kabın içinde olan metaı mürtehinin yanına ida eder, sonra da rehin ettiği kabı
ona teslim eder.»
«Bir diğeri ile muttasıl olan ilh...» Yani gayrı ile muttasıl olan bir şeyin, meselâ bir binadan bir
odanın veya topraksız olarak bir bağın veya ağacın değil, üzerindeki meyvenin rehin edilmesi gibi.
Şarih bunu ileride zikredecektir. Şarih burada bu kavliyle munfasıl olan şeyden kaçınmıştır. Meselâ,
binada veya kapta olan bir şeyi kapsız ve binasız olarak rehin etmesi ve beraber teslim etmesi gibi.
Zira bu caizdir. Nitekim Hidaye ve Hanlye´de de böyledir. Şarihin burada muttasıldan muradı, gayre
tabi olandır.
Zira Hidaye´de şöyle bir ifade vardır: «Meselâ adam, atın üzerindeki eyeri veya başındaki gemi rehin
etse, atı eyer ve gemle beraber teslim etse, eyeri veya gemi attan çıkarıp teslim edene kadar rehin
olmaz. Zira eyer veya gem hayvanın tabilerindendir. Meyvenin bahçeye tabi olması gibi. Hatta
fukaha, eyer veya gem zikredilmese, atın müştemilatına dahil olurlar, demişlerdir.»
Yani, üzerinde eyer ve gem olan bir atı rehin verse, o eyer ve gem de rehine dahil olur. Mirac.
Mirac´dan yapılan nakille zahir olmaktadır ki, şarihin «muttasıl»ı geçmişte ve gelecekte «hilkaten»
sözüyle kaydetmesi zahir değildir. Düşünülsün.
«Azadı bir şarta bağlanan müdebberin dışındaki köle, o şartın vücudundan evvel rehin edilemez
ilh...» Mesela adam kölesine, «Şu binaya girersen hürsün.» dese, o köle satışı sahihtir, ama rehini
sahih değildir. Belki bu rehinin sahih olmaması şundandır: Rehinin hükmü alacağını tam alıncaya
kadar daima yanında hapsetmesidir. Böyle bir kölenin mürtehin tarafından daimi olarak
hapsedilmesi mümkün değildir. Zira o binaya girdiği takdirde, azat edilmiş olur. O zaman borç
ödenmediği takdirde mürtehinin alacağını tam olarak alması mümkün olmaz. T.
Ben derim ki: Şarihin zikrettiğini Birî, el-Akta şerhinden nakletmiştir. Birî daha sonra da
Ravzatü´l-Kuzzat´tan şunu nakletmiştir: «Adam azadını bir sıfatla bağladığı kölesini rehin etse
caizdir. Şafiî´ye burada hilaf vardır.»
«Müdebberin dışında ilh...» Bu müdebber, mutlak müdebere de, mukayyet müdebbere de şamildir.
Hamevi. Yani müdebber ister mutlak, ister mukayyet müdebber olsun, her ikisinin de rehin edilmesi
caiz değildir. Burada da düşünmek gerekir: Şarih tedbir (Müdebber kölelik) babında şunu
zikretmiştir: Mukayyet müdebber satılır, hibe edilir ve rehin edilir. Yine Bâkânî de Mülteka şerhinde
mukayyet müdebber babında bunu sarahatle söylemiştir. Mukayyet müdebber şudur: Azadı
efendisinin mutlak ölümüne değil, hususi bir sıfat üzere ölümüne bağlanan köledir. Meselâ,
efendisinin, «Eğer bu hastalığımda ölürsem veya bu seferimde ölürsem hürsün.» demesi gibi.
Mukayyet müdebber ile azadı ölüm dışındaki herhangi bir şarta bağlanan köle arasındaki fark
araştırılsın. Çünkü şarihin zikrettiğine göre mukayyet müdebberin rehin edilmesi caiz olduğu halde,
azadı ölümden başka bir şeye bağlanan kölenin rehin edilmesi caiz değildir.
«Bunların rehin edilmesi değil, bey´i caizdir ilh...» Yani müdebberin dışındaki dört şeyin. Zira
mutlak müdebberin ne bey´i, ne de rehini caizdir. Mukayyet müdebberin ise hem bey´i, hem de
rehini caizdir.
«Eşbah´ta ilh...» Yani Eşbah´ın hileler bölümünün beşinci fenninde, bu mesele, Valvalciye´nin de
Rehin kitabının sonunda hileler bahsinde zikredilmiştir.
«Müşa olan nesnenin yarısını mürtehine muhayyerlikte satar ilh...» Yani rehin karşılığı istediği borç
miktarı bir semenle mürtehine satar.
«Sonra yapmış olduğu bey´i fesheder ilh...» Yani muhayyerlik hükmüyle bey´i fesheder.
«Musannıf diyor ki ilh...» Yani, Minah´ta bu babın sonunda. Musannıfın Minah´taki ibaresinin nassı
şöyledir: «Ben derim ki, bana göre bu hilenin sıhhati hakkında düşünmek gerekir. Zira geçmişte
takarrür etti ki, sahih kavle göre sonradan arız olan şüyu, mükarin olan şüyu gibi rehini jfsad eder.
Mümkündür ki, bu hile sahih kavlin karşısındaki kavil üzere tefri edilmiş olsun. Sahihin karşısındaki
kavil şudur: Sonradan arız olan şüyu rehini ifsad etmez. Bunda da düşünmek gerekir.»
Zahir olan şudur ki, musannıfın bu ikinci «bunda da düşünmek gerekir» sözünden muradı, şarihin
henüz yukarıda zikrettiği görüşüdür. Sen anla.
«Bayiin mülkünde kalır ilh...» Yani eğer muhayyerlik bayiin ise bayiin mülkünde kalır. Zira bayiin
muhayyerliği mebiin onun mülkünden çıkmasına mani olur. O zaman bayiin o yarıyı muhayyerlik
müddetinde rehin alması kendi mülkünün bazısını rehin almasıdır. Bu da ibtidaen müşanın
rehinidir. O da sahih değildir.
«Bayiin mülküne döner ilh...» Muhayyerlik eğer müşterinin ise. Çünkü mebi bey ile bayiin
mülkünden çıkmış olur. İmâma göre müşteri de ona malik olamaz. Ama İmameyn´e göre müşteri
ona malik olabilir. O zaman İmâmeyn´in kavline göre ortağın mülkünden ibtidaen müşaen rehin
olmuş olur. İster müşteri bey´i feshetsin, ister bey´e icazet versin, İmâmın kavli üzerine ise, eğer
müşteri bey´e icazet verirse, mebi onun mülküne girer. Yoksa, bayiin mülküne döner. O zaman her
iki kavil üzerine de muhayyerlik müddetinde o yarıyı rehin vermesi ibtidaen bir yabancıdan müşaın
rehini olmuş olur.
Lâyık olan, şarihin «bayiin mülküne döner»den sonra; «Veya müşterinin mülküne girer» kavlini
ilâve etmesiydi.
«Tenvirü´l Besair de genişçe açıklamıştır ilh...» Tenvirü´I-Besair, Eşbah muhaşşisi Şeref Gazzînin
eseridir. Tenvirü´l-Besair´de izah edilenin özeti açıklamasıyla birlikte yukarıda takdim ettiğimizdir.
«Onun elinde rehin menzilesinde semenin karşılığı ile kalır ilh...» Eğer merhuna bir zarar isabet
ederse, borçtan onun kadarı düşer. Minah, Hassaf´ın hileler bahsinden.
Bunun hasılı şudur: Bu hakikaten ne sahih, ne de fasit bir rehindir. Zira rehin akdi mevcut değildir.
Ancak rehin menzilesindedir. Zira o, semeni kabzedene kadar rehini elinde hapseder. Müstecir
icareyi feshetse, vermiş olduğu ücreti alıncaya kadar müsteciri elinde hapsetmesinde olduğu gibi.
Mürtehinin bu binayı elinde tutmakta bir menfaati oldukça, elinde tuttuğu bina helak olduğu
takdirde kıymetiyle tazmin edilir. Ama emanetler bunun hilafınadır. Onlar ancak, helak etmekle
tazmin olunurlar. Bu hakiki rehinin de hilafınadır. Çünkü hakiki rehinde merhun helak olduğu
takdirde kıymetinden veya borçtan hangisi daha az olursa; onunla tazmin edilir. İşte bu takrir
ettiğimizle şarihin, «rehin menzilesindedir» sözünün vechi zahir olmaktadır. Yani yalnız mürtehine
nesneyi hapsetme hakkı bulunması açısından rehin menzilesindedir. Yoksa rehin zımaniyeti gibi
zamin olunma haysiyetiyle değil. Bunun ve diğer emanetler gibi olmadığının delili de
Camiü´l-Fusuleyn´in muhayyerlikler bahsinde olan şu ifadedir: «Adam muhayyerlikle bir arsa satsa,
her ikisi de haklarını kabzetseler, sonra satan muhayyerlik müddetinde satışı bozsa, orsa
kıymetiyle mazmun olarak müşterinin elinde kalır. Müşteri onu bayiine verdiği semeni alıncaya
kadar elinde tutabilir.»
Camiü´l-Fusuteyn´in ifadesine göre, arsa helak olsa, onun kıymeti bayiin kabzettiği semenin misli
kadar olsa, bayiin kabzettiği semen düşer. Eğer arsanın kıymeti bayiin kabzettiği semenden az
olursa, kıymeti kadarı semenden düşülür. İşte bana zahir olan da budur.
«Zevahirü´I-Cevahir´de ilh...» Bu bahisle bu babın sonunda metinde gelecek mesele üzerinde düşün.
«Evla değildir ilh...» Yani rehin olmak bakımından.
«Binayı yersiz olarak ilh...» Meselâ vakıf bir arsa üzerindeki imareti. Nitekim Hamidiye´de de
bununla fetva verilmiştir. Veya devlet arazisi üzerinde yapılan bir binayı rehin verse. Nitekim
Tatarhaniye´de olduğu gibi. Bu her iki surette de o binanın rehin edilmesi caiz değildir.
«Meyvenin değil ağacın ilh...» Meselâ, yeriyle beraber veya toprağa tabi olarak ağacı rehin verse,
fakat ağaçlardaki meyveyi vermeyeceğini söyleyerek verse rehin bu cihetle fasit olur. Eğer kesin
olarak meyveyi dahil etmediğini söylemezse, meyve ağaca tabi olarak akdin sıhhati için rehine
girer. Ama bu şekildeki rehin bey´in hilafınadır. Çünkü ağacı, üzerinde meyve varken, meyveyi
katmadan satmak caizdir. Zikretmeden meyvenin satışa girmesi için bir zaruret de yoktur. Yine,
rehin edilecek bir binanın içindeki metaın da hilafınadır. Çünkü rehin edilen binanın içindeki emtia,
zikredilmeksizin, binanın rehinine girmez. Çünkü meta hiçbir vecihle binaya tabi değildir. Ekin, yaş
hurma, bina, fidan, tarlanın, binanın ve köyün rehinine girerler. Bizim zikrettığimiz gibi. Nitekim
Hidaye´de de böyledir.
«Hilkaten ilh...» Uygun olan, musannıfın bu kelimeyi hazfetmesiydi. Nitekim Hidaye ve diğer
kitaplarda da hazfedilmiştir. Zira hazfedildiği zaman, genel kaideye bina, eyer ve gem de dahil olur.
Nitekim biz bunu takdim ettik.
«İmâmdan ilh...» Çünkü ağaç, yetişen bir bitkinin ismidir. O zaman yeri ile birlikte ağaçların rehin
edilmesinden istisna edilmiş olur. Ama odayı değil, binayı rehin etmek bunun hilafınadır. Çünkü
bina bina edilenin adıdır. O zaman odayı değil, binayı rehin etmekte yerin hepsi rehin edilmiş
olmaktadır. O zaman o da, rahinin mülkü ile meşgul olmuş olur. Hidaye.
«Mücavereten ittisaldir ilh...» Bu kavil yeriyle birlikte ağaçların rehin edilmesinin cevazının illetidir.
Zira ağaçların üzerinde yetiştikleri toprakla birlikte diğer arazi ile muttasıl olması, mücavereten olan
bir ittisaldir. Bina ve atın eyeri gibi tebaî bir ittisal değildir. Meyve gibi hilkaten bir ittisal de değildir.
O zaman ağacın yeri ile birlikte rehin edilmesi bir metaın bir kabın içinde rehin edilmesi gibidir ki,
bu da rehine zarar vermez.
«Arsada sahihtir ilh...» Tavanında ve şahsa ait olan duvarlarında da rehin sahihtir. Kınye´de olduğu
gibi.
«Teb´an muttasıldır ilh...» Musannıfın bu kavil, bizim Hidaye´den hayvanın üzerindeki eyerin rehini
bahsinde naklen takdim ettiğimiz kavle muhaliftir. Atın üzerindeki eyer meselesi şöyledir: Eyeri atın
üzerinden kaldırana kadar rehin caiz değildir. Çünkü o eyer ata tabi olan şeylerdendir. Sen düşün.
«Hürün ilh...» Çünkü bu şeylerden mürtehin istifade edemez. Zira hürde maliyet yoktur.
Diğerlerinde ise, mani vardır. Hidaye.
«Müdebberin ilh...» Yani mutlak müdebberin. Nitekim biz yukarıda bunu takdim ettik. Bunun mutlak
müdebber olması da zikredilen illetten anlaşılmaktadır.
«Emanetle rehin caiz değildir ilh...» Yani emanetler ile rehin almak sahih değildir. Zira zaminiyet,
helak olan eğer misli bir şey ise, onun mislini, kıyemî ise, onun kıymetini geri almaktadır. Emanet
olan bir şey eğer kendiliğinden helak olursa, o zaman onun karşılığında bir şey yoktur. Vedia ve
ariye gibi şeyler kimin elinde ise, o helak ettiği takdirde, o zaman emenet değil, magsub olmuş olur.
Hamevi.
«Vedia ve emanet gibi ilh...» En doğrusu emanet yerine ariye demesiydi. Yine mudarebe ve şirket
malı ile de rehin caiz değildir. Hidaye´de olduğu gibi. Geçmişte, «Tedbir» babında da geçti ki,
kitapları vakfeden adam, kitapların binadan ancak rehin karşılığı çıkabileceği şartını koyarsa, bu
şart batıldır. Çünkü emanettir. Helak olduğu takdirde de hiçbir şey ödemek vacip değildir.
Eşbah´ın borç bahsinde de şu zikredilmiştir: «Onun şartına uymanın vacip olması ve rehini lügavi
manaya hamletmek uzak bir şey değildir.»
«Çünkü mebiin başkasının istihkakı çıkmasından korkulduğu için alınmıştır. ilh...» Şarihin bu kavli
ibareden hasıl olan mananın tefsiridir. Zira burada rehin ancak mebiin semeni iledir. Şöyle ki,
müşteri mebiin istihkakından korktuğu için bayiden semenle bir rehin almaktadır. Bu rehin de
batıldır. Çünkü emanettir. Nitekim ileride gelecektir.
«Kefalet bunun hilafına caizdir ilh...» Yani «derek»le kefalet caizdir. Rehini caiz olmadığı halde
kefaleti caiz olduğuna göre aradaki fark nedir? Fark şudur: Bir şeyi rehin almak verdiğini tam
olarak almak içindir. Alacağını tam almak da, günü gelip alınması vacip olmadan, olmaz. Ama
«derek»in zımaniyeti ise mebiin istihkakı zamanındaki bir zımaniyettir. O zaman onu borcun
ödenmesinin vacip olduğu zamana izafe etmek sahih değildir. Çünkü istifa, bir muvazenedir. Bir
şeyin temlikini istikbale izafe etmek caiz değildir. Kefalet ise, mutalebenin iltizamı içindir. Yoksa
asıl borcun iltizamı için değildir. Bundan dolayı, birisinin üzerinde olan bir borca eriyecek bir şeyle
kefil olmak caizdir. Ama eriyecek bir şeyi rehin vermek caiz değildir. Kifaye, özetle.
«Mislî veya kıyemî olmayan bir şeyle mazmun olan ilh...» Çünkü mislî ve kıyemî olan şeyler bir
nesne menzilesindedirler. Nitekim bunun beyanı gelecektir.
«Bayiin elindeki mebi gibi ilh...» Meselâ, birisi bir nesne alsa, ama aldığı şeyi kabzetmese, sonra
aldığı nesne ile bayiden rehin olarak bir şey alsa, o rehin batıldır. Çünkü mebiin helaki ile bayiin
üzerinde bir şey vacip değildir ki onu rehinle tamamlasın. Mebin helak! ile bey batıl olur. Semen de
düşer. Bu bahsin tamamı Kifaye, Gayetü´l-Beyan, Cevhere ve Zeylaî´dedir.
Kuhistanî´de şöyle denilmektedir: «Şeyhülislâm diyor ki: «O rehin fasittir. Çünkü rehin maldır. Mebi
de mütekavvimdir. Fasit de hükümlerde sahihe katılır. Nitekim Kermani´de olduğu gibi.» Mebsut´ta
da şöyle denilmiştir: «O rehin caizdir. O rehin kendi kıymetinden ve aynın kıymetinden hangisi daha
az ise onunla mazmundur. Bu kavli fakih Ebû Said el-Berdaî ve Ebül Leys kabul etmişlerdir. Fetva
da bu kavil üzerinedir. Kermani ve diğerlerinde olduğu gibi.»
«Nefis kefaleti ile rehin caiz değildir ilh...» Yani, Zeyd Amr´ın ödemesi gereken bin dirhemi bir
seneye kadar ödemediği takdirde kendisinin ödeyeceğini söylese, sonra Amr, kefalete rağmen
alacaklısına bin dirhem karşılığında bir malı bir sene müddetle rehin olarak verse, batıldır. Çünkü
Amr´ın üzerine henüz mal vacip olmamıştır. Yine, Zeyd, «Amr paranı ödemeden ölürse ben öderim.»
dese, sonra Amr borcu karşılığı bir rehin verse caiz değildir. Bu bahsin tamamı Haniye´den naklen
Minah´tadır.
«Kısasla ilh...» Çünkü kısasın merhundan tam olarak alınması daha, zordur.
«Hataen işlenen cinayet bunun hilafınadır ilh...» Diyet ve kısasın cari olmadığı yaralama da yine
kısasın hilafınadır. Çünkü kısasın cari olmadığı yaralamada erş (diyet) ile hükmedilir. O halde onun
yerine rehin olsa, caizdir. Dürrü´l-Münteka.
«Şuf´a ile ilh...» Yani şuf´adan dolayı mebiin teslimi kendisine vacip olan müşteriden rehin almak
caiz değildir. Çünkü mebi müşteri üzerine mazmun değildir. T.
«Ağlayan kadının ve türkü söyleyen kadının ücreti ile ilh...» Çünkü bu her ikisinin icare edilmesi de
batıldır. Dolayısıyla, rehin karşılığında mazmun bir şey olmayınca rehin de mazmun olmaz.
«Cinayet işleyen veya borçlu köleyi ilh...» Çünkü köle efendisi üzerinde mazmun değildir. Ve eğer
köle helak olursa, efendisinin üzerine hiçbir şey vacip değildir. Minah.
«Talepten önce ilh...» Bundan anlaşılan, zımaniyet talepten sonradır. Yani eğer talepten sonra helak
olursa, karşılıksız helak olmamış olur. Bu Camiü´l-Fusuleyn´de sarahaten zikredilmiştir.
Camiü´l-Fusuleyn sahibi şöyle demiştir: «Vedia gibi emanet bir şeyle rehin batıldır. Eğer mürtehinin
onu hapsinden evvel helak olursa, emaneten helak olmuş olur. Eğer hapsinden sonra helak olursa,
o zaman zamin olur.»
«Ne rehin verebilir ilh...» Zira müslüman rahin olduğu takdirde şarapla borcunu ödeme hakkına
sahip değildir. Mürtehin müslüman olduğu takdirde de ondan hakkını şarap olarak alamaz. O
zaman şarabı rehin etmek veya rehin almaz caiz değildir. Domuzda da hüküm böyledir. İtkanî.
Ben derim ki : Şimdi sözümüz kendisiyle rehin caiz olmayan mesele hakkındadır. Musannıfın
burada zikrettiği ise hamrın rehinin caiz olmamasıdır. O zaman musannıfın burada zikrettiği şu
andaki konumuzla ilgili değildir. O zaman lâyık olan musannıfın bu bahsi daha önce takdim
etmesiydi. Sen düşün.
Şarabı rehin etmek meselesi Camiü´l-Fusuleyn´de zikredilerek şöyle denilmiştir: «Şarabı rehin
vermek batıldır. Verildiği takdirde o emanettir. Bu da müslümanlar hakkındadır. Mürtehinin
müslüman, rahin kafir olursa hüküm yine böyledir. Ama her ikisi de kafir olursa, onlar arasında
şarabın rehin edilmesi sahihtir.»
Şu kadarı var ki Cevhere´de şöyle denilmektedir: «Şarap ve domuzla yapılan rehin fasit bir rehindir
ve ona zıman taalluk eder.»
Bizim İnaye´den naklen takdim ettiğimiz gibi, batıl mal sayılmayan veya karşılığında bir mazmun
olmayandır. O zaman şarapla domuzun karşılığında bir mazmun vardır. Veya müslümanlara göre
mal olmasa bile zımmilere göre mal olduğundan, onlarla yapılan rahin batıl değil fasit olur.
«Müslüman rahine zamin olmaz ilh...» Şarap müslüman hakkında mal olmadığı için, ondan
gasbettiğinde zımmî olan mürtehin zamin olmadığı gibi, rehin olarak aldığında da zamin olmaz.
Minah.
«Mürtehin müslüman ise zaminiyet vardır ilh...» Yani eğer rahin zımmi, mürtehin müslüman olursa
mürtehin zımmiye şarap için zamin olur. Zımminin bir malını gasbettiğinde müslüman nasıl zamin
olursa. Minah.
Minah´ın ifadesinin zahirinden şu anlaşılmaktadır: Müslüman mürtehin, taaddisiz rehine zamin olur.
Zira burada rehin (şarap) zımmiye göre maldır. Onun karşılığı da mazmundur. O zaman bu rehin ne
fasit, ne de batıldır, sahih bir rehindir. Düşünülsün.
«Misli ve kıymeti ilh...» Şarih burada nefis kelimesini misli ve kıymet ile tefsir etmiştir. Çünkü onlar
mazmun olunan nesnenin yerine kaimdirler. O zaman bu ifadeden maksat şudur: «eğer nesne
misliyattan ise, misli ile kıyemiyattan ise, kıymetiyle tazmin edilir.
«Gasp edilen nesnenin ilh...» Yani gasp edilen, veya hulu, mehir ve sulh bedeli olarak tayin edilen
şeyler eğer misli ise misli ile, kiyemî ise kıymeti ile tazmin edilir. O zaman bunları rehin etmek
sahihtir. Çünkü bunlarda zımaniye takarrür etmiştir ve eğer bunlar kaim ise, aynını teslim etmek,
eğer helak olmuşsa, onun kıymetini veya mislini teslim etmek vaciptir. Dolayısıyla bunları rehin
vermek mazmun olan bir şeyi rehin yapmaktır ki bu da sahihtir. Nitekim Hidaye´de olduğu gibi.
«Emanetler gibi ilh...» Yani ariye ve vedia gibi emanet şeyleri rehin etmek sahih değildir. Bunun
sahih olmamasının sebebini de Hamevi´den naklen takdim ettik.
«Mazmun olmayan ayn ilh...» Yani hakikaten kendisi mazmun olmayan fakat mazmuna benzeyen
nesne. Bunların rehini de sahih değildir. Çünkü helak olduğu takdirde, bayiin elindeki mebi gibi
bayiin mülkü helâk olmuş olur. müşteriye hiçbir şey vacip değildir. Vedia helâk olduğu takdirde
mudiin hiçbir şey vermesi lâzım gelmediği gibi.
Şarihin, «mazmuna benzer» ifadesi, müşteri kabzetmedikçe semenin düşeceğini ifade eder.
Kabzettiği takdirde de reddetmesi itibariyledir. İşte bundan dolayı yukarıda bayiin elindeki mebiye
gayri ile mazmun olan adı verildi. Biz de takdim ettik ki, onunla rehin ya batıldır, ya fasittir, ya
caizdir.
neslinur
Thu 28 January 2010, 08:16 pm GMT +0200
METİN
Vadedilen karz için rehin verilmesi sahihtir. Şöyle ki, adamın kendisine bin dirhem borç vermesi
için ona bir rehin vermesi gibi. Eğer mürtehin vadettiği paranın bir kısmını vererek kalanından
imtina etse, cebredilmez. Eşbah.
Rehin edilen nesne, vadettiği, karzı vermeden önce mürtehinin elinde helak olsa, söz verdiği miktar
kadar tazmin eder. O zaman meselâ bin dirhem söz vermişse, rahine bin dirhemi teslim etmesi için
cebredilir. Bu da eğer rehinin kıymeti verilecek paraya eşit ise veya ondan az ise böyledir. Ama
eğer söz verilen para alınan rehinden daha fazla ise, o zaman yalnız rehinin kıymetini tazmin eder.
Eğer verilecek para önceden tayin edilmişse. Eğer tayin edilmemişse, yani birisi diğerine,
kendisine bir miktar karz vermesi için bir rehin verse, rehin de onun elinde helak olsa, mürtehin
zamin olur mu? İmameyn arasında bu hususta ihtilaf vardır ki bu ihtilaf Bezzaziye ve diğer
kitaplarda zikredilmiştir. Esah olan kavle göre mürtehin tazmin etmez. Çünkü yukarıda da geçtiği
gibi, karşılığında alınacak para tayin edilmeyen rehin esah kavle göre tazmin edilmez.
Selemin sermayesi ile üzerinde selem yapılan nesnenin rehin edilmesi sahihtir. Sarfın bahasını
rehin etmek de sahihtir. Eğer rehin mecliste helak olursa, sarf ve selem tamam olur. Mürtehin de
hükmen hakkını tam almış olur. Yalnız diğer üç mezhebin İmâmı buna muhaliftir.
Mürtehin parayı ödemeden, rehin de helak olmadan birbirinden ayrılsalar, selem ve sarf batıl olur.
Ama üzerinde selem yapılan nesne de mutlaka sahihtir. Eğer rehin helak olursa, akit tamam olur ve
helak olan nesne üzerinde selem yapılan nesnenin karşılığı olur. Eğer helak olmamışsa, fakat,
selemi feshetmişseler, ve üzerine selem yapılan şey rehin ise, o zaman istihsanen sermaye ile
rehindir. Çünkü o sermayenin yerine kaimdir.
Eğer rehin fesihten sonra helak olursa, o zaman selem yapılan şeyle beraber helak olmuş olur. O
takdirde selem sahibine, selem yapılan şeyin mislini vermek lâzım olur. Çünkü o helâk oluncaya
kadar hükmen rehin bakidir.
Babanın, kendisine verilecek bir borç karşılığında küçük oğlunun rehin vermesi sahihtir. Çünkü
babanın oğlunun kölesini ida etme (emanet verme) hakkı vardır. Öyleyse rehin etmesi daha evlâdır.
Çünkü helâk olduğu takdirde tazmin edilir. Vedia ise emanettir. Vasi de baba gibidir.
Ebû Yûsuf diyor ki: «Ne baba, ne de vasi bu hakka sahip değildirler. Helâk olduğu takdirde aldığı
borç miktarı kadar çocuğa zamindirler. Fazlasına değil. Çünkü fazlası emanettir.»
Timurtaşi diyor ki: «Vasi, helak olan rehinin kıymetini zamindir. Çünkü baba oğlunun malı ile
menfaatlenir fakat vasi menfaatlenemez.»
Şu kadar var ki Zahire ve başka kitaplarda baba ile vasinin eşit olduğu kesin şekilde ifade edilmiştir.
Baba, alacağı bir borç karşılığında bir malını küçük oğluna rehin olarak bırakabilir. Rehin ettiği
nesneyi de küçük oğlu adına kendisi hapseder. Ama vasi bunun hilafınadır. Zira vasi bu hakka
sahip değildir. Siraciye.
Bunun aksinde de hüküm yine böyledir. Yani baba, kendisine borçlu olan küçük çocuğunun bir
malını rehin olarak yanında tutabilir. Çünkü babanın oğluna karşı şefkati çok olduğundan adam iki
şahıs ve iki taraf gibi kabul edilir. Babanın küçük çocuğunun malını alması nasıl caiz ise. Ama vasi
bunun hilafınadır. Çünkü vasi sırf vekildir. Ve bey´de, ne rehinde akdin her iki tarafına temsil
edemez. Bu bahsin tamamı Zeylaî´dedir.
Kölenin, sirkenin ve kesilmiş bir hayvanın semeni ile rehin sahihtir. Her ne kadar sonradan kölenin
hür, sirkenin şarap, ve kesilen hayvanın murdar olduğu ortaya çıksa da.
İnkâr üzerine yapılan sulh bedelinin rehin edilmesi de sahihtir. Her ne kadar daha sonra alacağı
olmadığını ikrar etse bile. Çünkü bunda asıl kaide şu geçendir: Rehin ve kefaletin sıhhati için
deynin zahiren vacip olması kâfidir.
Altın ve gümüşü, ölçülecek, tartılacak bir şeyi rehin etmek de sahihtir. Bu zikredilenleri cinsinin
hilafına rehin etse, helâk olduğu takdirde kıymetiyle helâk olmuş olur. Ki bu da zahirdir. Eğer
cinsiyle rehin ederse, helâk olduğu takdirde ağırlık ve ölçü olarak misliyle helâk olmuştur,
kıymetiyle değil. İmâmeyn buna muhalefet etmiştir. Burada aynı cinsin iyiliğine itibar edilmez. Eğer
eşit olurlarsa, zaten açıktır. Eğer rehin edilen nesneden borç daha fazla ise, helâk olduğu takdirde
fazlası rahinin zimmetindedir. Eğer rehin edilen nesne daha fazla ise, o zaman fazlası mürtehinin
elinde emanettir. Dürer ve Sadrı Şeria.
İZAH
«Bir kısmını vererek İlh...» Yani vadettiğinin bir kısmını verse, geri kalanını vermekten imtina etse,
vermesi için cebredilmez. Bu aşikârdır ki, eğer rehin baki ise mürtehine cebredilmez. Yok eğer baki
değilse, hükmü metinde olandır.
«Helâk olsa ilh...» Yani mürtehin vadettiği parayı ödünç vermeden önce merhun onun elinde helâk
olursa. Bezzaziye.
«Kıymeti ilh...» Yani rehinin kabzedildiği günün kıymeti ile borç eşit ise.
«Tayin edilmemişse ilh...» Bazı nüshalarda böyledir. Bazı nüshalarda da, «Esah kavilde eğer
mürtehin vereceği borcun miktarını belirtmemişse, merhun helâk olduğu takdirde mazmun değildir.
Nitekim, yukarıda, rehin talebi üzerine kabzedilen merhun, borç beyan edilmemişse yani, kendisine
bir şey vermesi için ona bir rehin verse...» şeklindedir. İşte bu nüshada, şarihin «zamin olur mu?»
kavlini, tekrarı kullandırmak için düşürmek gerekirdi.
«İmâmeyn arasında bu hususta ihtilaf vardır ilh...» Yani zamin olup olmama hususunda İmâmeyn
arasındâ ihtilaf vardır. Biz de rehin kitabının başında Kınye´den naklen şunu takdim ettik: İmâmla iki
öğrencisi demişlerdir ki, mürtehin rahine, rahinin dilediğini verir.» Zeylaî de, «helâk ile mürtehin bir
şeyi tamamen almıştır» sözüyle talil ederek bu görüşe varmıştır. O zaman Zeylaî´nin beyanı da
yukarıdaki söze rücu etmiş olur. Velhasıl bu bahiste rivayet muhteliftir.
«Esah olan kavle göre mürtehin tazmin etmez ilh...» Yani iki rivayetten en sahihine göre helâk olan
merhun mazmun değildir. Nitekim biz de bunu Kınye´den naklen takdim ettik.
«Yukarıda geçtiği gibi ilh...» Yani rehinin başlarında metinde geçti. O zaman bu bahis makablinden
bilinmektedir. Şu kadar var ki şarih burada tekrar etmekle geçenden maksadın da ancak bu
olduğuna dikkat çekmek istemiştir. Yani rehin talebi üzerine kabzedilenden maksat, vadedilen
borçla rehin manasıdır. Bunlar aynı şeyi ifade etmekte birlikte tabirleri değişiktir. Bundan ötürü
Bezzaziye´de. «Vadedilen borçla alınan rehin rehin talebi üzerine kabzedilendir.» denilmiştir.
BİR TEMBİH:
Rehin karşılığı söz verilen borcu yerine getirmek lâzım değildir. Nitekim yakında musannıfın,
«Birisi, müşterinin semen karşılığı bir şey rehin etmesi şartıyla bir köle satsa...» sözünde de
gelecektir.
«Selemin sermayesi ile rehin edilmesl sahihtir ilh...» Bu meselelerin izah şekli şöyledir: Birisi
yiyecek karşılığı yüz dirhem selem etse, veya dinarı dirhemle satmış olsa, sonra kabızdan önce
selem ettiği kimseye yüz lira karşılığı bir şeyi rehin verse, veya dirhem veya yiyecekle bir rehin
almış olsa, o zaman o rehin mecilsle helâk olursa, sarf da, selem de tamam olur.
Bazı âlimler de birinci meseleyi şöyle izah etmişlerdir: Selem yapan kimse selem yaptığı kimseden
vermiş olduğu selem sermayesi karşılığı bir rehin alsa, o rehin helâk olmuş olsa, yine selem de sarf
da tamam olur.
Bana zahir olan, doğrusu, benim açıkladığım şeklidir. Çünkü eğer akit meclisinde rehin helâk
olursa selem yapan kimse selem sermayesini geri almış olabilir. Artık nasıl, bununla akdin
tamamlandığı söylenebilir. Eğer rehinin helâk olmasından evvel birbirinden ayrılırlarsa, rehin batıl
olur.
«Rehin helâk olursa ilh...» Bu kavil, zikredilen şeylerle rehin yapmanın faydasını beyan etmektedir.
Aynî.
Kuhistanî de: «Bundan murat rehinin sermaye ile veya sarfın bahası ile helâk olduğu» dur demiştir.
Üzerinde selem yapılan malın helaki değil. Çünkü o, musannıfın gelecek olan, «eğer ayrılsalar»
sözüne münafidir, ve ileride geleceği gibi selem yapılan mal mutlaka sahihtir.
Ben derim ki: İşte bundan dolayı Dürer´de üzerine selem yapılan mal meselesi yalnız tehir edilerek
zikredilmiştir.
«Mürtehin de hükmen hakkını tam almış olur ilh...» Yani sermaye veya sarfın semeni veya üzerine
selem yapılan nesnenin semenini mürtehin tam almış olur. T., Şümnî´den. Bu ifadenin misli
Hamevi´den naklen Ebussuud´un bir kavlidir.
Mürtehinden murat, birincisinde vereceği mal karşılığında para alan kimsedir. İkincisinde ise, sarf
yapan akitlerden birisidir. Üçüncüsünde ise, selem yapılan malın sahibidir.
Ben derim ki: Burada senin de bildiğin gibi üçüncüsü için, yani selem yapılan malın sahibinin ilgisi
yoktur. Sonra mürtehini birincisinde vereceği mal karşılığı para alan kimse ile tefsir etmek,
geçmişte bizim meseleyi tasvir etmemizi teyit etmektedir. Kuhistanî de şunu ifade etmiştir:
«Mürtehin hakkını tam almış olur, ancak, eğer rehinin kıymeti selem sermayesine ve sarfın
semenine eşit ise. Eğer rehinin kıymeti selem sermayesinden veya sarfın semeninden az olursa
ancak onun kıymeti kadar sahih olur.
«Parayı ödemeden, rehin de helâk olmadan ilh...» Yani rehin karşılığı verilecek paranın
verilmesinden ve rehin de helâk olmazdan önce, ayrılırlarsa.
«Selem ve sarf batıl olur ilh...» Çünkü ne hakikaten, ne de hükmen kabız yoktur. Cevhere´de şöyle
denilir: «Mürtehinin rehini geri vermesi lâzımdır. Eğer geri vermeden önce elinde helâk olursa,
sermaye karşılığı helâk olmuş olur. Çünkü mürtehin selem akdinin butlanından sonra rehinin helâk
olmasıyla selem sermayesini tam almış olur. Bu durumda selem akdi de caiz bir akde inkılap
etmez.»
«Mutlaka sahihtir ilh...» Yani isterse rahin ile mürtehin birbirinden ayrıldıktan sonra da olsun.
Çünkü üzerinde selem yapılan nesneyi, selem akdi yapılan mecliste kabzetmek vacip değildir.
Zeylaî.
«Üzerinde selem yapılan nesnenin karşılığı olur iIh...» Yani, selem yapılan nesneyi tam almış olur.
Fazlasında da yed-i emin olmuş olur. Eğer helâk olan rehinin kıymeti daha az ise, o zaman onun
kıymeti kadar almış olur. Cevhere.
«Sermayenin yerine kaimdir ilh...» Yani magsub gibi olur ki, gasp edilen şeyin karşılığında bir rehin
olursa, o zaman o kıymeti ile rehin olmuş olur. Hidaye.
«Fesihten sonra helâk olursa ilh...» Çünkü üzerine selem yapılan nesne ile rehin olmuştu. Rehin
adamın yanında selemin gayrıyla mahpus ise, bunun örneği de şöyledir: Meselâ birisi bir köle
satarak onu teslim etse, ancak kölenin semeni karşılığında bir rehin alsa, sonra da bayi ile müşteri
ikale yaparak bey´i feshetseler, köleyi satan kimse köleyi almak için rehin aldığı şeyi hapsedebilir.
Çünkü o kölenin fiyatının karşılığıdır. Eğer rehin edilen nesne helâk olursa, kölenin fiyatının
karşılığında helâk olmuş olur. Çünkü o kölenin fiyatı ile rehin edilmiştir. Zeylaî.
«Lâzım olur ilh...» Yani üzerine selem yapılan nesne karşılığında rehin helâk olsa, selem sahibinin
selem yapılan mal kadar selem yaptığı kişiye vermesi lâzımdır. Ve selem sermayesini alır. Çünkü
rehin selem sermayesi ile mazmundur. Rehinin hükmü de helâk oluncaya kadar bâkidir. O zaman
selem sahibi rehinin helâki ile, rehin yapılan malı tam almış olur. Eğer selem yapılan nesneyi tam
olarak almış olsa, sonra ikale yapsalar, veya ikaleden sonra tam almış olsa, o zaman tam aldığı şeyi
selem sahibine geri vermesi sermayeyi de geri alması gerekir. Rehin bahsinde de hüküm aynen
böyledir. Zeylaî.
«Çünkü helâk olduğu takdirde tazmin edilir ilh...» Bu kavil, rehinin idadan (emanet vermeden) daha
evlâ olduğunu beyan etmektedir. Zira Mürtehin, rehini, ödeme korkusundan dolayı, mûda´dan daha
dikkatli hıfzeder. Hidaye.
«Vedia ise emanettir ilh...» Vedia bahsinde de geçtiği gibi emanet olan bir şey helâk olduğu
takdirde mazmun değildir.
«Ebû Yûsuf diyor ki ilh...» Züfer de böyle demektedir. İmâm Ebû Yûsuf ile Züfar´in kavli, kıyasa
göredir. Birincisi ise, zahiri rivayet ve istihsana göredir. Hidaye ve Zeylaî.
«Fazlasına değil ilh...» Yani borç miktarı kadar zamindirler, rehinin kıymeti fazla olduğu takdirde
borç miktarından fazlasına zamin değildirler.
«Vasi kıymetine zamindir ilh...» Yani kıymetin, hepsine, Rehinin kıymeti borçtan fazla olsa bile.
Şarih de, ileride gelecek olan rehinde tasarruflar babında Timurtaşi´nin kavliyle yetinmiştir.
«Başka kitaplarda ilh...» Muğni, İnaye ve Mülteka gibi kitaplarda.
«Baba ile vasinin eşit olduğu ilh...» Zahire, Muğni, İnaye ve Mülteka´da olan kavil, metinde geçen
birinci kavildir.
«Küçük oğlu adına kendisi hapseder ilh...» Yani baba çocuğuna rehin ettiği malı çocuğun namına
kendi yanında hapseder.
«Bunun aksinde de ilh...» Yani babanın çocuğu üzerinde alacağı olmuş olsa, küçük çocuğunun
malını rehin olarak alabilir. Borç diğer bir küçük oğluna olursa, veya babasının tacir bir kölesine
olursa, baba borçlu olan çocuğunun metaını alacaklı olan diğer çocuğunun veya tacir kölesinin
yanına rehin olarak koyabilir. Nitekim Hidaye ve Mülteka´da da böyledir.
«Ama vasi bunun hilâfınadır ilh...» Yani vasinin vesayeti altındaki çocukta alacağı olsa, onun
metaını rehin olarak kendi yanında tutamaz.
«Ne bey´de ilh...» Bu söz, Kadı´nın tayin ettiği vasiye hamledilir. Musannıf vasi babında şöyle
demektedir: «Eğer çocuğun vasisi çocuğun malını kendine alır veya kendine satarsa, bakılır: Eğer
Kadı´nın tayin ettiği vasi ise, mutlaka caiz değildir. Eğer çocuğun babasının vasisi ise, çocuğa açık
bir menfaat bulunması şartı ile caizdir. Ama babanın çocuğun malını çocuğun namına kıymetinin
misli ile ve halkın aldanabileceği miktarla satması caizdir. T.
«Bu bahsin tamamı Zeylaî´dedir ilh...» Zeylaî de Hidaye ve Minah sahipleri gibi bu bahsin talil ve
meselelerin tefriini uzun uzadıya yazmıştır.
Mülteka´da şöyle denilmiştir: «Vasi, vesayetindeki yetim çocuğun yemesi ve giymesi için bir
yabancı adamdan borç para alsa, onun karşılığında da çocuğun metaını rehin verse, sahihtir.
Çocuk baliğ olduğu zaman vasisinin yapmış olduğu borcu ödemedikçe, rehini bozamaz.»
«Kölenin ilh...» Yani rehinin zımaniyeti ile zamindir. Yani helak olmuş olsa, kölenin kıymeti borç
kadar veya daha fazla ise, rahine borç miktarı kadar öder. Eğer onun kıymeti borçtan az ise, kölenin
kıymetini rahine öder. Çünkü mürtehin köleyi zahiren vacip olan bir borç karşılığı rehin almıştır.
İbni Kemal.
«İkrar etse ilh...» Yani mürtehin rehinden sonra alacağı olmadığını ikrar etse. Bu meselenin izahı
şöyledir: Birisi diğer adamın üzerinde bin dirhem alacağı olduğunu iddia etse, borçlu görülen
kimse de inkâr etse, beş yüz dirhem üzerine sulh yapılsa, borçlu kimse, beş yüz dirhem karşılığı bir
malı alacaklıya rehin verse, o mal da mürtehinin yanında helâk olsa, sonra bir borç olmadığında
birbirlerini doğrulamış olsalar, mürtehinin rehinin kıymetini rahine ödemesi lâzımdır. Mirac.
«Rehin ve kefâletin sıhhati için kâfidir ilh...» Minah´ta da böyledir. Ben bu bahsi Minah´tan başka bir
yerde de görmedim. Nihaye ve diğer kitapların ibaresi ise şöyledir: «Rehinin sıhhati ve mazmun
olması için borcun zahir olması kafidir.» Belki musannıfın, buradaki kefilden muradı ödenmesi
vacip olan şeylerle kefil olandır. Zira musannıfın kefalet kitabında ifade ettiğine binaen
tazminatlarla kefil olmak sahihtir. Ama buradaki kefili kölenin semeni ve mabadindekine hamletmek
ise zahir değildir. Çünkü Münteka´dan naklen Zahire´nin kefalet bahsinde şöyle bir ifade vardır:
«Eğer kefil talibin ikrarı üzerine, bu malın şarap veya fasit satışın semeni olduğuna dair beyyine
ikame etse, beyyinesi kabul edilir ve o mal batıl olur.»
«Cinsinin hilâfına ilh...» Mesele elbise gibi bir şeyle rehin edilmiş olsa.
«Kıymetiyle helak olmuş olur ilh...» Yani altın veya gümüş veya onların benzeri şeylerden rehin
edilen nesne helâk olsa, ölçü ve tartı ile değil, kıymeti ile helâk olmuş olur. Bu sebeple altın ve
gümüşün saf olması muteberdir. Çünkü, elbise gibi cinsinin hilafı ile rehin edilmiştir. Ama cinsinin
karşılığında rehin edilmiş olsa, onda saf olmaya itibar edilmez. Nitekim ileride gelecektir.
«Cinsiyle rehin ederse ilh...» Yani gümüşü gümüşle, altını altınla, buğdayı buğdayla, arpayı arpa ile
rehin etmiş olsa, rehin helâk olduğu takdirde ölçü ve tartı bakımından ister kıymeti çok olsun, ister
az olsun, misliyle helâk olur. Zeylaî.
«Kıymetiyle değil, İmâmeyn buna muhalefet etmiştir ilh...» Yani İmâmeyn´e göre, helâk olduğu
takdirde, mürtehin, cinsin hilâfına rehin edilen nesnenin kıymetine zamindir. O zaman o kıymet
helâk olan rehinin yerine rehin olmuş olur. Mürtehin de tazminatına helâk olana mâlik olur. Aynî.
Eğer rehinin kıymeti borçtan az olursa, İmâmlar arasındaki ihtilafın semeresi zahir olur. Ama eğer
helâk olan rehinin kıymeti borç kadar veya daha fazla olursa, o zaman her iki bahiste cevap
ittifakladır. Çünkü İmâma göre mürtehinin alacağını alması tartı iledir, İmâmeyne göre ise, kıymeti
iledir. Kıymet birincisinde borcun mislidir, ikincisinde ise, borçtan fazladır. O zaman mürtehin borç
miktarı kadar hakkını tam almış olur, borçtan fazla olan kısımda yanında emanet olur. Nitekim
Hidaye´de de böyledir.
«Aynı cinsin iyiliğine itibar edilmez ilh...» Çünkü cinsi cinsi ile karşılaştırıldığında faiz olmaması
için iyi olmasının kıymeti yoktur.
«Eşit olurlarsa ilh...» Yani rehinle karşılığında alınan mal ölçü ve tartı bakımından eşit olursa, o
zaman onun hükmü zahirdir. Yani kıymetine bakılmaksızın ve İmâma göre iyi olmasına
bakılmaksızın rehin helâk olduğu takdirde borç düşer. Bunların hepsi, rehinin helâk olması
halindedir. Ama eğer helâk değil, rehinden bir şey noksanlaşsa, meselâ, gümüş bir ibrik olan rehin
kırılsa, o ayrı bir konudur. Bu meselelerin suretleri helâk ve noksan konusunda yirmi altı surete
ulaşır. Bunlar da uzun kitaplarda açıklanmıştır. Tebyîn ve Gayetü´l-Beyan da bunları izah etmiştir.
METİN
Birisi, müşterinin semen karşılığında kendisine belirli bir rehin bırakması veya belirli bir kimseyi
kefil etmesi şartıyla bir köle satsa, sahihtir. Müşteriye o rehini vermesi veya o kefili göstermesi için
cebredilemez. Zira, rehin kitabının başlarında geçtiği gibi, müşterinin bunu yerine getirmesi lâzım
değildir. Bu satışta bayi taleb ettiği vasıf fevt olduğundan satışı feshedebilir. Ancak müşteri semeni
peşin öderse, veya şart kılınan rehinin kıymetini verirse, o zaman satıcı satışı feshedemez. Çünkü
burada maksut hasıl olmuştur.
Müşteri, satıcıya mebiin dışında başka bir şey vererek onun semeni kadar yanında kalmasını
söylese, verdiği şey rehin olur. Çünkü müşteri rehini ifade eden bir şey telaffuz etmiştir. Akitlerde
muteber olan, manadır. Ama ikinci İmâm ile diğer üç mezhebin İmâmları buna muhalefet
etmişlerdir. Müşterinin, satıcıya: «onu tut!» diye söylediği şey, satın aldığı mebi olsa bile, eğer
kabızdan sonra vermişse, o zaman o şey semeni ile rehin olmaya salihtir. Eğer mebiyi kabzetmeden
evvel böyle derse, rehin olmaz. Çünkü o sırada mebi semeni ile satıcının yanında hapsedilmiştir.
Nitekim geçti. Yalnız şu kaldı: Eğer mebi et veya buz gibi beklemekle bozulan bir şey ise, müşteri
de parayı geciktirir, ve telef olacağından korkarsa, o zaman o mebinin ikinci defa satılması ye
alınması caizdir. Eğer eski sattığı fiyattan daha fazlasına satsa, fazlasını tasadduk eder. Zira onda
şüphe vardır.
Bir adam iki kişinin yanına, her ikisinden aldığı bir borca karşılık bir nesneyi rehin etse, sahihtir.
Onun hepsi, her iki adamın yanında rehindir. Velev ki bu adamlar iki ortak da olmasınlar. Bunlar
rehini nöbetle ellerinde tutsalar, bunların her biri kendi nöbetinde diğer adam hakkında adil gibi
olur. Bu hüküm, eğer rehin edilen nesne tecezzi etmeyen cinsten ise böyledir. Eğer rehin
parçalanabilen cinsten ise, bunlardan her biri yarısını kendi yanında hapsedebilir.
Rahin nesnenin tamamını birisine vermiş olsa, İmâma göre zamin olur. İmâmeyn buna muhalefet
etmiştir. Bunun aslı, vedia meselesidir. Zeylaî.
İki kişiye rehin edilen nesne helâk olursa, bunlardan her birisi kendi hisselerine zamindir. Çünkü
alacakları hak parçalanabilmektedir.
Rahin bunlardan birisinin alacağını öderse, o malın hepsi, diğerinin yanında rehin olur. Zira
yukarıda geçtiği gibi, nesnenin hepsi onların her birinin elinde parçalanmadan rehindir.
Eğer iki kişi üzerlerindeki bir borç karşılığı bir adama bir şeyi bir rehinle rehin etseler, o nesnenin
borcun hepsine karşılık rehin edilmesi sahihtir. Mürtehin o nesneyi alacağının tamamını alıncaya
kadar yanında tutar. Çünkü şüyu (ortaklık) yoktur.
Adam iki kölesini bin lira karşılığı rehin etse, birisinin hissesini ödese bile onu geri alamaz. Çünkü
iki köle borcun hepsi karşılığı rehin edilmiştir. Mebiin, semenin tamamı karşılığında satıcının elinde
hapsedildiği gibi.
Eğer her köleyi, karşılığında rehin ettiği miktarı ayrı ayrı tayin ederek rehin ederse, o zaman
hangisinin karşılığında aldığı miktarı öderse, onu geri alabilir. Ama bey bunun hilafınadır. Çünkü
akit rehinde semenin ayrılmasıyla, birden çok olmaktadır, ama satışta değil. Esah olan da ancak
budur.
İki adam, bir nesnenin bir adam tarafından kendisine rehin bırakıldığına ve onu teslim aldığına dair
ayrı ayrı beyyine getirseler, her ikisinin beyyinesi de batıldır. Çünkü meselâ bir köle gibi aynı
nesnenin hepsinin, «buna karşılık» ve «şuna karşılık» olmak üzere aynı zamanda iki adama rehin
edilmesi muhaldir. Ortaklık söz konusu olduğu için onu yarıya bölmek mümkün değildir. Karşılıklı
beyyine getirirlerse, beyyineleri düşer. O zaman helâk olduğu takdirde emaneten helâk olmuştur.
Çünkü batıla hüküm yoktur. Bu hüküm eğer tarih atmamışlarsa böyledir. Eğer tarihini yazmışlarsa,
hangisinin tarihi daha eski ise, o daha evladır. Yine rehin bunların birisinin elinde ise, elinde olan
(zilyed) daha haklıdır. Çünkü elinde olması, onun daha evvel parayı verdiğine karinedir.
Kölenin rahini ölmüş olsa, köle de onların ikisinin yanında olsa, veya olmasa hüküm birdir. Zeylaî.
Eğer vasfettiğimiz gibi bunların her birisi delil getirse, bunların her birisinin elinde onun yarısı
istihsanen hakkının karşılığında rehin olur. Çünkü rahinin ölümü ile o köle borcun karşılığına
inkılap etmiştir. Şayi de bunu kabul eder.
Adam borçlusunun başındaki sarığını yanında rehin olması için almış olsa, rehin olmaz. Ama o
sarık helâk olduğu takdirde rehin hükmüyle helak olur. Diyor ki: «Eğer borçlu onun yanında rehin
olarak kalmasına razı olursa rehin olacağı açıktır.» İmadiye.
Bu şunu ifade ediyor ki, eğer borçlu onun yanında rehin olarak kalmasına razı ise rehin olur,
değilse rehin olmaz. Bunun üzerine musannıfın da ifade ettiği gibi Siraciye ve diğer kitapların
mutlak ifadeleri de hamledilir.
Mücteba´da şöyle denilmektedir: «Mal sahibi borçlunun malını ondan izinsiz yanında rehin olarak
tutabilir.»
Bazı âlimler tarafından da, «Para sahibi borçlusunun ödemesinden ümidini keserse, o zaman
hakkının yerine onun herhangi bir malını alabilir.» demişlerdir. Musannıf da bunu ikrar etmiştir.
Birisi diğerine iki elbise vererek, «Bunlardan hangisini istersen şu kadar para karşılığı rehin olarak
al.» dese, o da her iki elbiseyi de alsa, onların birisini seçmezden önce hiçbiri rehin olmaz. Siraciye.
neslinur
Thu 28 January 2010, 08:22 pm GMT +0200
FER´İ MESELELER:
Rehinin gasp edilmesi helâk olması gibidir. Ancak mürtehin rahinin izni ile ondan intifa ederken
gasp edilirse, rahin nesneyi dellala vermesi için emretse, o da verirken helâk olsa, zamin olmaz.
Hamamcı rehin edilen Kur´anı sandığına koysa, sandığın üzerine de bir bardak içme suyu bıraksa,
su dökülse ve Kur´an helâk olsa, rehin zaminiyeti lie zamin olur, fazlasına değil. Mûda ise hiçbir
şeye zamin olmaz. Kınye.
Rehinde müddet kesmek rehini ifsat eder.
Rahin rehinin satılması için birisine yetki verse ve ölse, mürtehin onu varisleri hazır olmadan da
satabilir.
Rahin kısa bir müddet ortadan kaybolsa, mürtehin anacağı karşılığında rehinin satılması işini
Kadı´ya götürse, Kadı satış emri verse, lâyık olan onun satışının caiz olmasıdır.
Eğer adam ölse, bir varisi olduğu bilinmese, Kadı da onun binasını satsa, caizdir. Nehir´in bey
bahsinin çeşitli meseleler babında da böyledir.
Zahire´de şöyle denilmektedir: «Mürtehin kendisine rehin edilen ağaçların meyvesini, telef
olmasından korksa bile satamaz. Çünkü mürtehin hapsetme velayetine sahiptir, satma velayetine
değil. Ama onu Kadı´ya götürmesi mümkündür. Kadı´ya götürmesi mümkün olmayan bir yerde olsa,
veya Kadı´ya götürmeden evvel bozulacak bir halde olsa, o zaman mürtehinin onu satması caiz
olur.» Allah daha iyisini bilir.
İZAH
«Belirli bir kimseyi kefil etmesi ilh...» Yani akit meclisinde hazır olan bir şahsı kefil etmesi ve onun
da kefaleti kabul etmesi halinde sahih olur. Eğer rehin ile kefil belirsiz olsalar, veya onlar akit
meclisinden ayrılıncaya kadar kefil orada olmasa, akit fasit olur. Eğer kefil hazır olur, kefaleti kabul
eder veya rehinin tayin edilmesi üzerinde ittifak ederlerse yeya müşteri semeni nakden peşin
öderse, bey caiz olur. Ama yapılan işlemler akit meclisinden sonra olursa, bu satış caiz olmaz.
Zeylaî, özetle.
«Müşteriye cebredilemez ilh...» Yani müşteriye rehin vermesi için cebredilmez. Kefile gelince,
yukarıda bildin ki, kefilde şart olan onun akit meclisinde hazır olması ve aynı mecliste kefaleti kabul
etmesidir. Kefalette kaçınmak veya icbar etmek yoktur. Düşünülsün.
«Rehinin başlarında geçtiği gibi ilh...» Yani rehin kitabının başında geçti ki, kabızdan önce yalnız
icap ve kabulle rehini yerine getirmek lâzım değildir. Hatta rehin akdi yapmış olsa, rahin rehini
teslim etmeye cebredilemez. O zaman mürtehin de mücerret söz vermekle sözünü yerine getirmeye
cebredilemez.
«Talep ettiği vasıf fevt olduğundan ilh...» Çünkü karşılığında rehin bulunan semen, karşılığında
rehin olmayan semenden daha sağlamdır. O zaman rehin semenin bir sıfatı olmaktadır. Bu da
mergub bir vasıftır. Bunun fevti ile satıcıya muhayyerlik vardır. Bu bahsin tamamı
Gayetü´l-Beyan´dadır.
«Maksut hasıl olmuştur ilh...» Çünkü rehinden kastedilen kıymetidir, aynı değil.
«Rehini ifade eden bir şey telaffuz etmiştir ilh...» Rehin semeni ödeyinceye kadar hapsetmektir.
Akitlerde de manalara itibar edilir. Bundan dolayı asilin beraatı şartıyla kefalet havaledir. Asilin
beraat etmemesi şartı ile yapılan havale de kefalettir. İtkanî.
«İkinci İmâm ile diğer üç mezhebin İmâmları ilh...» Zira o lafzın rehine de idâya da ihtimali vardır.En
az idâyı ihtimal eder. O zaman idanın sübutu ile hükmedilir. Ama bunun hilafına müşteri, «Şunu
alacağın veya malın karşılığında tut» dese, bu rehin olur. Çünkü o nesneyi borcun karşılığı olarak
ifade ettiği zaman, rehin olduğunu tayin etmiştir.
Biz deriz ki, «Şunu, ben sona parasını verinceye kadar tut.» sözünde müşteri tutmayı verme vaktine
kadar uzattığı zaman, anlaşılır ki onun bu sözden muradı rehindir. Bundan ötürü rehin olmaktadır.
Hidaye.
«O şey semeni ile rehin olmaya salihtir ilh...» Çünkü müşterinin mülkiyeti onda taayyün etmiştir.
Hatta helâk otmuş olsa, müşterinin hesabına helâk olmuş olur, akit de infisah etmez. T.
«Semeni ile satıcının yanında hapsedilmiştir ilh...» Bunun zaminiyeti de rehin zaminiyetine
muhaliftir. O zaman iki muhtelif zaminiyetle mazmun değildir. Çünkü iki muhtelif tazminatın içtiması
muhaldir. Hatta müşteri satıcıya, mebiyi kabzetmeden önce, «Ben sana semeni verinceye kadar
mebii elinde tut» dese, o da elinde tutsa, fakat elinde helâk olsa, satış kendiliğinden infisah eder,
müşterinin de para ödemesi lâzım değildir. Zeylaî.
«Nitekim geçti ilh...» Yani musannıfın bayiin elindeki mebi de rehin edilmez sözünde geçti.
«Beklemekle bozulan bir şey ise ilh...» Yani eğer müşterinin kabzetmesinden önce rehin ettiği şey
beklemekle bozulan cinsten ise... T. Bunun zahiri şudur ki, kabızdan sonra hüküm böyle değildir.
Ben derim ki: Bey´in müteferrikat bahsinin başlarında şu geçti: «Adam bir şey almış olsa, mebii
kabzetmeden ve semeni ödemeden önce bilinen bir şekilde kaybolsa, satıcı da ona peşin olarak
sattığına dair beyyine getirse, eğer adamın yeri bilinmiyorsa o mebi satılır. Yani Kadı onu satar.»
Nehir´de de yine bey bahsinin müteferrikat kısmında şöyle denilmektedir: «Adam bir şey satsa,
kabzetmeden ve semeni ödemeden önce kaybolsa, uygun olan, denilmelidir ki, eğer o satılan şeyin
telef edilmesinden korkulursa. onu satmak caizdir. İster alan adamın yeri bilinsin, ister bilinmesin.»
Nehir sahibi burada müşterinin onu rehin kılmasıyla da kaydetmemiştir.
«Satılması caizdir ilh...» Bizim yukarıda takdim ettiğimizin zahirine göre bu cevazdan maksat,
Kadı´nın satabileceğidir. Bu babın sonunda sarahaten bunu bildiren ifade gelecektir.
«Alınması ilh...» Yani müşterinin daha evvel onun satıldığını bildiği halde alması caizdir.
«Fazlasını tasadduk eder ilh...» Yani birinci satışın semeninden fazla olan kısmı tasadduk eder.
«Zira onda şüphe vardır ilh...» Yani, gayrın malı olması şüphesi vardır ki o da birinci müşteridir.
«İki kişinin yanına ilh...» O iki kişi de kabul etseler, o zaman sahih olur. Ama adam borcu
karşılığında bir şeyi iki kişiye rehin ettiğinde birisi kabul etse, diğeri kabul etmese, sahih olmaz.
Meselâ, «Ben yarısını şuna, yarısını da şuna rehin ettim.» demesi gibi. Sayıhanî, Makdisi´den.
«Onun hepsi o iki adamın yanında rehindir ilh...» Yani o nesnenin hepsi, onların herbirinin alacağı
karşılığında hapsedilir. Yoksa, yarısı birisine rehin, yarısı da diğerine rehin değildir. İbn-i Kemal.
Bir nesnenin iki kişiye rehin edilmesi, hibenin hilafınadır. Çünkü hibe, hibe edilen nesnenin hibe
edilen kişiye mülkiyetinin sübutunu icabettirir. Bir nesne de ayrı ayrı iki kişiye, aynı zamanda mülk
edilemez. Bir nesne iki adama rehin edildiği zaman ona zarureten şüyu (ortaklık) girer. Rehinin
hükmü ise, borç ödeninceye kadar daimi hapistir. Bu sebeple tek nesnenin iki kişinin hakkı
karşılığında tam olarak hapsedilmesi caizdir. Bu bahsin tamamı Kifaye´dedir.
«Velev ki, bu adamlar iki ortak da olmasınlar ilh...» Yani borçta da ortak olmasalar bile. Yine ikisinin
alacaklarının cinsleri ayrı olsa bile. Meselâ birisinin alacağı dirhem iken, diğerinin alacağı dinar
olsa, yine de onların karşılığında bir nesneyi rehin olmaları sahihtir. İnaye.
«İmâma göre zamin olur ilh...» yani rehini diğerine veren adam gasp zaminiyeti ile zamin olur. T.
«Bunun aslı vedia meselesidir ilh...» Yani bir adam taksimi kabil olan bir nesneyi iki kişinin yanına
îda etmiş olsa, bunlardan birisi de o nesnenin hepsini diğerine verse, veren adam İmâma göre gasp
zaminiyeti ile zamin olur. İmâmeyn buna muhalefet etmiştir. Zeylaî.
«Herbirisi kendi hisselerine zamindir ilh...» T. Mekki´den naklen şöyle demektedir: «Bu bahsin
sureti Binaye´de olduğu gibi şöyledir: Mürtehinlerden birisinin rahinden on dirhem, diğerinin de
beş dirhem alacağı olsa, rehin edilen nesnenin kıymeti de otuz dirhem olsa, otuz dirhemlik
rehinden yirmi dirhemi helak olsa, kalan on dirhemlik kısım iki mürtehinin elinde üçe taksim
edilmek üzere rehin kalmış olur. O zaman onun helaki ile on dirhem alacaklı mürtehinden, üçte ikisi
düşer. Beş dirhem alacaklı mürtehinin hakkından da üçte biri düşer. O zaman rahinin on dirhem
alacaklı olan mürtehine 3.33 dirhem vermesi gerekir. Beş dirhem alacaklı olan mürtehine de 1.66
dirhem verir.»
«İstiyfa edecekleri parçalanabilmekedir ilh...» Çünkü alacakları parçalanmayı kabul eder.
«Birisinin olacağını ödese ilh...» En doğrusu, musannıfın bu kavli «eğer helâk olursa» sözünden
evvel zikretmesiydi. Nitekim İbn-i Kemal böyle yapmıştır. Eğer böyle yapsaydı, onların her birisinin
kendi hissesine zamin olduğunu ifade ederdi.
«Bunlardan birisinin alacağını ödese ilh...» Zira Nihaye´de Mebsut´tan naklen şöyle bir ifade vardır:
«Eğer rehin ikinci adamın elinde helâk olsa, rahin birinci mürtehine ödediği borcu geri alır. Çünkü
rehin rahine ulaşana kadar onların her ikisinin de mürtehinlikleri bakidir. Çünkü yukarıda geçtiği
gibi, bunların her birisi kendi nöbetinde diğeri için adil gibidir.»
«Yukarıda geçtiği gibi ilh...» Yani yakında musannıfın «Bir adam iki kişinin yanına, her ikisinden
aldığı bir borca karşılık bir nesneyi rehin etse, sahihtir. Onun hepsi, her iki adamın yanında
rehindir.» sözünde geçti.
«Parçalanmadan rehindir ilh...» O zaman, borçtan bir şey kaldığı müddetçe rahin rehin ettiği
nesneden hiçbir şeyi geri alamaz. Mürtehin bir olduğunda, borcunu ödemeden rehinden bir şey
alamadığı gibi.
«Bir rehinle rehin etseler ilh...» Yani bir pazarlıkla. Çünkü Kerhi, «Rehin edilen nesne bir veya iki
köle olsa.» demiştir. O zaman burada bir rehinden murat, rehin edilen nesnenin bir olması değildir.
Belki burada bir rehinden maksat, rehin akdinin bir olmasıdır.
«Üzerlerindeki bir borç karşılığı ilh...» Bu borç, ister ikisinin birlikte aldıkları bir borç, ister ayrı ayrı
alarak borçlandıkları bir borç olsun. İtkanî, Kerhi´den.
«Alacağının tamamını alıncaya kadar yanında tutar ilh...» O zaman bunlardan bir tanesi üzerindeki
borcu ödemiş olsa; rehin edilen nesneden hiçbir şey kabzedemez. Çünkü aldığı takdirde mürtehine
pazarlığın ayırdedilmesi gerekir. İtkanî.
«Çünkü şüyu yoktur ilh...» Zahir olan bu, musannıfın «sahihtir» sözünün illetidir.
İtkanî diyor ki: «İki kişinin bir nesneyi bir kişiye rehin vermesi sabittir. Çünkü iki kişinin bir kişiye
rehin etmesinde şüyu girmeden kabz hasıl olur. O zaman bu iki kişinin bir kişiye rehin vermesi, bir
adamın bir adama rehin vermesi gibi olur.»
«İki köle borcun hepsi karşılığı rehin edilmiştir. ilh...» Yani rehin edilen nesnenin bütün cüzleri borç
karşılığında hapsedilmiştir. Bu hapis de borcun tamamının ödenmesine kadar uzatılır. Hidaye.
Çünkü eğer rahin, rehinden ihtiyacı olan kısmı alma imkânına sahip olursa, borcun kolan kısmını
ödemekte tembellik yapar.
«Mebiin ilh...» Çünkü müşteri mebiin semeninin bir kısmını ödese, mebiin tamamını alma imkânına
sahip değildir. Eğer peşin almışsa.
«Tayin ederek ilh...» Meselâ, «Ben iki köleyi her birinin karşılığında beş yüz dirhem olmak üzere
rehin ettim.» dese, köleleri ona teslim etse, sonra borcun beş yüz dirhemini ödese, ve «Ben şu
kölenin borcunu ödedim, onu almak istiyorum.» diyerek onu almak istese. İmâm Muhammed´in Asl
kitabındaki rivayetine göre, onu alamaz. Ziyadat isimli eserin rivayetine göre ise alabilir.
Adam iki köleyi bin dirhem karşılığında rehin verirken. «Bunlardan bir tanesi yirmi dirhem karşılığı,
diğeri de kalan kısmın karşılığı» dese hangisinin hangisine karşılık olduğunu beyan etmese, rehin
caiz olmaz. Çünkü bu, kölenin birisinin helâki veya geri alınması anında münazaaya vesile olacak
bir cehalettir. Nitekim İtkanî de Hakim´in Kafi´sinden naklen böyle ifade etmiştir.
«Akit rehinde semenin tafsili ile taaddüd eder ilh...» En doğrusu burada, semen kelimesi yerine
bedel kelimesini kullanmaktı. Çünkü rehinde tafsil edilen ancak borçtur.
«Rehinde ilh...» Çünkü akdin rehin edilen şeylerden birisinde kabul edilmesi diğerinde akdin
sıhhati için şart değlidir. Hatta rehin, rehin edilen nesnelerin birisinde kabul edilmiş olsa, kabul
edilende rehin sahih olur. Satış bunun hilafınadır. Çünkü satışta akit semenin tafsili ile taaddüd
etmez. Bundan ötürü müşteri aldığı iki şeyden birisinin alışını kabul edip, diğerini etmese, satış her
ikisinde de batıl olur. Çünkü satıcı pazarlığın ayrılmasıyla zarara uğrar. Çünkü adet, satışta kötüyü
iyiye katmak şeklinde caridir. O zaman ayırdetmekte satıcıya zarar vardır. Zeylaî.
«Esah olan da ancak budur ilh...» Yani iki rehine ayrı ayrı isim vermekle hiç isim vermemek
arasındaki fark budur. Esah olan da budur. Nitekim Tebyin ve Kifaye´de de böyledir. Bu da Ziyadat
isimli kitabın rivayetidir.
«Her ikisinin beyyinesi da batıldır ilh...» Bu müstakil bir meseledir ki, geçmişle bunun bağlantısı
yoktur. Dürer.
İnaye sahibinin İnaye´deki. «Bu iki kişi bir kişiye rehin verseler sözünün şubelerindendir.» sözünde
de düşünmek gerekir. Çünkü burada iki kişi mürtehin olduklarını iddia etmektedirler. Diğer kişi de
rahindir. İşte iki kişinin mürtehin bir kişinin rahin olmasını Mirac sahibi Mirac´da, «Velhasıl
mürtehin iki, rahin birdir.» sözüyle tasrih etmiştir. Düşün.
Sonra bil ki, bu mesele iki vecihledir. Çünkü bu dava ya rahinin hayatındadır, veya değildir. Rahinin
hayatında olduğu takdirde de üç şekilde düşünülebllir. Çünkü rehin ya mürtehinliği iddia edenlerin
birisinin elindedir ki bu takdirde ona hükmedilir. Her ne kadar diğeri tarihle ispat etse bile. Çünkü
zilliyet tarih ile nakzedilemez. Çünkü zilliyetin tarihten daha evvel olma ihtimali vardır. Ancak diğeri
akdinin zilyedin kabzından evvel olduğunu ispat ederse, o müstesnadır. Veya her ikisinin elinde
olur. Veya rahinin ve onların ikisinin elinde olur. Eğer onların her ikisi de tarih ispat ederlerse, tarihi
daha eski olana hükmedilir. Bunlardan yalnız birisi tarih ispat ederse, ona hükmedilir. Eğer her ikisi
de tarih ispat edemezlerse, veya her ikisi de eşit şekilde bir tarih ispat ederlerse, rehin batıl olur.
İkincisi, yani rahinin hayatında olmayan dava da üç vecih üzerinedir. Bu üç vecih de öncekiler
gibidir. Eğer iki mürtehin de tarih getirirse, tarihi daha eski olana hükmedilir. Eğer ikisi de tarih
getirmezse, veya eşit bir tarih getirseler, bakılır: Eğer rehin ikisinin de elinde ise veya rahinin elinde
ise, istihsanen aralarında yarı yarıya bölünür. Ebû Hanife de bu istihsan ile hükmetmiştir.
Gayetü´l-Beyan ve Tatarhaniye´den özetle.
«Çünkü aynı nesnenin aynı zamanda iki adama rehin edilmesi muhaldir ilh...» Yani her birine iki
ayrı akitle rehin edilmesi muhaldir. Yani bunlardan herbiri rehini yanında tut makta münferit olsa ve
diğerinin hiçbir hakkı olmasa. Bu muhaldir. Ama musannıfın «Adam iki kişinin yanına... bir nesneyi
rehin etse...» kavlinde geçen meseleye bu mesele muhaliftir.
«Yarıya bölmek mümkün degildir ilh...» Yine, rehin edilen nesnenin hepsinin mürtehinlerden
birisine aynıyla hükmedilmesi de mümkün değildir. Çünkü burada evleviyet yoktur. Tarih meçhul
olunca da her ikisini mürtehin saymak mümkün değildir. Çünkü bunlardan her birisi beyyinesi ile o
nesnenin hepsinin kendisine rehin edildiğini ispat etmektedir. O zaman da davanın hilafına
hükmedilmiş olur. Bunu Hidâye de ifade etmiştir.
«Beyylneleri düşer ilh...» Her iki beyyine ile amel etmek mümkün olmadığından beyyinelerin ikisi de
düşer. Burada beyyinelerin düşmesi de kıyastır. İstihsan ise, rehin edilen nesnenin aralarında yarı
yarıya taksimini gerektirir. İşte bu mesele kıyasın istihsana tercih edildiği meselelerden bir
meseledir.
«Bu hüküm eğer tarih atmamışlarsa böyledir ilh...» İkisi tarih getirseler ama ikisinin tarihi de bir
olursa, hüküm yine böyledir. Ama birisinin tarihi daha eski olursa o daha evlâdır. Çünkü eski tarih
sahibi akdi öyle bir vakit için ispat ediyor ki, o vakit için diğeri onunla münazaa edemiyor.
Bunlardan yalnız birisi tarih getirirse, hüküm yine böyledir. Çünkü tarih vaktinden itibaren onun
hakkında akit zuhur etmektedir. Diğerinin hakkında ise halen akit zahir olmaktadır. İtkanî.
«Bunların birisinin elinde ise ilh...» Bu kavil ifade ediyor ki, geçen bahis, rehinin rahinin elinde
olması veya her iki mürtehinin elinde olması üzerine farzedilir. Bu bahis ise, rehinin mürtehinlerden
birisinin elinde olması üzerine farzedilmektedir.
«Zilyed olan daha haklıdır ilh...» Zilyed olmayan ister tarih atsın, ister atmasın birdir. Nitekim biz
bunu yukarıda takdim ettik
«Onun daha evvel parayı verdiğine karinedir ilh...» Çünkü onun kabzetmiş olması onun akdinin
daha evvel olduğuna delalet eder. O zaman da zilyed olan mürtehin, hak sahibi olmakta diğerinden
daha evlâdır. Nihaye.
«Kölenin rahini ölmüş olsa ilh...» Bu kavil ifade ediyor ki, geçen bahis dava rahinin hayatta olması
üzerine farzedilir.
«Kölenin rahini ölmüş olsa ilh...» Evla olan burada «nesnenin rahini» demesiydi. Çünkü metinde
zikredilen ancak nesnedir, köle değildir.
«Zeylai ilh...» Zira Zeylai, şöyle demiştir: «Kenz´in» köle ikisinin elinde olsa» sözü ifadede ittifaken
vaki olmuştur. Hatta rehin olan köle mürtehinlerin her ikisinin elinde olmasa mürtehinlerden her
birisi kendilerine rehin verildiğini ve kabzettiklerini ispat etseler, yine hüküm böyle olur. Bundan
dolayı zilyed kelimesi birinci meselede zikredilmemiştir.»
Zeylaî´nin bu kavlinde düşünmek gerekir. Çünkü Kenz sahibinin burada zilyedi zikretmemesi
rehinin ikisinden birisinin elinde olmasından kaçınmak içindir. Eğer rehin birisinin elinde olsa o
zaman rehinin zilyed sahibinin olduğuna hükmedilir. Nitekim rahin hayatta olduğunda da zilyede
hükmedilir. Bunu da Ebussuud, Kenz´in şerhi Bakir´den ve Şibli´den nakletmiştir. Bunu T. de
Keşif´ten nakletmiştir.
«Bunların her birisi delil getirse ilh...» Yani tarih getirmeseler de burhan getirseler veya her ikisi de
eşit bir tarih getirseler Eğer bunlardan bir tanesi daha eski bir tarih getirirse, rehinin onun
olduğuna hükmedilir. Nitekim biz bunu yukarıda takdim ettik. Bununla birlikte şu bahis kaldı ki,
bunlardan bir tanesi tarih getirmiş olsa, geçen bahse kıyas edilirse, tarih getirmeyen adam eğer
yalnız zilyed ise, zilyede hükmedilir. Yoksa, eğer zilyed değilse, hüküm burhanla birlikte tarih
getirenindir. Bana zahir olan budur.
«Vasfettiğimiz gibi ilh...» Yani meselenin başında şöyle vasfettik ki, mürtehinlerden her biri rahinin
o nesneyi kendi yanına rehin bıraktığına dair burhan getirmiş olsa.
«Borcun karşılığına inkılap etmiştir ilh...» Bu kavil her iki mesele arasındaki farkı beyan etmektedir.
Zira birinci meselede kıyas delil alınmıştır. Bu meselede ise istihsan delil alınmıştır.
Zeylaî diyor ki: «Ölüm bahsinde kıyas batıldır. Bu da Ebû Yûsuf´un kavlidir. İstihsanın veçhi ise
şudur: Rehin akdi nesnenin zatı için değil, onun hükmü için yapılır. Rehinin hükmü ise rahin
hayatta bulunduğu sürece onu para karşılığı hapsetmektir. Şayi olan bir şey de hapsi kabul etmez.
Ölümünden sonra onun hükmü ise, nesneyi satarak semeninden borcu almaktır. Şayi ise bunu
kabul eder.» Özetle.
«Eğer borçlu razı olursa açıktır ilh...» Bunu Nesefi´nin Feteva´sından naklen Hülasa´da olan ifade
teyit etmektedir. Yani bu doğrudur, eğer geri alması mümkün olduğu halde terk etmişse. Ama
aczinden dolayı terk etmişse, bunda düşünmek gerekir.
Zahir olan bunun, Attâbî´den naklen Bezzaziye´de olan, «Borcunu istese, o da vermese, alacaklı da
başından sarığını rehin olarak alsa ve ona başını örtmesi için bir mendil verse, o zaman sarık rehin
olur. Çünkü borçlu, sarığı mürtehine terk ederek onun rehin olmasına razı olmuştur.» ifadesine
hamledilmesidir.
«Bu şunu ifade ediyor ki ilh...» Şarihin bu kavli faydasız bir uzatmadır. Eğer, «Bu şunu ifade ediyor
ki, borçlu sarığının onun yanında kalmasına razı değilse, helâk olduğu takdirde magsub gibi helâk
olmuş olur.» deseydi daha açık olurdu.
«Bunun üzerine ilh...» Yani, eğer razı değilse rehin olmaz sözünden anlaşılıyor ki, alınan nesne
helâk olursa, gasp edilen nesnenin helaki gibi helak olmuş olur. Bu mana Siraciye´nin ıtlakına
hamledilir. Siraciye´nin ifadesi aynen şöyledir: «Alacaklı borçlusu razı olmadan başındaki sarığı
alırsa, rehin değil gasp olur.» O zaman «gasb olur» sözü delalet ediyor ki, borçlu sarığı rızasız
olarak alacaklının yanında terk etmiştir.
«İzinsiz, yanında rehin olarak ilh...» Bu ifadenin zahiri şudur ki, helâk olduğu takdirde rehin malı
gibi helâk olur. Bunda da düşünmek gerekr. Çünkü rehinin şartı, teberruen olmasıdır. Burada ise
zorla almaktadır. Nitekim biz bunu takdim ettik.
Bezzaziye´de şöyle denilmektedir: «Alacaklı borçlusunun malından alacağının cinsinin gayrisinden
almış olsa, onu rehin olarak yanında tutamaz. Ancak borçlusunun rızası ile rehin olarak tutabilir.»
FER´İ BİR MESELE:
Birlisi bir hana girse, han sahibi ona bir rehin vermedikçe handa kalmasına izin vermeyeceğini
söylese, o da han sahibine elbiselerini verse, onlar da helâk olsa, bakılır: Eğer elbiseyi kalacağı
odanın ücreti karşılığı rehin vermişse, elbiseler ücret karşılığında rehindir. Ama eğer hancı o
elbiseleri hırsız olduğu için veya tanımadığı için almışsa, o zaman helâk olduğu takdirde hancı
zamindir.
Kadı Ebulleys diyor ki: «Bana göre her iki surette de zaminiyet yoktur. Çünkü adam vermesi için
zorlanmamıştır.» Hülasa.
«Borçlusunun ödemesinden ümidini keserse ilh...» Minah´ta böyle tabir edilmiştir. Bunun zahiri
şudur: Yani alacaklı ümidini kestiği zaman alacağı olan malın cinsinin gayrından da alabilir. Eğer
aldığı şey malının cinsinden olursa, o zaman itirazsız olarak hakkı kadarını alabilir. O zaman bu
kavli «kıyl» kavliyle hikâye etmenin gereği yoktur. Bu sebeple biz, hacr kitabında Makdisi´den, onun
bazı âlimlerden naklettiğini takdim ettik ki, günümüzde fetva, alacaklı ümidini kestiği zaman ister
malının cinsinden olsun, ister olmasın mutlaka alabilir.
«Musannıf da bunu ikrar etmiştir ilh...» Bunda bir görüş vardır. Musannıfın zikrettiği tevfik,
borçlunun rızasını ifade etmektedir. O zaman da artık Mücteba´da olan ifade üzerine meylettiremez.
«Hiçbirisi rehin olmaz ilh...» Rehin olmadığı gibi borçtan da hiçbir şey gitmez. Bu bahis şu mesele
menzilesindedir: Birisi bir diğerine yirmi dirhem borçlu olsa, borçlu alacaklıya yüz dirhem vererek
ondan yirmi dirhemi almasını söylese, o da almazdan evvel yüz dirhem helak olsa, helak olan veren
adamın malından gitmiş ve borç yerinde kalmıştır. Bunu Tatarhaniye Münteka´dan, o da
Muhammed´den nakletmiştir.
Haniye´de ise şu ziyadeleştirilmiştir: «Birisi alacaklısına iki elbise vererek bunlardan birisini alacağı
karşılığında rehin olarak almasını söylese, alacaklı kıymetleri eşit olan her iki elbiseyi de alsa,
Muhammed diyor ki: «Bunlardan her birisinin yarısının kıymeti eğer borcun yarısı kadar olursa,
ikisi de rehin olur.»
İşte bu da şarihin bu babın başında Zevahir´den naklen takdim ettiğine muvafık olur. Zira şarih
orada şöyle demiştir: Zarureten sabit olan şüyu zarar vermez. O zaman iki mesele arasındaki farkın
veçhine bakılsın. Belki fark şudur: Birinci meselede rehin ancak mürtehinin dilediği olur. O zaman
iki elbiseden birisini mürtehin ihtiyar ederse, o rehin olarak taayyün eder. Bundan önce, hiçbirisi
rehin olmaz. Her ikisi de mürtehinin yanında emanet olarak kalır.
İkinci meseleye gelince, rahin bunlardan birisini muhayyer olmaksızın halen rehin kılmıştır. Şu
kadar var ki, hangisinin rehin olduğunu belirtmemiş, müphem bırakmıştır. Bunlardan hiçbirisi de
diğerinden evla değildir. O zaman bunların her birisinin yarısı rehin olarak kalmış olmaktadır. Bana
zahir olan budur, Allah daha iyisini bilir.
Şu kadar var ki, Haniye´de bu meseleden bir sayfa sonra şöyle bir mesele vardır: «Adam birisine on
dirhem karşılığında iki elbiseyi rehin etse ve bunlardan bir tanesinin on dirhem karşılığında rehin
olduğunu veya bunlardan hangisini dilerse borcunun karşılığında rehin olarak almasını söylese,
Ebû Yûsuf diyor ki, «Bu rehin batıldır. Bunların ikisi de zayi olsalar mürtehinin üzerine hiçbir
zaminiyet yoktur. Borcu da haliyle durur.»
Haniye´de olanın misli Zahiriye´de de mevcuttur. O zaman Ebû Yûsuf´a göre, iki mesele arasında bir
fark yoktur. Ancak aralarındaki fark İmâm Muhammed´in kavlidir.
«Onların birisini seçmezden önce ilh...» Çünkü mürtehinin seçmesi ile rehin olmuş olur. Murtehin
seçmezden önce rehin olmaz. Valvalciye. Bu da bizim takdim ettiğimiz farkı teyit etmektedir. O
zaman mürtehin bunlardan bir tanesini ihtiyar edince ona zamin olur, diğerine değil.
«Rehinin gasp edilmesi ilh...» Yani mürtehinden birisi rehini gasp ettiği takdirde, onun gasp
edilmesi helaki gibi olur. O zaman mürtehin onun kıymetinden veya borçtan hangisi daha az ise
onu tazmin eder. Açıktır ki eğer rehini mürtehin gasbetse, yani izinsiz olarak hayvan ise binse, köle
ise çalıştırsa veya elbise ise giyse, rehin olan nesne helâk olsa, o zaman mürtehin helâk etmiş olur
ve onun kıymeti neye ulaşırsa ulaşsın, kıymetinin zaminidir.
«Ancak gasp edilirse ilh...» Çünkü mürtehin ondan intifa hainde müstair olmuş olur. Rehinin hükmü
batıl olur. O zaman ondan gasp edilse, veya bu durumda helâk olsa, borçtan hiçbir şey düşmez.
İntifayı bıraktığı an yine mazmun rehine döner. Nitekim biz bunu daha önce takdim ettik ve rehinde
tasarruf bahsinde de gelecektir.
«Zamin olmaz ilh...» Yani mürtehin zamin olmaz. Çünkü hükmen rahinin elinde helâk olmuştur.
«Rehin zamininyeti ile ilh...» Çünkü onun kabzı mazmundur. Mûda bunun hilafınadır.
«Fazlasına değil ilh...» Çünkü burada hamamcı mütecaviz değildir. Çünkü hamamcıların adeti,
kendilerine bırakılan nesneyi sandıklarında saklamaktır. Su kaselerini de sandıklarının üzerine
koyarlar. Ama bunun hilafına, taaddi ederse, yani suyu kasıtlı dökerse, o zaman fazlasına da
zamindir.
«Rehinde müddet kesmek rehini ifsat eder ilh...» Çünkü rehinin hükmü, mürtehinin rehini daima
yanında tutmasıdır. Tecil buna münafidir. Ama rehinin borcunu tecil ettirmek bunun hilafınadır.
Hamevi, Kınye´den.
Böyle vadeli bıraktığı bir rehin helâk olsa, mürtehin yine rehin zaminiyeti iIe tazmin eder. Çünkü
rehinin fasidi de ileride açıklanacağı üzere, sahihi gibidir.
«Mürtehin onu satabilir ilh...» O zaman ölen rahinin varisi mürtehinin satışını bozamaz. Çünkü o
satışa mürtehin hakkı taallûk etmiştir. Bu bir vekalettir ki, ölümle batıl olur da denilemez. Bunun
tamamı bundan sonraki babda gelecektir.
«Lâyık olan onun satışının caiz olmasıdır ilh...» İmadiye´de de böyledir. İmadiye sahibi daha sonra,
«Bu mesele fetva meselesidir.» demiştir. Eşbah´ta ise satışın caiz olmadığı kesin olarak
söylenmiştir. Birî, Minye´den naklen Bezzaziye´de satışın caiz olmadığı üzerine istidrak ederek
şöyle demiştir: Rahin ölüp ölmediği bilinmeyecek bir şekilde gaib olduğu takdirde, mürtehin
hâkimin icazeti ile rehini satar, alacağını alır.»
Ben derim ki: Eşbah´ta olan ademi cevazı şuna hamletmek mümkündür: Onun gaib olmasından
kastı, «haberi kesilmiş bir gaybet» olmazsa. Her ne kadar Eşbah sahibi burada gaib olmayı mutlak
zikretmişse de.
Şu mesele kaldı ki, eğer rahin hazır olur da satışından imtina ederse, Velvaliciye´de bu hususta
şöyle denilmiştir: «Eğer satışından imtina ederse, Kadı veya emini mürtehin için satar ve mürtehin
ondan hakkını tam olarak verir.» Özetle.
Velvaliciye´nin bu kavli ile Hamidiye´de de fetva verilmiştir. Hayriye´de de rahinin rehinin satılması
üzerine cebredileceği söylenmiştir. Eğer rehin bir bina ise, rahinin ondan başka bir evi de yoksa,
onda oturur. Mürtehinin o binada yine hakkı vardır. Ama müflis bunun hilafınadır.
«Mürtehin kendisine rehin edilen ağaçların meyvesini satamaz ilh...» Yani mürtehin, eğer rahin
meyveyi ona mubah kılmamışsa, satamaz. Birî´de Velvaliciye´den naklen şöyle bir ifade vardır:
«Rehin, bozulmasından korkulursa, hakimin izni ile satılabilir. Semen elinde rehin olarak kalır.
Çünkü onun elinde tutması helâk değildir. Eğer hakimden izin almadan satarsa, ona zamin olur.
Çünkü malike nazarla satış velayeti ancak hakime sabittir.»
Birî diyor ki: «Ben diyorum ki, bundan şu çıkarılır: Rehin olan bir bina harap oluyorsa, onu satmak
da caizdir. Bu fetva meselesidir.»
Allah daha iyisini bilir.
neslinur
Thu 28 January 2010, 08:24 pm GMT +0200
REHİNİN ADİLE BIRAKILMASI BABI
METİN
Rehinin yanına bırakıldığı kimseye adil denilmesi, rahin ile mürtehinin zanlarında adil
olmasındandır.
Rahin ile mürtehin rehini bir adilin yanına koysalar, sahih olur. O adil kimsenin rehini
kabzetmesiyle de akit tamam olur. Ne rahin, ne de mürtehin rehini adilden alamaz. Eğer adil, rehini
rahine veya mürtehine verirse, helak olduğu takdirde zamin olur. Çünkü o nesnede her ikisinin de
hakkı vardır. O halde adil, yanına emanet edilen rehini bunlardan birisine verse, nesne helak
olduğu takdirde zamindir. Çünkü taaddi etmiştir. Ondan kıymetini alırlar ve rahin onun kıymetini
yine o adilin yanına veya başka birisinin yanına bırakır. Adil o nesneyi kendiliğinden kendisine
rehin kılamaz. Çünkü eğer kılarsa, hem ödeyen, hem de ödeten olmuş olur. Ama adil rücu edebilir
mi? Bunun cevabı uzun kitaplarda tafsilatlı olarak verilmiştir.
Adilin yanına bırakılan rehin helâk olduğu takdirde mürtehinin zaminiyetinde helâk olmuş olur.
Rahin mürtehini veya adili veya bir başkasını borcun vadesi dolduğunda rehinin satılmasına vekil
etse, o vekâlet sahihtir. Eğer vekil vekâlet verildiği vakit satışa ehil ise. Yok eğer ehil değilse,
vekâlet sahih değildir. O zaman rahin iyiyi kötüyü birbirinden ayıramayan bir çocuğu rehinin satışı
ile vekil etse, o da baliğ olduktan sonra satsa, onun o satışı sahih değildir. İmameyn buna
muhalefet etmiştir. Eğer bu vekâlet rehin akdinde şart kılınmışsa, rahinin vekili azletmesi ile vekil
azledilmiş olmaz. Rahinin ölümü veya mürtehinin ölümü ile de azledilemez. Çünkü bu vekâlet akdin
lüzumu ile lâzım olmuştur. O zaman rehinin satışı için verilen vekâlet, müfret vekâlete birkaç
vecihte muhaliftir. Bu vecihlerden birisi yukarıda söylediğimizdir. İkincisi, rehin bahsinde vekil
borcun vadesi dolduğu halde satışından imtina ederse, satış üzerine cebredilir. Rehin akdinden
sonra da rehinin satışı için vekil tayin edilmesi şart koşulduğu takdirde de esah kavle göre hüküm
yine böyledir. Zeylaî.
Zeylaî´nin bu tasrihi, zahiri rivayetin hilafı üzerinedir. Zahiri rivayeti, Kuhistanî ve diğerlerinin
naklettiklerine binaen Kadıhan ve diğer âlimler tashih etmişlerse de, esah olan rivayet Zeylaî´nin
tashih ettiğidir. Ama müfred vekâlet bunun hilafınadır.
Üçüncüsü de, rehinin satışı ile vekil olan kimse, rehinin yavrusunu ve erşini (diyetini) satmaya da
maliktir.
Dördüncüsü, rehinin satışı ile vekil olan kimse, rehini borcun cinsinin hilafına satsa, meselâ borç
dinar iken dirhemle satmış olsa, o onu borcun cinsine çevirebilir. Ama müfret vekâlet bunun
hilâfınadır.
Beşincisi, rehin bir köle olsa, o köleyi başka bir köle hataen öldürse, hataen katil olan köle
cinayetin karşılığında ölen kölenin yerine verilmiş olsa, rehin akdinde rehini satmaya vekil olan
kimse, onu da satabilir. Müfret vekâlet bunun hilâfınadır.
Rehinin satışı ile vekil olan kimse, rahin öldüğü takdirde, rahinin varisleri gaib olsalar bile rehini
satabilir. Rahin hayatta iken, rahin huzurda olmadan rehini satabileceği gibi. Bu vekâlet vekilin
ölümü ile mutlaka batıl olur. İkinci İmâmdan vekilin vasisinin vekilin yerine geçmesinin sahih
olduğu rivayet edilmiştir. Şu kadarı var ki, ikinci İmâmdan rivayet edilen Asl isimli kitabın cevabının
hilafınadır.
İZAH
Rahin ile mürtehinin kendileri ile ilgili hükümleri zikrettikten sonra onların naibi olan adilin
hükümlerini zikretmektedir. Naib asıldan sonra gelir. Burada naibden murat her ikisinin de rehinin
yanına konulmasına razı oldukları şahıstır. İster onun satışına razı olsunlar, ister olmasınlar,
farketmez,
«Bir adilin yanına koysalar ilh...» Yani rehin akdinde merhunun bir adilin yanına bırakılması şart
koşulsa ve buna bağlı olarak bıraksalar. Haniye.
«Sahih olur. O adil kimsenin rehini kabzetmesiyle de akit tamam olur ilh...» Yani rehin sahih olur ve
tamamlanır. Adilin kabzetmesiyle de lüzumlu bir akit olur. Çünkü mal hususunda adilin zilyedliği
mürtehinin zilyedliği demektir. Bundan ötürü de merhun adilin yanında helâk olsa, mürtehinin
zaminiyetinde helâk olmuş olur. Nitekim ileride gelecektir.
Haniye´de şöyle denilmiştir: «Rahin borcun ödenme vadesi geldiği zaman rehini satması için adile
vekâlet verse, adil de borcun vadesi doluncaya kadar rehini kabzetmese, rehin batıldır. Satışla
vekâlet ise bakidir.»
«Ne rahin, ne de mürtehin rehini adilden alamaz ilh...» Adilin yanına konulmasını şart koşmasalar,
fakat rehin adilin yanına konulsa, o zaman herhangi birisinin rehini ondan alması caizdir. Nitekim
buna İhtiyar´da da işaret edilmiştir. Kuhistanî.
«Zamin olur ilh...» Bu kabil musannıfın şerhinde metin olarak yoktur. Ancak musannıf bunu
aşağıdaki «helak olduğu takdirde» kavlinden sonra şerh olarak zikretmiştir.
«İkisinin de hakkı vardır ilh...» Rahinin hakkı o nesnenin aynı ile, mürtehinin hakkı da onun maliyeti
iledir. O zaman adil, rahin ile mürtehine mûda olmuş olmaktadır. Bunların biri diğerine de
yabancıdır. Öyleyse birisi diğer birisinin malını alma hakkına sahip olmadığı gibi, adil de onu
birisine veremez. Zira mûda kendisine emanet edilen nesneyi bir yabancıya vermekle zamin olur.
«Ondan kıymetini alırlar ilh..» Eğer ikisinin bir araya gelmesi mümkün değilse, onlardan bir tanesi
Kadı´nın bu işi yapması için işi Kadı´ya götürür. Zeylaî.
«Hem ödeyen, hem de ödeten olmuş olur ilh...» Bu ifadenin hasılı şudur: Adilin merhunu birisine
verip helâk olmasıyla onun kıymetini ödemesi zimmetinde vacip olmuştur. O zaman, zimmetinde
ödemesi vacip olan kıymeti evinde rehin kılmış olsa, üzerine vacip olan bir şeyi ödemiş sayılır. Ve
onu ödetmiş de olur. İkisinin arasında da zıddiyet vardır.
«Bunun cevabı uzun kitaplarda tafsilatlı olarak verilmiştir ilh...» Yani Zeylaî ve Hidaye şerhleri gibi
uzun kitaplarda geniş olarak açıklanmıştır. Bu cevabın beyanı şöyledir: Kıymet, onların her ikisinin
reyiyle veya Kadı´nın reyiyle birinci adilin veya bir başkasının yanına rehin edilir, sonra da rahin
borcu öderse, bakılır: Eğer adil kıymete, merhunu rahine vermek sebebiyle zamin olmuşsa, o
zaman o kıymet adilindir. O kıymet kimin yanında ise adil onu alır. Çünkü merhun birinci teslimle
rahine ulaşmıştır. Borç da rahinin ödemesi ile mürtehine ulaşmıştır. Eğer burada kıymet rahinin
olmuş olsa, bedel ile bedelin karşılığının bir adamın mülkünde toplanması lâzım gelir. Ama eğer
adil onu mürtehine vermekle tazmin etmişse, o zaman kıymet rahinindir. Rahin onu kimin yanında
ise alır. Çünkü o rehin edilen nesnenin yerine kaim olmuştur. İki bedelin bir adamın mülkünde
toplanması da lâzım gelmez. Çünkü rehin edilen nesne rahinin eline ulaşmamıştır. O nesneye adil
tazmin etmek suretiyle malik olmuştur. Sonra adil mürtehine rücu ederek verdiğini geri alır mı? İşte
buna bakılır. Eğer o nesneyi ona ariyeten veya vediaten vermişse, dönemez. Ancak mürtehin onu
helak etmişse, döner. Çünkü adil tazmin etmekle ona malik olmuştur. Bundan zahir oluyor ki, adil
onu ona ya âriyet veya vedia olarak vermiştir. Mûda ile mustaire (ödünç olan) de taaddi dışında bir
şey tazmin ettirilemez. Ama eğer onu ona rehin olarak vermişse, yani adil mürtehine onu hakkı
karşılığında vermişse, o zaman adil mürtehine rücu eder. Nesne ister kendiliğinden helak olsun,
ister onu mürtehin helâk etsin. Çünkü adil onu mürtehine tazmin şekli ile vermiştir.
«Helâk olduğu takdirde ilh...» Yani adilin elinde veya karısının veya çocuğunun veya hizmetçisinin
veya ücretli işçisinin elinde helâk olursa, mürtehinin zımaniyetinde helâk olmuş olur. Kuhistanî.
«Borcun vadesi dolduğunda ilh...» Veya mutlaka satışıyla vekil etmiş olsa. Nitekim Kuhistani ve
Dürrü´l-Münteka´da da böyledir.
Haniye´de şöyle denilmiştir: «Rahin adili satışı ile vekil ettiğinde borcun vadesi dolduğunda
satmasını söylemeyerek mutlak bir şekilde satmasını söylese, adil onu borcun vadesi dolmadan da
satabilir.»
«Vekâlet sahihtir ilh...» Velev ki, borcun vadesi dolana kadar adil rehini kabzetmese ve rehin batıl
olsa bile. Nitekim «vekâlet şart kılınsa» kavlinde de geçti. Bu Kavil ifade ediyor ki, adilin rehini satış
vekâletinde rahinin rızası aranmaz. Nitekim biz bunu Sadi´den de naklettik.
«Rahinin vekili azletmesi ile vekil azledilmiş olmaz ilh...» şurası var ki eğer mürtehin rehinin satışı
ile vekil olan kimsenin azline razı olursa, o zaman rahin azlettiğinde vekil azlolur. İtkanî.
Musannıf azilde mutlak bir ifade kullanmıştır. O zaman o azil şuna da şamil gelir: Eğer mutlak satış
ile vekil etmiş olsa, sonra da vade ile satışını yasaklamış olsa, onun yasaklaması geçersizdir.
Çünkü o vekâlet aslı ile lâzım (bağlayıcı) olan bir akittir. O zaman vasfı ile de lâzımdır. Hidaye´de
olduğu gibi.
«Rahinin ölümü ilh...» Yani rehinin satışı ile vekil olan kimse, müvekkilin ölümü, irtidadı ve
darü´l-harbe iltihakı gibi hükmen azil ile de azledilmiş olmaz. Çünkü rehin rahinin ölümü ile batıl
olmaz. Zira mürtehinin hakkı varislerin hakkından daha önce gelir.
«Mürtehinin ölümü ile ilh...» Ancak, mürtehin eğer vekil olursa, vekil mürtehinin ölümü ile vekâlet
son bulur. T. Bu bahis musannıfın vekilin ölümü ile vekâlet mutlaka batıl olur kavlinde gelecektir.
«Çünkü bu vekâlet akdin lüzumu ile lâzım olmuştur ilh...» Çünkü bu vekâlet rehin akdinin zımnında
şart kılındığı zaman akdin vasıflarından bir vasıf ve akdin haklarından da bir hak olmuş oldu.
Görülmüyor mu ki, burada vekâlet akdinin şart kılınması vesikanın ziyadeleşmesi içindir. O zaman
bu vekâlet, bunun aslı olan akdin lüzumu ile lâzımdır. Bu bahsin tamamı Hidaye´dedir.
«Müfred vekâlete birkaç vecihte muhaliftir ilh...» Müfred vekâlet, rehin akdinin zımnında
zikredilmeyen vekâlettir. Müvekkil gaib olduğu takdirde davacının talebi ile davaya vekil kılınan
bundan istisna edilir. Yine, muhayyerlik hakkına sahip olan kimse diğerinin gaib olmasından
korksa, kendisine muhatap olmak üzere bir vekil tutar. Bu vekil, diğerinin azliyle azledilmez. Bunu
Rahmetî ifade etmiştir. Zilyedin emri ile vekil olan bir kimsenin vekâleti de müvekkilin azli ile
geçersiz kılınamaz. Nitekim vekilin azli babında geçmiştir.
«Birkaç vecihte ilh...» Musannıf burada bunlardan beşini zikretmiştir. Nihaye´de olan da yine o
vecihlerdendir. Nihaye´de olan şudur: Meselâ, yanına rehin konulan adil aynı zamanda rahin
tarafından vekil de edilse, mürted olsa, onun darü´l-harbe iltihakına hüküm de verilse, sonra
müslüman olarak oradan geri gelmiş olsa, yine vekil olarak döner. Ama müfret vekâlet bunun
hilafınadır. İmâm Yûsuf´un kavli üzerine. Zira o vekil olarak dönmez.
«Satış üzerine cebredilir ilh...» Yani eğer rahin gaib olur, borcun ödenme vadesi gelir, vekil de
rehini satmaktan imtina ederse, satması için cebredilir. Bunun beyanı yakında gelecektir.
«Şart koşulduğu ilh...» Zeylaî´nin ibaresi, Kenz´in eğer adil satsa sözünün şerhinde şöyledir: «O
zaman rehin akdinde şart kılınmayan vekâlet bizim zikrettiğimiz hükümlerin hepsi hususunda akitte
şart kılınan vekâlet gibidir.»
«Zeylaî ilh...» Yani bu kavlin sahih olduğunu Zeylaî, «eğer vade dolarsa» kavlinin şerhinde
sarahaten zikretmiştir. Bu kavlin sahih olduğu Mülteka´da da tasrih edilmiştir. Hidaye´de de
böyledir.
Hidaye sahibi Hidaye´de şöyle demiştir: «Bu rivayetin sahih olduğunu Camiü´s-Sagir ve Asl´da
cevabın mutlak şekilde verilmesi de teyit etmektedir.» Bunu Hidaye´nin şarihleri de ikrar etmişlerdir.
«Kadıhan ilh...» Bu kavli Kadıhan´a nispet etmek acayip bir şeydir. Belki bu, Kuhistanî ve
Kuhistanî´ye uyanların kalemlerinin kaymasındandır. Çünkü Haniye´de olan şöyledir. «Rehin
akdinde merhunun satışı şart kılınmasa, sonra rahin mürtehin veya adili merhunun satışına vekil
etse, bu vekâlet sahihtir. Ama rehin bu vekaleti feshedebilir ve onu da satıştan men edebilir. Eğer
rahin ölmüş olsa, vekâlet batıl olur. Bu vecihte mürtehin adilden merhunun satışını talep de
edemez. Ebû Yûsuf´tan bu vecihteki vekâletin akitte şart kılınan vekâlet gibi batıl olmayacağı rivayet
edilmiştir. Sahih olan da ancak budur.»
Yine Haniye´de şöyle denilmektedir: «Bir kişi bir nesneyi rehin etse, onu bir adilin yanına bıraksa,
rahin adil kimseyi rehinin satışı ile vekil etse, sonra da gaib olsa, borcun vadesi dolduğunda ad,l
kimse merhunun satışı için cebredilir. Bazı âlimler tarafından bu adilin satış üzerine cebredilmesi,
satışın rehin akdinde şart kılınması halinde mümkün olacağı söylenmiştir. Bazı âlimler tarafından
da her halükârda adilin satışa cebredileceği söylenmiştir. Sahih olan da ancak bu kavildir.» Harfi
harfine.
Haniye, vekilin her halükârda satış için cebredileceğini Camiu´s-Sagir üzerindeki şerhinde de tashih
etmiştir. Nihayede olduğu gibi. Ben bu rivayetin aksini tashih edeni görmedim.
Mirac´da şöyle denilmektedir: «Şeyhülislâm, Fahrülislam ve Kadıhan da bu rivayetin en sahih
rivayet olduğunu söylemişlerdir.»
«Yavrusunu ve erşini satmaya da maliktir ilh...» Yani merhunun yavrusunu ve başka birisi
tarafından merhuna bir cinayet işlenirse, o cinayetin erşi (diyeti) uruz (mal) olarak verilirse, vekil bu
durumda hem yavruyu, hem de uruzu satabilir. Zira musannıf müteferrikat bahsinde şunu
zikredecektir: Rehinin neması rahinindir ve asıl ile beraber o da rehindir. Müfred vekil olan kimse
buna malik değildir.
«Onu borcun cinsine çevirebilir ilh...» Çünkü o, borcun ödenmesiyle memurdur. Semeni deynin
cinsine çevirmek de borcun ödenmesinin zaruretlerindendir. Ama müfret vekil bunun hilafınadır.
Çünkü o sattığı zaman vekâleti sona erer. İtkânî.
«Onu da satabilir ilh...» Çünkü o zaman o rehindir ve rehin olan nesnenin yerine kaimdir.
«Varisleri gaib olsalar bile rehini satabilir ilh...» Bu vekil ister adil, ister mürtehin olsun, isterse
bunların dışında başka birisi olsun. Varisleri gaib olsa bile satabilir. Çünkü rahinin ölümü ile
vekâletten azledilmemiştir. Nitekim yukarıda geçti.
T. diyor ki: «Mürtehinin varislerinin gaib olması halinde de satabilir. Yani eğer satışla vekil olan
kimse mürtehinden başka birisi ise.»
Yalnız şu bahis kaldı ki: Vekil satışla vekil olmasa, rahin ölse, bunun hükmünü musannıf gelecek
babın sonunda zikredecektir.
«Vekâlet vekilin ölümü ile mutlaka batıl olur ilh.. » Ama rehin bakidir. Çünkü rehin mürtehinin
elinde ise, mürtehinin ölmesiyle akit batıl olmaz. O zaman adilin ölümüyle batıl olmaması daha
evlâdır. İnaye.
Musannıf adilin ölümünden ve vekâletinin butlanından sonra ne olacağını zikretmemiştir.
Valvalciye´de, Zahiriye´de ve diğer kitaplarda şöyle denilmiştir: «Rehinin yanına konulduğu adil
ölse, rehin rahin ve mürtehinin rızası ile başka bir adilin yanına konulur. Eğer o adil hakkında rahîn
ile mürtehin ihtilaf ederlerse, o zaman Kadı merhunu başka bir adilin yanına koyar. İkinci adil rehini
satamaz. Birinci adil her ne kadar rehinin satışı için vekil olmuş olsa bile. Şu kadar var ki eğer rahin
ölürse, o zaman satabilir. Çünkü Kadı ölen rahinin borçlarını ödemeye mütevellidir.»
«Mutlaka ilh...» O vekil ister mürtehin, ister adil, ister bunların dışında başka birisi olsun. Bu vekilin
varisi veya vasisi kendi yerine kaim olamaz. Çünkü vekâlette irs cereyan etmez. Bir de müvekkil
onun reyine razı olmuştur, başkasınınkine değil. Dürer.
«İkinci İmâmdan ilh...» Musannıf eğer bu kavli, «Ölen vekil ölmezden önce satışı ile vekil olduğu
merhunun satışı için bir diğer adama vasiyette bulunsa sahih değildir.» sözünden sonra zikretseydi
daha uygun olurdu. T.
«Asıl isimli kitabın cevabının hilâfınadır ilh...» Kuhistanî de böyle zikretmiştir. Burada Asl isimli
kitaptan murat, İmâm Muhammed´in Mebsut´udur. Mebsut´un kavlinin zahiri şudur: İmâm
Muhammed Asl isimli kitabında bu meselede Ebû Yûsuf´un cevabının da kendisiyle Ebû Hanife´nin
cevabı gibi olduğunu zikretmiştir. T.
METİN
Merhunun satışı ile vekil olan kimse ölümünde dİğer birisine merhunun satışı için vasiyet etse,
vasiyeti sahih değildir. Ancak, onun bir diğerine satış için vasiyet etmesi vekâlette şart kılınmışsa,
sahihtir.
Rahin veya mürtehin, diğerinin rızası olmadan merhunun satışına malik değildir. Eğer borcun
vadesi dolar ve rahin de ortadan kaybolursa, o zaman merhunun satışı ile vekil olan, kimse satması
için cebredilir. Nitekim davaya vekil olan kimsede de böyledir. Eğer müvekkil ortadan kaybolur,
vekil de husumetten imtina ederse, o zaman o malı satması için birkaç gün hapsedilir. Eğer ondan
sonra da satmamakta ısrar ederse, alacaklının zararını def için o malı Kadı satar.
Adil yanına bırakılan merhunu satsa, merhunun semeni merhun gibi rehindir. O zaman helâk
olduğu takdirde merhunun helâki gibi helâk olur. Eğer sattıktan sonra mürtehine semeni ödese,
rehinin başka birisinin istihkakı olduğu ortaya çıksa, onun tazminatı talep edilse, bakılır: Eğer
satılan mal müşterinin elinde helâk olmuşsa, mustahik olan kişi rahine dilerse onun kıymetini
tazmin ettirir. Çünkü gasıbdır. O zaman satış ve kabız sahihtir. Çünkü mürtehin onu tazmin etmekle
malik olmuştur. Veya mustahik adile tazmin ettirir. Çünkü adil satışla tecavüz etmiştir. Adil tazmin
ettikten sonra ödemiş olduğu kıymeti rahine tazmin ettirir. O zaman yine adilin satışı ile mürtehinin
semeni kabzetmesi sahih olur. Adil, mürtehine ödemiş olduğu semeni mürtehinden geri alır. Çünkü
o semen onun mülkünün bedelidir. Mürtehin de borcu ile rahine başvurur, ondan alır. Çünkü
zarureten onun kabzı batıl olmuştur.
Eğer rehin müşterinin elinde kaim ise, mustahik onu alır, müşteri de rücu ederek adilden onun
semenini alır. Çünkü onun âkidi adildir. Sonra adil de müşteriye ödediği semeni, müracaat ederek
rahinden alır. Adil rahine müracaat ettiğinde onun kabzı sahih olur. Semeni de mürtehine teslim
eder. Veya adil sattığı rehinin semeni ile mürtehine müracaat eder, ondan alır. Sonra mürtehin de
alacağı ile rahine müracaat ederek rahinden alır.
Bu bahiste Dürer ve Vikaye´de şu ilâve edilmiştir: «Eğer adile rehin akdinden sonra vekâlet şart
kılınmışsa, yalnız rahine müracaat edebilir. İster mürtehin onun semenini kabzetsin, ister etmesin.»
Rehin mürtehinin yanında helâk olsa, sonra başka birisinin istihkakı çıksa, rahine kıymetini tazmin
ettirir. Rehin de rahinin borcu ile helâk olmuş olur. Rehin helâk olduktan sonra mustahik kıymetini
mürtehine tazmin ettirse, mürtehin zarar ettiği için, tazmin ettiği kıymet ile rahine müracaat eder.
Borcu için de rahine müracaat eder. Çünkü onun kabzı bozulmuştur.
FER´İ BİR MESELE:
Rehin olan hayvanın gözü helâk olsa, borcun dörtte biri düşer. İleride gelecektir.
İZAH
«Vekâlette şart kılınmışsa ilh...» Yani rahin, vekili olan adile vekâletin aslında satış için vekâlet
verdiğini ve yapacağı her şey için de icazet verdiğini söylese. O zaman vekilin vasisi de rehini
satabilir. Ama vasinin üçüncü bir şahısa vasiyet etmesi caiz değildir.
FER´İ BİR MESELE:
Adil, birisini satışa vekil etse, o da satsa, eğer adilin huzurunda sattı ise caizdir. Yoksa caiz
değildir. Ancak adilin huzurunda değil gıyabında satsa, adil de satışına icazet vermiş olsa, caiz olur.
Adil rehinin bir kısmını satsa, rehin kalan kısımda da batıl olur. Hindiye. Yani fasit olur. Çünkü
sonradan bir şüyu arız olmuştur.
«Malik değildir ilh...» Yani adil öldükten sonra rahin veya mürtehin diğerinin rızası olmadan rehini
satmaya malik değildirler. Nitekim ben bunu bazı âlimlerin yazısı ile gördüm. Siyak da bunu
gerektirir. Şu kadar var ki bu söz herhangi bir şeyden kaçınmak için değildir.
«Borcun vadesi dolar ve rahin de ortadan kaybolursa ilh...» Veya rahinin ölümünden sonra onun
varisi de ortadan kaybolur, vekil de satışından kaçınırsa, o zaman vekil ulemanın ittifakıyla satışa
icbar edilir. Bu kavil, eğer rahin hazır olursa, rehinin satışı için vekilin değil bilakis rahinin icbar
edileceğine işaret eder. Bu durumda eğer rahin satıştan kaçınırsa İmameyn´e göre rehini Kadı
satar. İmâma göre Kadı satmaz. Kuhistanî.
Remlî diyor ki: «Bu hür insanın hacredilmesi meselesinin fer´idir. Hacr bahsinde de geçtiği gibi,
İmameyn´in kavli ile fetva verilir.»
Ben derim ki: Bezzaziye´de şöyle denilmiştir: «Bazı âlimler tarafından, «Eğer rahin de kaçınırsa.
onu Kadı satar hükmü bütün İmâmların sözüdür. Çünkü rahin rehinin satılmasına önceden razı
olmuştur. Sahih de ancak budur.» denilmiştir.»
«Cebredilir ilh...» Çünkü mürtehinin hakkını alması onun satılmasına bağlıdır.
«Husumete vekilde de böyledir ilh...» Yani davacının talebi ile olan vekilin hükmü böyledir.
İtkanî şöyle demektedir: «Davacı Kadı´nın yanında hasmından bir vekil talep etse, Kadı da ona bir
vekil tayin etse, müvekkilin o vekili azletmesi caiz değildir. Çünkü hasmın hakkı, vekil talep ettiği
andan itibaren bu vekâlete taalluk eder. Eğer davalı davacının talebinden önce onu vekil tayin
etmişse, onu azletmesi caizdir.»
Hapsedilir ilh...» Bu, musannıfın, «Vekil cebredilir» sözünün tasviridir. Bazı nüshalarda da icbar
edilmenin keyfiyeti vekilin salması için birkaç gün hapsedilmesi şeklinde ifade edilmiştir.
«Adil satsa ilh...» Yani rehin akdinde veya akitten sonra rehinin satılması için yetki verilen kimse
satsa. Bezzaziye.
«Semeni rehindir ilh...» Yani onu satan adil semeni kabzetmese dahi, o semen yine rehindir. Çünkü
semen daha evvel kabzedilenin yerine kaimdir. Hidaye.
Merhun adilin elinde helâk olursa, borç düşer. Mürtehinin yanında helâk olduğunda borç nasıl
düşerse. Müşterinin yanında malın helâki ile semen helâk olmuş olsa, o malın helâki mürtehine
aittir, borç da düşer. Bu bahiste rehinin kıymetine değil, ancak semenine itibar edilir. Bezzaziye.
Mürtehin kabzetmediği halde ona nasıl zamin olur denilemez. Çünkü mürtehinin hakkı ile
müşterinin zimmetine helâk olmuştur. öyleyse sanki mürtehinin veya satıcının elinde helak olmuş
gibi olur. Mürtehinin veya satıcının elindeki helâk olunca da mürtehin zamin olur. İtkanî.
Adil, sattığı rehinin semenini kabzederek mürtehine verdiğini ikrar ederse, mürtehin inkâr ederse,
söz adilindir. Çünkü adil emindir. Mürtehinin alacağı da batıl olur. Valvalciye ve Cevhere.
«Çünkü gasıbdır ilh...» Zira nesneyi almış, sahibinin izni olmadan da başka birisşne teslim etmiştir.
T.
«Kabız sahihtir ilh...» Yani mürtehinin semeni kabzetmesi sahihtir. H.
«Mürtehin, tazmin etmekle malik olmuştur ilh...» Çünkü rahin, tazmin ettiği için nesneye malik
olmuştur. O zaman, vekiline kendi malını satmayı emrettiği anlaşılır. Hidaye.
«Adil satışta tecavüz etmiştir ilh...» Yani adil satış ve teslim etmekle taaddi etmiştir. Burada lâyık
olan, şarihin teslim kelimesini de zikretmesiydi. Nitekim Hidaye´de zikredilmiştir.
«Rahine tazmin ettirir ilh...» Yani adil, rahine rehinin kıymetini tazmin ettirir. Çünkü adil, rahin
tarafından vekil edilmiştir ve onun için çalışmaktadır. O zaman, vekil olan adil kesinleşen borç ile
rahine başvurarak ondan alır. Hidaye.
«Adilin satışı ile mürtehinin semeni kabzetmesi sahih olur ilh...» Yani satış nafiz olursa, satışla
kabız sahih olur. Zira rahin tazmin ettiği zaman ona malik olmuştur. Nitekim yukarıda geçti. O
zaman mürtehinin semeni kabzetmesi de sahih olur. Alacağından hiçbir şeyle de rahine
başvuramaz. Nitekim İnaye ve diğer kitaplarda da böyledir.
«Adil semeni mürtehinden geri alır ilh...» Çünkü, rehinin başka birisinin istihkakı çıkmasıyla semeni
haksız yere aldığı ortaya çıkmıştır. Adil de merhunu müstahakkına tazmin ederek ona malik
olmuştur.
«Mülkünün bedelidir ilh...» Çünkü adil onu tazmin etmekle mülkiyeti istikrar etmiştir. Rahine intikal
edinceye kadar da adil ona tazmin ettirmedi.
Burada bir mesele kalmıştır: Mustahık adile kıymetini tazmin ettirir ve kıymet de adilin mürtehinden
aldığı semenden çok olursa, bu fazlalığı kim tazmin edecektir? Ben Şurunbulaliye´nin bu bahsi
zikrederek şöyle dediğini gördüm : «Layık olan, o fazlalıkla rahine rücu etmesidir.»
Şurunbulali başka bir bahis daha zikretmiştir. O da şudur: «Musannıf bu şıkta müşterinin rücu
edeceğini zikretmemiştir. Belki ileride, eğer rehin kaim olursa bahsinde zikredecektir. Lâyık olan
şudur ki, eğer semeni mürtehine teslim etmişse, müracaat ederek semeni mürtehinden alır. Eğer
adile teslim etmişse, müracaat ederek adilden alır. Sonra adil mürtehine, mürtehin de alacağı ile
rahine başvurarak ondan alır...»
Ben derim ki: Şurunbulaliye´nin zikrettiği son meselenin sıhhat veçhi bana zahir değildir. Çünkü
müşteri hiçbir şeye borçlu değildir. Artık nasıl olur da elinde helâk olan nesnenin semenine rücu
eder. Evet, fukaha eğer «mustahık kıymetiyle müşteriye müracaat eder, çünkü müşteri yine
kabzettiği için gasıbdır, gasp edilen nesne de onun elinde helâk olmuştur», deselerdi, uygun
olurdu. Fakat lâyık olan şöyle denilmesiydi: Yani eğer mustahık kıymetle müşteriye müracaat
ederse, müşteri de ödemiş olduğu semenle adile, veya mürtehine müracaat eder. Mürtehin de adile,
adil de rahine müracaat eder. Fukahanın bunu zikretmemelerinin, bilakis «yalnız mustahıkkın
rahine veya adile müracaat etmesi» ifadesi ile yetinmelerinin sebebi nedir? Araştırılsın. Halbuki
lâyık olan yine onu da zikretmeleriydi.
Sonra ben, Sadiye´nin haşiyelerinde şunu gördüm: İbaresi aynen şöyledir: «Zahir şudur ki,
mustahıkka rahin veya adile tazmin ettirme muhayyerliği olduğu gibi müşteriye de tazmin ettirme
muhayyerliği vardır. Çünkü müşteri de malı alıp semeni teslim etmekle mütecavizdir. Şu kadar var
ki bu zikredilmemiştir.»
«Müşteri de rücu ederek adilden onun semenini alır ilh...» Yani eğer müşteri semeni bizzat teslim
etmişse. O zaman müracaat ederek semeni adilden alır. Ama eğer mürtehine teslim etmişse, adile
müracaat edemez. Çünkü adil satışta rahinin amilidir. Ancak, eğer amil kabzetmişse, o zaman amile
rücu edebilir. Halbuki amil hiçbir şey kabzetmemiştir. O zaman semenin zaminiyeti mürtehin
üzerinde, borç da rahinin üzerinde kalır. Şurunbulali, Zeylaî´den.
«Çünkü onun âkidi adildir ilh...» O zaman akdin hukuku da ona taalluk eder. Dürer.
«Adil rücu ederek semeni rahinden alır ilh...» Çünkü o tazminat mükellefiyetine adili sokan rahindir.
O zaman rahinin, o mükellefiyetten adili kurtarması da vaciptir.
«Kabzı sahih olur ilh...» Yani mürtehinin semeni kabzetmesi sahih olur.
«Semeni de mürtehine teslim eder ilh...» Hidaye bu kavli illet olarak zikretmiştir. En güzeli de bu
şekilde zikretmektir.
«Veya adil semeni ile mürtehine rücu eder ilh...» Çünkü akit bozulunca, semen de batıl olur.
Halbuki mürtehin onu semen olarak kabzetmişti. O zaman zarureten onun semen olarak kabzının
bozulması da vacip olur. Hidaye.
«Rücu ilh...» Çünkü onun semeni kabzı bozulduğu zaman, onun borçtaki hakkı olduğu gibi geri
döndü.
«Rahin akdinden sonra vekâlet şart kılınmışsa ilh...» Yani geçen tafsilat ancak, vekâlet eğer akitte
şart kılınmışsa, o zaman mürtehinin hakkı o vekâlet ile taalluk eder. Ama akitten sonra şart kılınan
vekâlet bunun hilafınadır. Çünkü mürtehinin hakkı akitten sonra şart kılınan vekâletle taalluk etmez.
O zaman da adil ona rücu edemez.
Zeylaî diyor ki: «İşte bu, vekilin satış üzerine cebredilmesi görüşünde olmayanın sözünü teyit
etmektedir.» Serahsi de vekilin satış üzerine cebredilmemesi görüşünün zahiri rivayet olduğunu
söylemektedir. Şu kadar var ki, Fahrulislam, Şeyhülislam «Esah olan kavil, vekilin satış üzerine
cebredilmesidir.» demişlerdir. Çünkü Muhammed Cami ve Asl´da vekilin satışa cebredileceğini
mutlak bir ifade ile söylemiştir. O zaman akitte şart kılınmayan bir vekâlet bizim orada zikrettiğimiz
bütün hükümler hakkında akitte şart kılınan vekâlet gibidir.» Özetle.
«Yalnız ilh...» Yani, adilin mürtehine müracaat etme hakkı yoktur.
«İster mürtehin onun semenini kabzetsin, ister etmesin ilh...» Yani adilin tecavüzü olmadan adilin
elinde semen zayi olsa. Dürer.
«Rahine kıymetini tazmin ettirir ilh...» Velhasıl, mustahık rahine tazmin ettirme hakkına sahihtir.
Çünkü o kendi malı olmayan bir şeyi sahibinden izinsiz olarak başka birisine teslim ettiğinden
mütecaviz olmuştur. Veya mürtehine tazmin ettirir, çünkü mürtehin de rehin olarak kabzetmesiyle
tecavüz etmiştir.
«Borcu ile helak olmuş olur ilh...» Yani rehin borç karşılığında helâk olmuştur.
Zeylaî şöyle demektedir: «Eğer rahin istihkak olunan rehini tazmin ederse, rehinin mürtehinin
yanında helâk olması ile mürtehin alacağını tam olarak almış olur. Çünkü rahin tazmin etmekle
teslimden evvele istinaden ona malik olmuştur. Zahir olur ki, o zaman o bir mülkiyet rehinidir. O
rehinin helaki ile de mürtehin borcunu tam almış olur.»
«Zarar ettiği için ilh...» Evla olan burada «aldatıldığı için» denilmesiydi.
Dürer´de de şöyle denilmektedir: «Kıymeti ile niçin rahine rücu eder. Çünkü mürtehin rahinin ona
rehini teslim etmesi yönüyle rahin tarafından aldatılmıştır. Bunun için kıymetiyle rücu eder.»
Bunun misli Zeylaî ve diğer kitaplarda da mevcuttur. T.
«Kabzı bozulmuştur ilh...» Çünkü mürtehin merhunu tazmin etmekle rehinin kabzı bozulmuş olur. O
zaman onun hakkı olduğu gibi avdet eder. Çünkü rehin rahinin mülkü değildir ki, onun helaki ile
borcunu tam almış olsun. İnaye.
Burada bir işkal ve cevabı vardır ki onlar da Hidaye ve Tebyin´de zikredilmişlerdir.
«Rehin edilen hayvanın gözü helâk olsa ilh...» Valvaliciye´nin ibaresi şöyledir: «Eğer rehin edilen
hayvanın gözü gitmiş olsa, borcun dörtte biri düşer. Çünkü üzerine yük taşıyan hayvanın gözü,
onun dörtte biridir. O zaman gözünün gitmesiyle onun dörtte biri gitmiş olmaktadır. Hayvanın
dörtte biri gitmesiyle borcun da dörtte biri gider.»
Bu bahis, eğer hayvanın kıymeti borcun kıymeti kadar ise, farzedilir. Nitekim Mebsut´ta bununla
kayıtlanmıştır. Valvalciye sahibi, «çalıştırılan hayvan, ki bunlar öküz ve attır.» sözüyle koyuna
benzer hayvanlardan kaçınmıştır. Çünkü eğer rehin edilen hayvan koyun ve benzeri bir hayvan ise,
o zaman mürtehinden, giden gözün getirmiş olduğu noksanlık tazmin ettirilir.
«İleride gelecektir ilh...» Yani hayvanların cinayeti babında şu gelecektir: «Hayvanı çalıştırmak
ancak, dört gözle mümkündür. İki hayvanın gözü, iki de çalıştıranın gözleri.»
neslinur
Thu 28 January 2010, 08:34 pm GMT +0200
REHİNDE TASARRUF VE CİNAYETLER BABI
METİN
Rahinin rehin ettiği nesneyi satması, mürtehinin icazetine veya borcunu ödemeye tevakkuf eder.
Eğer bunlardan birisi bulunursa, satışı geçerli olur ve semeni de icazet suretinde rehin olur. Eğer
mürtehin satışa icazet vermez ve satışı feshederse, esah kavle göre, onun satışı ile satış fesholmaz.
Rehinin satışı mürtehinin icazetine mevkuf kalırsa, müşteri muhayyerdir, dilerse, rehinin
çözülmesine kadar sabreder veya satışı feshetmesi için işi Kadı´ya götürür. Müşteriye bu
muhayyerliğin sübutu müşteri onu aldığında onun rehin olduğunu bilmemesi halindedir. İbn-i
Kemal.
Rahin önce rehini bir kişiye satsa, sonra mürtehin icazet vermeden ikinci bir kişiye daha satsa,
ikinci satışı da yine mürtehinin icazetine mevkuftur. Zira mevkuf ikinci satışın tevakkufuna mani
değildir. O zaman mürtehin, iki müşteriden hangisine icazet verirse o geçerli, diğeri batıl olur.
Rahin rehini satsa, sonra da icara verse veya rehin veya hibe etse, mürtehin de icare, rehin veya
hibeden herhangi birisine icazet verirse, birinci satışı caiz olur. Çünkü mürtehinin menfaati, rehinin
semene tahvili ile hasıl olmuştur. Nitekim bu yerinde araştırılmış ve yazılmıştır. Satışın dışındaki
diğer akitler ise nafiz olmaz. Çünkü mürtehinin diğer akitlerden bir menfaati yoktur. O zaman
mürtehinin o akitlerden herhangi birisine icazeti, hakkını ıskattır. O zaman mani ortadan kalktığı
için satış geçerli olmaktadır.
Eşbah´ta şöyle denilmektedir: «Rahin rehini Zeyd´e satsa, sonra da mürtehinin kendisine satsa,
birinci satış bozulur.»
Rehin verilen köleyi azadetmek, «tedbir» yapmak ve «istilad» etmek sahihtir. Yani rahinin merhun
kölesini azadetmesi geçerlidir. Eğer rahin zengin ve mürtehinin alacağı peşin ise, mürtehin
alacağını rahinden alır. Eğer borç vadeli ise, o zaman satılan rehin kölenin bedelini borcun vadesi
dolana kadar köle yerine rehin olarak alır. Borcun vadesi geldiği zaman mürtehin hakkını ondan
tam olarak alır, eğer borcun cinsinden ise. Geri kalan fazla kısmı da rahine reddeder.
Azat suretinde rahin fakir ise, o zaman, köle kıymetinden veya borçtan hangisi daha az ise, az
olanın karşılığında mürtehine çalışır. O zaman, eğer efendisi zengin ise ona rücu ederek ödediğini
alır.
«Tedbir» ve «istilad»a gelince, o zaman köle rücu etmeksizin borcun hepsi karşılığında çalışır.
Çünkü müdebber köle ile ümmül veledin kazancı efendisinindir.
Rahin rehini telef ederse, onun hükmü zengin olduğu halde azadettiği kölenin hükmüdür. Nitekim
bu geçti.
Rehini rahinin gayrı bir yabancı telef ederse, mürtehin rehini telef eden yabancıya, helak olduğu
günün kıymetiyle tazmin ettirir, kıymet de onun yanında rehin olarak kalır. Nitekim yukarıda geçti.
Bunun mürtehin üzerindeki zaminiyetine gelince, mürtehin hakkında, onun kabzettiği günün
kıymeti muteberdir. Çünkü mürtehin geçmiş kabzıyla ona zamindir.
Mürtehin, rehini rahine iareten verirse, onun zaminiyetinden çıkar. Buna ariye ismi verilmesi de
mecazidir.
Rehin rahinin elinde helâk olursa, karşılıksız helâk olmuştur. Hatta mürtehine rehinin karşılığında
bir kefil vermiş olsa, kefilin hiçbir şey ödemesi lâzım değildir. Çünkü o rehin olmaktan çıkmaktadır.
Evet, eğer rahin mürtehinin rızası olmadan rehini almışsa, o zaman kefilin zaminiyeti caizdir.
Mürtehin rehini rahine verdikten sonra tekrar eline geçse, o zaman zamimyeti tekrar avdet eder.
Mürtehin rehini rahinin elinden istirdad edebilir. Rahin eğer istirdaddan evvel ölürse, mürtehin
diğer alacaklılardan daha hak sahibidir. Çünkü rehinin hükmü bakidir.
İZAH
Musannıf rehin ve hükümlerini zikrettikten sonra şimdi de rehin yapıldıktan sonra rehin üzerine arız
olan meseleleri zikredecektir. Mirac.
«Rahinin rehin ettiği nesneyi satması tevakkuf eder ilh...» Mürtehinin rehini satması da rahinin
icazetine tevakkuf eder. Eğer rahin merhunun satışı için mürtehine icazet verirse caiz olur,
vermezse caiz olmaz. Rahin rehini iptal eder, rehin ettiği şeyi tekrar rehin edebilir.
Rehin edilen nesne, rahini icazetinden önce müşterinin elinde helâk olursa, helâktan sonra rahinin
icazeti caiz değildir. Helâk olduğu takdirde de rahini mürtehin veya müşteriden dilediğine tazmin
ettirir. Kuhistanî, Tahavi şerhinden.
Musannıfın bu hususta zikrettiği ancak sahih ve zahir-i rivayettir. Bazı âlimlere göre ise bu satış
geçerlidir. Bu bahsin tamamı Zeylaî´dedir.
FER´İ BİR MESELE:
Mürtehin, rahine yanındaki rehini bir adama satmasını söylese, o da başka bir adama satsa, caiz
değildir. Fakat müstecir, mucire elindeki nesneyi birişine satmasını söylese, mucirin onu başka bir
adama satması caizdir. Camiü´l-Fusuleyn.
«Mürtehinin icazetine ilh...» Veya mürtehinin rahini alacağından ibra etmesine tevakkuf eder.
Hamevi.
«Satışı geçerli olur ilh...» Çünkü, mürtehinin hakkının taalluk etmesi gibi ve rahinin onu teslim
etmeye kadir olmaması gibi satışa mani olan haller ortadan kalkmış olmaktadır. Zeylai.
«Semeni de rehin olur ilh...» Yani müşteriden ister semeni kabzetsin, ister kabzetmesin. Zira o
semen rehin edilen nesne yerine kaimdir. Eğer nesneyi veresiye satarsa, ibtidaen rehin sahih
olmaz. Şu kadar var ki, bekaen rehini sahih olur. Öldürülen merhun kölenin kıymetinin bekaen
rehin olması gibi. Hatta semen müşterinin üzerinde helak olmuş olsa, o helak mürtehinden gider ve
onunla alacağı da düşer. Elinde helak olduğunda alacağının düşmesi gibi.
Bu hususta Eşbah´ın bazı haşiyecilerinin bir itirazları vardır ki onların bu itirazlarının kaynağı
düşünmemeleri ve araştırmamalarıdır. Musannıfın zikrettiği en sahih ve zahiri rivayettir.
Bazı âlimlere göre ise, mürtehin icazet vereceği zaman satılan merhunun semeninin rehin olmasını
şart kılarsa, o semen rehin olur. Eğer şart koymazsa, rehin olmaz. Bu bahsin tamamı Zeylaî´dedir.
«Esah kavle göre ilh...» Çünkü satışın geçerli olmaması onun hakkı yüzündendir. Bu hak da
hapistir. Tevakkuf ise, onun hakkını yok etmez.
İmâm Muhammed´den mürtehinin feshi ile rahinin merhunu satışının feshedileceği rivayet
edilmiştir. Hatta rahin rehini çözmüş olsa, çözdükten sonra bile müşterinin o nesnede bir hakkı
yoktur. Zeylaî, özetle.
«İşi Kadı´ya götürür ilh...» Çünkü bu fesih münazaanın kesilmesi içindir. Bu da Kadı´ya aittir. İnaye.
«Müşteriye bu muhayyerliğin sübutu ilh...» şu kadar varki, müşterinin onun rehin olduğunu bilip
bilmemesi arasında fark olmadığı en esah kavildir. Remlî, Minyetü´l-Müfti´den. Fetvaya muhtar olan
da bu kavildir. Hamevi de diğerleri, Tecnis´ten.
Camiül´-Fusuleyn´de de şöyle denilmektedir: «Müşteri nesnenin merhun veya mecur olduğunu
bildiği takdirde, İmâm-ı Azam ve İmâm Muhammede göre, muhayyerlik hakkına sahiptir. İmâm Ebû
Yûsuf´a göre ise, biIiyorsa değil, bilmiyorsa muhayyerdir. Zahir-i rivayet, İmâm Azam ve İmâm
Muhammed´in kavlidir.»
Remlî, Camiü´l-Fusuleyn üzerindeki haşiyede şöyle demektedir: «Sahih olan İmâm-ı Azam ile İmâm
Muhammed´in kavlidir. Fetva da bu kavil üzerinedir. Valvaciye´de olduğu gibi.»
«İkinci bir kişiye daha satsa ilh...» Bunun mürtehinin gayrı ile kaydedilmesi ileride gelecektir.
«Hangisine icazet verirse o geçerli ilh...» Rahinin merhunu iki ayrı kişiye satışından sonra rahin
borcunu öderse, birinci satışı mı, yoksa ikinci satışı mı geçerlidir? Araştırılsın. Ama zahir, birinci
satışın geçerli olmasıdır. T.
Ben derim ki: Yakında Kifaye´den naklen zikredeceğimiz de T.´nin dediğini teyit eder. Düşünülsün.
Musannıfın zikrettiği ise, mürtehinin icazetine muhaliftir. Eğer mal sahibinin satışı tekerrür ederse,
müstecir de mucirin nesneyi ikinci adama satışına icazet verse, mucirin birinci satışı geçerli olur.
Bunun veçhi gelecektir.
«Sonra da icara verse ilh...» Yani Kadı satışı bozmadan önce icara vermiş olsa. İtkanî.
«Rehin veya hîbe etse ilh...» Yani rehin veya hibe ettiğinde teslim de etmiş olsa. Çünkü, bu iki akde
teslimsiz itibar edilmez. İtkanî, Ebul Muin´den.
«Birinci satışı caiz olur ilh...» Burada her ne kadar iki satış yoksa da musannıfın buna birinci satış
ismi vermesi, bu akitlere nispetle birinci satıştır. Çünkü bu akitler satıştan sonradır. Musannıfın
ifadesinin, rahin önce birisine, sonra da bir diğerine satması ve daha sonra da bu akitleri yapması
ve mürtehinin de bu akitlere icazet vermesi halinde ikinci değil birinci satışın geçerli olacağı
şeklinde anlaşılması mümkündür. Çünkü birinci satış önceliği bakımından tercih edilir. Kifaye.
«Hasıl olmuştur ilh...» Bu kavil iki mesele arasındaki farkı beyan etmektedir. Çünkü icazetle birinci
meselede ikinci satış caizdir. Satıştan sonra ikinci meselede, icazet akitlerin hepsinde olmasına
rağmen satıştan sonraki diğer tasarrufları caiz değildir.
Kifaye´de şöyle denilmektedir: «Bunda asıl kaide şudur: «Rahinin rehindeki tasarrufları eğer
mürtehinin rehindeki hakkını iptal ediyorsa, nafiz değildir. Ancak mürtehinin icazeti ile nafizdir.
Mürtehin rahine icazet verirse bakılır: Eğer rahinin tasarrufları mürtehine bir hak sağlıyorsa,
icazetin lahık olduğu tasarruf nafiz olur. Eğer mürtehine bir hak sağlamıyorsa, mürtehinin icazeti ile
mürtehinin hakkı batıl olur. Rahinin tasarruflarından ilki nafiz olur. Her ne kadar sonrakilere icazet
verse de.
«Bu asıl sabit olduğu takdirde, biz deriz ki, mürtehin ikinci satışta pay sahibidir. Çünkü mürtehinin
hakkı semene tahavvül etmiştir. Mürtehine bu akitlerde bir hak yoktur. Çünkü hibe ve rehinde bir
bedel yoktur. İcaredeki bedel ise, menfaat karşılığıdır. Mürtehinin hakkı ise, nesnenin menfaatinde
değil, aynının maliyetindedlr. O zaman mürtehinin icazeti hakkını ıskat eder. Satışın geçerliliğine
mani olan hal da ortadan kalkar. O zaman da ilk satış geçerli olur. Mucir, icardaki nesneyi iki ayrı
kişiye satsa, müstecir de ikinci satışa icazet verse, mucirin birinci satışı geçerli olur. Çünkü
müstecirin semende bir hakkı yoktur. O zaman müstecirin icazeti icaredeki faydalanma hakkının
ıskatı olur.» Özetle.
«Eşbah´ta ilh...» Şarihin bu kavil musannıfın geçmişteki, «İkinci satış da mevkuftur» sözünün
üzerine bir istidrak gibidir. Sanki musannıf ikinci satışın tevakkuf mahalli de birinci satış gibidir
demek istemiştir. Eğer ikinci satış mürtehinin gayrına yapılmışsa. Ama eğer ikinci satış mürtehine
yapılmışsa, o zaman satış icazete tevakkuf etmez. Ancak rahinin birinci satışı batıl olur.
Bunun veçhi de şudur: Mevkuf olan bir mülk üzerine kesin bir mülk arız olmuş, mürtehin de onu
iptal etmiştir. T. Ebussuud´dan.
«Azad etmek sahihtir ilh...» Geçen bahis, satış, icare, kitabet, hibe, sadaka ve ikrar gibi feshi kabul
eden tasarruflarda idi. Bunların hiçbirisi mürtehin hakkında caiz değildir. Mürtehinin rehini elinde
tutma hakkı da ancak rahin borcunu ödedikten sonra batıl olur. Burada olan tasarruflar ise feshi
kabul etmez ve geçerli olurlar. Rehin de batıl olur. Bunu Kuhistanî ifade etmiştir. Ama bu
tasarrufları yapan rahin ister zengin, ister fakir olsun farketmez. Çünkü bu tasarruflar ehlinden ve
yerinde yani mülkiyetinde sadır olmuştur. O zaman mürtehinin izni olmaması ile onun o tasarrufları
lağvolmaz. Satış ve hibede geçerliliğin mümteni olması, teslime kudreti olmamasındandır. Bu
bahsin tamamı Hidaye´dedir.
Vakfetmek de azat gibidir. S´af ve diğer kitaplarda şöyle denilmiştir: «Rahin merhunu mürtehine
teslim ettikten sonra vakfetse, eğer zengin ise Kadı onu üzerindeki borcu ödemeye cebreder. Eğer
fakir ise, Kadı vakfı iptal eder, merhunu da üzerindeki borç karşılığında satar.»
«Azadetmesi geçerlidir ilh...» Şarih bu kavli ile «geçerli» tabiri ile ifade edilmesinin evla olduğuna
işaret etmektedir. Çünkü geçen tasarruflar sahihtir fakat geçerli değildir. Burada «sahih» kelimesi
ile tabir etmek geçen tasarrufların sahih olmadığını zannettirir. T.
«Rehin olarak alır ilh...» Yani rehin olmak üzere.
«Bedelini ilh...» Yani rehinin bedelini. Velhasıl, mürtehin kıymetini alır ve onu merhun yerine rehin
yapar.
«Fazla kısmı da reddeder ilh...» Eğer bir fazlalık varsa. Eğer kıymet borçtan eksik ise, geri kalan için
müracaat ederek rahinden alır. T.
«Azat suretinde ilh...» Yani mürtehinin izin vermediği bir azatta. Eğer mürtehinin izni ile
azadetmişse, köle üzerinde çalışma mecburiyeti yoktur. Ebussuud.
«Çalışır ilh...» Çünkü mürtehinin kölenin azadından sonra alacağın rahinden alması mümkün
olmadığından ancak azattan istifade eden köleden alır. Köle de ancak maliyetinin miktarı kadar
faydalanmıştır. O zaman köle, kıymetinden fazla olan borcun yerine çalışmaz.
«Kıymetinden veya borçtan hangisi daha az ise ilh...» Bunun keyfiyeti şöyledir: Kölenin azat günü
ile rehin gününün kıymetine ve bir de borca bakılır. Bunlardan hangisi az ise, onun karşılığında
çalışır. Zeylaî. Borcu da kazancı ile öder. Ancak, onun kazancı mürtehinin hakkının cinsinin hilafına
olursa, mürtehinin hakkının cinsi ile değiştirir, onunla mürtehinin alacağını öder.
«Efendisi zengin ise, ona rücu ederek ödediğini alır ilh...» Yani efendisi zengin olduğu vakit. Çünkü
köle, şeriat hükmüyle fakir olduğu bir zamanda onun borcunu ödemiştir. O zaman efendisine, onun
yerine yüklenmiş olduğu borcu almak üzere müracaat eder. İbn-i Kemal.
«Borcun hepsi karşılığında çalışır ilh...» Velev ki, borç kıymetinden fazla olsa da. Çünkü müdebber
kölenin veya ümmül veledin kazancının tümü efendisinindir.
«Nitekim geçti lih...» Yani, «eğer borç peşin olursa, rahinden alacağının hepsini alır. Eğer borç
peşin değilse, borcun vadesi dolana kadar rehin olarak kıymetini alır.» Kavlinde.
«Mürtehin tazmin ettirir ilh...» Musannıf bu kavliyle tazmin ettirmekte mürtehinin hasım olduğuna
işaret etmiştir. Hidaye´de olduğu gibi.
«Helak olduğu günün kıymeti ilh...» Eğer helâk olan merhunun kıymeti helâk olduğu gün beş yüz
dirhem ise, rehin gününde ise, borç gibi bin dirhem ise, mürtehin telef edene beş yüz dirhemi
tazmin ettirir, bu beş yüz dirhem de rehin olur. Borçtan da beş yüz dirhem düşer. Sanki bir âfetle
telef olmuş gibi olur. Hidaye´de olduğu gibi.
«Mürtehin üzerindeki zaminiyete gelince ilh...» Bu kavil, mürtehinin ziyadeye zımaniyetinin veçhini
beyan etmektedir. Çünkü o ziyade kadar borçtan düşmüştü.
İtkanî diyor ki: «Rehinin zaminiyetinde, rehini kabzettiği günün kıymetine itibar edilir. O günde onun
kıymeti de bin dirhem idi. O zaman, mürtehin yabancının ödemesi üzerine o fazlalığa zamin olur.» -
Kifaye´de de şöyle denilmiştir: «Eğer rehin olduğu gibi kalsa, fiyatlar düşse, ve rehin olan kölenin
kıymeti noksanlaşsa, o zaman borçtan hiçbir şeyin düşmemesi gerekir denilemez. Çünkü biz deriz
ki, senin söylediğin meselede nesne mevcuttur. Değişiklik ancak fiyatın düşmesi ile hasıl olmuştur.
Nesne ise fiyatların oynaması ile yine kabız günündeki kıymetine yükselebilir. O zaman buradaki
değişikliğe itibar edilmez. Ama meselemizde hasıl olan değişiklik kıymetinin düşmesiyle değil,
helâk ile istikrar etmiştir. Nesne de eskisi gibi değildir. Çünkü helâk olmuştur.»
Burada, merhunu mürtehinin telef etmesi meselesi kaldı. Rehini mürtehin telef ederse, merhunun
kıymetine borçludur. Kıymet de onun elinde rehin olur. Borcun ödeme günü geldiğinde eğer borç
kıymetin cinsinden ise, kıymetten hakkını alır. Eğer kıymetten, borçtan fazla bir şey artarsa, fazlalığı
geri verir.
Mürtehinin merhunu telef etmesinden önce, fiyatların değişmesi yüzünden merhunun kıymeti bin
dirhemden beş yüz dirheme düşse, istihlakla beş yüzü vacip olur, borçtan da beş yüzü düşer.
Çünkü noksanlaşan helâk olan gibidir. Borçtan da helâk olan kadar düşer. Rehinin kıymeti de
fiyatların düşmesiyle olan değil, geçmişteki kabız gününün kıymeti kabul edilir. O zaman
mürtehinin onu telef etmesi ile baki kalan onun üzerine vacip olur. Baki kalan da onu telef ettiği
günün kıymetidir. Hidaye, özetle.
Mürtehin, fiyatların değişmesi ile ortaya çıkan kıymetine değil, kabız günündeki kıymetine
mazmundur. Bu izahla Zeylaî´nin «fiyatların düşmesi tazmin edilmesi sözü ile ortaya attığı işkal de
bertaraf olmuş olur. Bu cevabın beyanı Kudurî´den naklen Gayetü´l-Beyan´da olan şu ifadedir:
«Nesnenin bekası ile fiyatın noksanlaşması tazmin olunmaz. Ama telef olduğu takdirde zaminiyet
kabız günündeki kıymet iledir. İtlafın tazmini ise, rehinin tazmininin cinsinden değildir. Bundan
dolayı da itlaf gününün kıymeti vacip olur, rehinin kabız günündeki kıymetinin fazlalığını da tazmin
vacip olur.» Özetle.
Kifaye´den nakledilen de bunun mislidir.
«Meccanen helâk olmuştur ilh...» Yani borçtan hiçbir şey düşmeden helâk olmuştur. Çünkü
mazmun olunan kabız ortadan kalkmıştır.
«Hatta mürtehine rehinin karşılığında bir kefil vermiş olsa ilh...» Yani rahin, ariye almış olduğu
rehin karşılığında ona bir kefil vermiş olsa. Yani ona aynıyla değil, teslimiyle bir kefil verse. Çünkü
musannıfın kefalet bahsinde şöyle bir ifadesi vardır: «Kabzından evvel nebi ile, merhun ve
emanetin de aynları ile kefil vermek sahih değildir. Ama eğer bunların teslimi için kefil vermiş olsa,
sahihtir.»
«Rehin olmaktan çıkmıştır ilh...» Çünkü rehinin hükmü olan zaminiyetten çıkmıştır. Yoksa rehin
akdi bakidir.
«Kefilin zaminiyeti caizdir ilh...» Yani kefile teslimi gerekli kılmak caizdir. Biz bunun illetini yukarıda
takdim ettik.
«Zaminiyeti tekrar avdet eder ilh...» Çünkü rehin akdi baki idi, ancak zımaniyet hükmünde değil.
Minah.
«Diğer alacaklılardan ilh...» Yani, rahinin diğer alacaklılardan daha çok hak sahibidir. O zaman
diğer alacaklılar mürtehine o rehinde ortak olmazlar.
«Çünkü rehinin hükmü bakidir ilh...» En doğrusu, «rehin akdi bakidir» demesiydi.
METİN
Rahin veya mürtehin, diğerinin izni ile rehin olan nesneyi bir yabancıya iare etse veya vedia
(emanet) olarak verse, tazmin sakıt olur. Bunlardan her birisi o nesneyİ eskiden olduğu gibi
yeniden rehin olarAk iade etme hakkına sahiptir. Ama bunlardan birisi diğerinin izni ile icare verse,
satsa, hibe veya rehin etse veya mürtehin ya da bir yabancı onu rehin etse, bunun hilafına rehin
olarak avdet etmez. Çünkü bu akitlerle o rehinden çıkmış olur. Sonra o nesnenin rehin olması
ancak yeni bir akitle mümkündür. Çünkü bu akitler lazımî akitlerdir. Ama ariye ve mürtehinin rahine
satması bunun hilafınadır. Çünkü bu akitler bağlayıcı akitler değildir.
Rahin ikinci defa rehin etmeden ölürse, mürtehin rahinin terekesinde diğer alacaklılarla eşittir.
Rahin mürtehine nesneyi kullanması veya başka bir adama iş için iare etmesi için izin verse,
merhun işe boşlamazdan önce veya iş bittikten sonra helâk olsa, borcun karşılığında helâk olmuş
olur. Çünkü rehin akdi bakidir. Eğer kullanılma veya iş sırasında ölürse, emaneten ölmüş olur.
Çünkü ariyet eli sabittir.
Helak vaktinde ihtilaf etseler, mürtehin iş sırasında helâk olduğunu, rahin de iş sırasında helâk
olmadığını söylese, o zaman söz mürtehinindir. Çünkü mürtehin münkirdir. Ama beyyine getirmek
rahine aittir. Çünkü her ikisi de rehin malikiyetinin zail olduğunda ittifak etmişlerdir. Rahinin o
nesnenin rehine avdet ettiği sözü tasdik edilmez, ancak hüccetle tasdik edilir. Bezzaziye.
Bezzaziye´de şöyle denilmiştir: «Rahin mürtehine rehin olan elbiseyi bir gün giymesi için izin verse,
mürtehin elbiseyi yırtık olarak getirerek izin verilen gün giydiğinde yırtıldığını söylese, rahin
mürtehinin o gün giymediğini ve elbisenin o gün yırtılmadığını söylese, söz rahinindir. Eğer rahin
mürtehinin o gün giydiğini ikrar etse, yalnız giymesinden evvel veya sonra yırtıldığını iddia etse,
mürtehinin ne kadar tazmin edeceği hususunda söz mürtehinindir.»
FER´İ MESELELER:
Babanın, üzerindeki borç karşılığında yanında bulunan küçük çocuğunun malını rehin etmesi
caizdir. Eğer verdiği rehinin kıymeti borçtan fazla olur ve helâk olursa, babası oğluna fazlasını
değil, borç miktarını zamindir. Ama vasi bunun hilafınadır. Zira vasi onun kıymetine zamindir.
Baba ile vasi arasındaki fark şudur: Baba ihtiyacı anında küçük çocuğun malından faydalanma
hakkına sahiptir. Ama vasi böyle değildir.
Çocuk yetişse, nesne rehinde olduğu halde babası ölse, çocuk borcu ödemeden rehin olan nesneyi
mürtehinden alamaz. Eğer babası o nesneyi kendi nefsi için rehin etmişse, çocuk rücu ederek
babasının malından alır. Çünkü oğul borcu ödemeye mecburdur. Rehin olan nesneyi iare eden
kimsenin borcu ödeyip rehini geri almaya mecbur olduğu gibi.
Adam bir şeyi rehin etse, sonra o nesnenin başkası için rehin olduğunu ikrar etse mürtehin
hakkında sözü tasdik olunmaz Mürtehinin alacağının alacağını ödemesi ve rehini de ikrar ettiği
kimseye iade etmesi emredilir.
Birisi bir başkasının evini rehin olarak verse, ev sahibi rehin olarak verilmesine icazet verirse,
caizdir. Rehinin kıymeti üzerinde rahinin beyyinesi daha evlâdır.
Rehinin, yavrusu, meyvesi gibi fazlalıkları da rehindir. Ama rehin edilen binanın, yerin veya kölenin
geliri ise rehin olmaz.
Fasit rehin de tazmin hususunda sahih rehin gibidir.
Bir şeyi rehin etmek üzere istiare etmek sahihtir. O zaman, eğer muir mutlak şekilde rehin etmesini
söylerse, o dilediği şeyle rehin edebilir. Eğer muir onu bir miktar borç veya bir cins veya bir
mürtehin veya bir şehir ile kayıtlarsa, nesne onunla kayıtlanır. O zaman eğer mustair muirin
kayıtladığı şeye muhalefet ederse, muir mustair veya mürtehine tazmin ettirir. Çünkü her ikisi de
taaddi etmişlerdir. Ancak, eğer daha hayırlısına muhalefet etmişse, şöyle ki, muir mustaire
kıymetinden fazla bir şey tayin etse, o da onu o kıymetten azına rehin etmiş olsa, zamin olmaz.
Çünkü daha hayırlısında muhalefet etmiştir.
Eğer muir mustaire tazmin ettirirse, rehin akdi tamamlanır. Çünkü rahin tazminatla onu mülk
edinmiştir. Ama eğer mürtehine tazmin ettirirse, o zaman mürtehin tazmin ettiği ile ve borçla
müracaat ederek rehinden alır. Nitekim istihkak bahsinde geçti.
Mustair muvafakat etse, rehin edilen nesne mürtehinin yanında helak olsa, mürtehin, helak
olmasıyla hakkını tam olarak almış olur. Mustairin de borcun mislini muire ödemesi vacip olur.
Çünkü o rahindir, borcunu onunla ödemiştir. Eğer merhunun hepsi mazmun ise. Eğer merhunun
hepsi borç karşılığında mazmun değilse, mazmun kadarını tazmin eder, gerisi de emanettir. Eğer
rehin ayıplanmış olsa, yine hüküm böyledir, yani ayıbın nesneye getirdiği noksanlık hesaplanarak
borçtan düşülür. Borçtan düşülen miktarı da mustairin muire ödemesi vaciptir.
Muir rehini çözmüş olsa, mürtehine kabul etmesi için cebredilir. Sonra muir rahine müracaat eder
rehinin çözülmesi için mürtehine ödemiş olduğu parayı alır. Çünkü muir malını kurtarmak için
teberru etmiş değildir. Ama bir yabancı bunun hilafınadır. Muir rahine ödediği ile rücu eder. Yani
eğer borç, rehinin kıymeti kadar ise. Eğer borç rehinin kıymetinden fazla ise, o fazla ödediğini
teberru etmiş olur. Eğer az ise, o zaman mürtehine cebredilmez.
Şu kadar var ki Zeylaî ve diğerleri bu meseleyi müşkül görmüşlerdir. Musannıf da bunu ikrar
etmiştir. İşte bundan dolayı musannıf metinde Dürer´e tabi olmakla beraber meseleyi Dürer´in
kavline dayandırmamıştır. Düşünülsün.
Ariyeten aldığı rehin, rehin etmezden evvel veya rehini çözdükten sonra helak olursa, o zaman
rahin onu tazmin etmez. Her ne kadar onu istihdam etse, binse veya başka bir şey yapsa da. Çünkü
emindir. Evvelâ muhalefet etmiş, sonra muvafakate dönmüştür. O zaman zamin olmaz. Şafiî bunun
hilafınadır.
Şu kadar var ki, İmadiye´den naklen Şurunbulaliye´de şu ifade vardır: «Müstecir veya mustair mal
sahibine muhalefet etseler, sonra muvafakate dönseler, üzerine fetva verilen kavle göre
zaminiyetten beri olmazlar. Eğer ihtilaf etseler, yani helakin zamanında ihtilaf etseler, söz
rahinindir. Çünkü rahin muirin malı ile ödediğini inkâr etmektedir. Eğer rahin olan mustair ile muir,
muirin ne miktar karşılığında rehin etmesini emrettiği hususunda ihtilaf etseler, o zaman söz
muirindir.» Hidaye.
Eğer rahin ile mürtehin rehinin helakinden sonra borç ile merhunun kıymeti hususunda ihtilaf
etseler. borcun miktarı ve rehinin kıymeti hususunda makbul olan söz mürtehinindir. Şerh-i Tekmile.
İZAH
«İare etse ilh...» Bu tasarrufların tamamı altıdır: Ariye, vedia, rehin, icare, satış ve hibe. Ariye, nesne
kullanma anında helak olduğu takdirde zaminiyetin düşmesini icabettirir ve rehin akdi de kalkmaz.
İster mustair rahin olsun, ister mürtehin olsun, isterse bir ecnebi olsun. Vedianın hükmü de
ariyenin hükmü gibidir. İkinci bir rehin de birinci rehin akdini iptal eder.
İcareye gelince, eğer müstecir rahin ise, o zaman, icare batıldır. İcare, rahinin mürtehinden iare
veya ida etmesi gibi olur. Eğer müstecir mürtehin ise, icare için kabzı da yenilemişse, veya
müstecir bir yabancı ise, icare akdi diğerinin izni ile rahin veya mürtehinden birinin mübaşereti ile
yapılmışsa, rehin batıl olur, icare ücreti rahinindir, kabzetme velayeti de akıt yapanındır. O rehin
artık rehin olmaz, ancak yeniden bir akit yapılırsa olur.
Satış ve hibeye gelince, eğer mürtehine veya bir yabancıya rahin veya mürtehinden birisinin izni ile
diğeri tarafından yapılırsa, rehin akdi batıl olur. Zaten rahinin satması veya hibe etmesi tasavvur
edilemez. İnaye.
Sadi Efendi´nin İnaye üzerindekî haşiyesinde şöyle denilmiştir: «Rehin bir yabancıya ida edildiği
takdirde lâyık olan, zımaniyetin düşmemesidir. Çünkü yabancı adildir.»
«Ben derim ki: Bu, Sadi Efendi haşiyesinde olan güzel bir bahistir. Sonra ben bu bahsin Haniye´de
nassedilmiş şeklini gördüm. Çünkü Haniye sahibi şöyle demektedir: «Rahin mürtehine merhunu bir
adama ida veya iare etmesine icazet verse, bakılır: Eğer mürtehin onu ida ederse o şey kendi hali
üzerine rehindir. Eğer mudanın elinde helak olursa, borç düşer. Eğer mürtehin onu iare ederse,
rehinin tazminatından çıkar, mürtehin onu geri alabilir.»
Görülüyor ki burada İnaye´nin zikrettiğinin hilafına ariye ile vedia birbirinden ayrılmış ve şarih de
buna tabi olmuştur. Uyanık ol.
«İcare verse, bunun hilafına ilh...» Yani icarede kabzın yenilenmesi şarttır. Nitekim sen yukarıda
bunu öğrendin.
Bezzaziye´de şöyle denilmektedir: «Rehin edilen nesneyi mürtehin fasit bir icare ile isticar etse,
ücret vermesini gerektirecek bir müddet elinde tutsa, rehin batıl olur.
YiIne Bezzaziye´de şöyle denilmiştir: «Rehin edilen toprağı mürtehin muzaraaten alsa, eğer tohum
kendislnden ise, rehin batıl olur. Eğer t-hum rahinden ise, rehin batıl olmaz.»
Biz muzaraat bahsinde şunu takdim ettik ki, bunda asıl kaide şudur: Muzaraatta tohum sahibi
müstecirdir. Eğer işçi de kendisi olursa toprağı kiralamış olmuş olur. Eğer tohum da tarla sahibinin
olursa, o zaman toprak sahibi amilin müsteciri olmuş olur.
«Rehin etse ilh...» Yani rehinin rehini bunun hilafınadır. Rehin, rehin olmaz. Yani mürtehinle akit
yapan rahin olursa. Veya bunlardan birisi diğerinin izni ile bir yabancı ile yapsa. Şu kadar var ki bu
umumda rehine nispetle bir görüş vardır. Çünkü onu mürtehine rehin etmek bir şey ifade etmez.
Zahiri şudur ki, burada rehin, rahin veya mürtehinden birisinin rehin olan nesneyi bir yabancıya
lehin vermesine hastır, ve bu rehin olmaz.
Tatarhaniye´de Tahavi şerhinden naklen şöyle denilmektedir: «Mürtehin rehin olan nesneyi rehin
veremez. Eğer rahinden izin almadan birisine rehin verirse, birinci mürtehinin eline dönmeden
ikinci mürtehinin elinde helak olsa, rahin birinci mürtehine onu tazmin ettirir ve o tazminat da
birinci mürtehinde rehin olarak kalır. Mürtehin de onu borçla ya ikinci mürtehine temlik eder, veya
ikinci mürtehine tazmin ettirir. Tazminat birinci mürtehinin yanında rehin olarak kalır. İkinci rehin
batıl olur. İkinci mürtehin de ödemiş olduğu tazminat ve borcu ile birinci mürtehine müracaat
ederek ondan alır. Eğer mürtehin onu rahinin izni ile rehin etse, ikinci rehin sahih, birinci rehin batıl
olur.»
«Rehinden çıkmış olur ilh...» Bu kavil, vedia ,le bu akitler arasındaki muhalefet, beyan etmektedir.
Şu kadar var ki, satış suretinde mürtehinin hakkı satılan merhunun bahasına intikal eder. İster
kabzetsin, ister etmesin. Hatta, merhun müşterinin yanında helâk olmuş olsa, borç düşmüş olur.
İcare bedeli bunun hilâfınadır. İcare ile satış arasındaki fark yukarıda geçti. Bu fark Mirac´sa kesin
olarak zikredilmiştir.
«Bu akitler lâzımî akitlerdir ilh...» Bundan dolayı da bunların feshi mümkün değildir.
«Mürtehinin rahine satması bunun hilafınadır ilh...» Yine rehini mürtehinin rahine icare vermesi,
hibe etmesi de onların hilafınadır.
«Bu akitler bağlayıcı akitler değildir ilh...» Yani ariye ile satış akdi bağlayıcı akitler değildir. Yani
bunlar rahin hakkında bağlayıcı değildir. Çünkü rahinin mülkiyeti merhunda bakidir. O zaman akit
batıl olur.
«Mürtehin diğer alacaklılarla eşittir ilh...» Yani merhunda, rehin akdinin bu akitlerle butlanı ile diğer
alacaklılara eşittir. Mirac.
«Rahin mürtehine nesneyi kullanması için izin verse ilh...» Rahin mürtehine kullanma izni
vermezse, buna rağmen mürtehin nesneyi biraz kullansa, sonra dönse, yine nesne eski hali üzerine
rehindir. Camlü´l-Fusuleyn.
«Ariye mâlikiyeti sabittir ilh...» Ariye mâlikiyeti de rehin mâlikiyetine muhaliftir. O zaman,
mürtehinin zımaniyeti yok olur. Minah.
«Münkirdir ilh...» çünkü mürtehin tazmini icabettirecek şeyi inkâr etmektedir.
T. diyor ki: «Bu söze ihtiyaç yoktur. Çünkü gelecek illetlendirme her iki meseleyi de içine
almaktadır.»
«Rahin de iş sırasında helâk olmadığını söylese ilh...» Haniye ve diğer kitaplarda da böyledir. O
zaman rahinin, başka zamanda helâk olduğunu söylemesi, işten veya işten sonra helâk olmasının
şamil olur.
«Her ikisi de rehin mâlikiyetinin zail olduğunda ittifak etmişlerdir ilh...» Yani tazmini mucip olan
kabzın zevalinde ittifak etmişlerdir. Çünkü onlar tazmini ortadan kaldıracak bir işin mevcut
olduğunu itiraf etmişlerdir.
«Söz rahinindir ilh...» Çünkü rahin işin varolduğunu inkâr etmektedir. O zaman rahinle mürtehin
rehin mâlikiyetinin zail olması üzerinde ittifak etmemişlerdir.
«Söz mürtehinindir ilh...» Bezzaziye´nin ibaresi şöyledir: «Söz mürtehinindir. Çünkü, elbise o
giyerken yırtılmıştır. Çünkü her ikisi de o nesnenin tazminattan çıktığında ittifak etmektedirler. O
zaman, tazminatın ne miktarda mürtehine döneceği hususunda söz mürtehinindir. Ama birinci
mesele bunun hilafınadır. Çünkü birinci meselede merhunun rehin tazminatından çıktığına dair
ittifak etmemişlerdi.»
Bezzaziye´nin ibaresinin hülasası şudur: Her ikisi nesnenin tazminattan çıktığında ittifak
ettiklerinde söz, rehin zaminiyeti ile rehinin mürtehine dönmemesinde mürtehinindir. Ancak o, yırtık
elbiseye zamindir. Yani rehin zaminiyetinden çıktıktan sonra helâk olursa mürtehin o elbisenin
yırtılmış haldeki kıymetine zamindir.
«Vasi bunun hilafınadır ilh...» Rehin edilmesi caiz olanlar babında geçti ki, vasinin babanın hilafı
olduğu İmâm Timurtaşi´nin sözüdür. Yine o bahiste geçti ki, Zahire ve diğer kitaplarda baba ile
vasinin eşit olması hususunda kesin ifade kullanılmıştır. Musannıf da orada İnaye ve Mülteka gibi,
baba ile vasinin eşit olduğunu kesin olarak söylemiştir. Biz bunun veçhini orada takdim ettik.
«Borcu ödemeden nesneyi alamaz ilh...» Çünkü babanın baliğ olmayan oğlunun malındaki
tasarrufları geçerli ve lâzımdır.
«Çocuk müracaat ederek babasının malından alır ilh...» Yani oğul babanın borcunu ödeyerek rehini
çözdüğü takdirde rehinin karşılığında ödemiş olduğu parayı, müracaat ederek babasından alır.
«Eğer babası ilh...» Eğer baba onu üzerindeki bir borç için rehin vermişse. Eğer baba oğlunun
malını kendisinin ve küçük oğlunun borcu karşılığı rehin vermişse o rehinin babanın borcunun
hissesindeki hükmü, o malın hepsinin, babasının borcu karşılığındaki rehinin hükmü gibidir.
Minah´ta olduğu gibi.
«Çocuk borcu ödemeye mecburdur ilh...» Yani çocuk rehini çözmek için borcu ödemeye
mecburdur. O zaman o, borcu ödemektte müteberri değildir. İleride beyanı gelecek rehin edilecek
nesneyi iare eden muirin eşidir.
«Başkası için rehin olduğunu ikrar etse ilh...» Yani o merhunun, mesela Zeyd´in mülkü olduğunu
ikrar etse, mürtehinin hakkında tasdik olunmaz. Hatta mukarrun leh (rehinin kendisine ait olduğu
ikrar edilen) delil getirmeksizin yalnız bu ikrarla rehin edilen nesne mürtehinin elinden alınmaz.
Belki ikrar eden kendi nefsi hususunda muaheze edilir. Hatta mürtehine borcu ödemek ve merhunu
da ikrar olunan kimseye vermekle emrolunur. Ama eğer borç vadeli ise, peşinen ödemesine mi
emredilir? Yoksa mürtehine onun kıymetini vermesi mi emredilir? Sonra rehin kendisine ikrar
edilene verilmesi mi, veya borcun vadesi gelinceye kadar beklemesi mi emredilir? Bu hususun
araştırılması lâzımdır.
«Caizdir ilh...» Çünkü bu, rehin verme için iare edilen bir ev gibidir. T.
«Rahinin beyyinesi daha evlâdır ilh...» Yani mürtehinin beyyinesinden evlâdır. Çünkü rahinin
beyyinesi tazminatın ziyadesini ıskat etmektedir. Eğer ikisi de beyyine getirmeseler, o zaman
makbul olan söz mürtehinin sözüdür. Hindiye´den de anlaşılan budur.
«Rehinin fazlalıkları ilh...» Bu mesele, bundan sonra gelen mesele gibi ileride tafsilatlı olarak
gelecektir. İşte bundan dolayı şerhin bazı nüshalarında bu bahiste bu mesele mevcut değildir. T.
«Rehin etmek üzere istiare etmek sahihtir ilh...» Çünkü malik müstairin borcunun kendi malıyla
bağlanmasına razı olmuştur. Ona yetkilidir de. Nasıl ki, müstairin zimmetine kefaletle bağlanmaya
yetkili ise. T.
«Dilediği şeyle rehin eder ilh...» Yanı hangi cins malla, ne kadar mal ile dilerse, onunla rehin
edebilir. Dilediği mürtehine ve dilediği şehirde de rehin edebilir. Nitekim Kuhistanî´de de böyledir.
«Mutlak şekilde ilh...» Yani muir onu mutlak şekilde iare ederse. Çünkü ıtlaka itibar etmek, bilhassa
ariyede vaciptir. Çünkü iaredeki cehalet münazaaya götürmez. Hidaye. Çünkü iare müsamaha
üzerine kurulan bir akittir. Mirac.
«Onunla kayıtlanır ilh...» O zaman rahin, onun belirttiği miktardan fazlalaştırma veya
noksanlaştırma hakkına sahip değildir. Fazlalaştırmaya gelince, çünkü rahin rehini çözmeye
muhtaçtır. O zaman borç miktarı kadar öder. Fazla ödemeye razı olmaz. Veya fazla ödemek ona
çetin gelir ve ondan mutazarrır olur. Noksanlığa gelince, zira borçtan fazla olan kısım emanettir.
Mal sahibi ise ancak hepsinin mazmun olmasına razı olmuştur. O zaman mal sahibinin tayin
etmesi, cins, mürtehin ve şehirle kaydetmesi faydalıdır. Çünkü bunların hepsi, bir kısmını bir
kısmına izafe etmekle kolaylığı temin eder. Hem de emanet ve korumakta şahıslar birbirinden
farklıdır. Hidaye ve İhtiyar.
BİR TEMBİH:
Hamidiye´de, muir ariyeyi belirli bir müddetle kaydetse, o müddet dolduğunda muirin o nesneyi
mustairden alabileceğine fetva verilmiştir. «Hayriye ve İsmailiye´de de böyle fetva verilmiştir.»
denilmiş. Bunun benzeri İbni Nüceym´in Feteva´sında da mevcuttur.
İbni Nüceym´in Feteva´sında şöyle denilmektedir: «Belirli bir zaman için iare edilen nesneyi, belirli
zaman bitmeden muir geri alamaz. Ama o müddet geçer, onu mürtehinden kurtarmak da zor olursa
o zaman rahine cebredilir.»
Ben derim ki: Bu, Zahire´de olana muhalif değildir. Zahire´de olan şudur: «Borcu karşılığında rehin
etmek üzere bir şeyi istiare etse, onu bir seneliğine yüz lira karşılığında rehin etse, her ne kadar
muir onu bir seneliğine rehin ettiğini bilse bile yine ondan isteyebilir.»
Bu meselede rehin fasittir.Yukarıda da geçtiği gibi, rahin rehine müddet tayin etmiştir. Bizim
buradaki kelamımız ariye edilen nesnenin tecili hususundadır.
«Muir mustair veya mürtehine tazmin ettirir ilh...» Yani rehinin kıymetini, eğer rehin mürtehinin
elinde helâk olmuşsa ona tazmin ettirir. Çünkü mürtehin onun mülkünde, onun izin vermediği
şekilde tasarruf etmiştir. O zaman gasıb olmaktadır. Muir, mürtehinden rehin edilen nesneyi alabilir
ve rehini feshetme hakkına da sahiptir.
«O kıymetten azına rehin etmiş olsa ilh...» Yani ona tayin edilen miktardan daha azına rehin etmiş
olsa. Şu kadar var ki o rehinin kıymetinden noksan olmamalıdır. Ya misli olmalı veya ondan fazla
olmalıdır. Nitekim Zeylaî de böyle ifade etmiştir.
Zahire ve diğer kitaplarda da şöyledir: Muir, mustaire bir şey tayin etse, o da tayin edilen şeyden az
veya çok şeyle rehin etse, bu üç şekilde olur. Birincisi: Rehin edilecek elbisenin kıymeti tayin
edilen borç miktarı kadar olur. İkincisi, ondan daha çok olur. Her iki şekilde de borçtan, fazla veya
daha azına rehin verirse, helâk olduğu takdirde kıymetini öder. Üçüncüsü de, elbisenin kıymetinin
borçtan daha az olmasıdır. Evet, eğer borç tayin edilen fazla ise, yine helâk olduğu takdirde o
elbisenin kıymetini öder. Eğer borç tayin edilenden noksan ise, bakılır: Eğer noksanlık elbisenin
kıymetinin tamamında ise, ödemez. Eğer ondan daha az olursa, onun kıymetini öder. Özetle.
Bunu Nihaye de nakletmiştir. Nihaye sahibi daha sonra da şöyle demiştir: «Bununla biliniyor ki,
muir mustaire iare ettiği nesnenin kıymetinden daha fazlasını hiçbir surette tazmin ettiremez. Eğer
elbisenin kıymeti borçtan fazla ise, elbisenin bütün kıymetini de tazmin ettiremez. Muir mustaire
ancak borç kadarını tazmin ettirir. Fazlası da emanet olarak helâk olmuş olur.»
«Çünkü rahin tazminatla onu mülk edinmiştir ilh...» Anlaşıldığına göre, mustair kendi mülkünü
rehin etmiştir. Tebyin.
Kariül´-Hidaye diyor ki: «Bana göre burada düşünmek gerekir. Çünkü burada mülkiyet kabız vaktine
istinat etmemiştir. Zira kabız malikin izni iledir. Ancak buradaki mülkiyet muhalefet vaktine istinat
eder. Bu muhalefet vakti de merhunu mürtehine teslim etme vaktidir. Halbuki, rehin akdi bundan
evvel yapılmıştır. O zaman onun mülkiyeti teslim vaktine mahsus kılınır. Böylece onun kendi
mülkünü rehin etmesi tebeyyün etmez. Çünkü onun mülkiyeti rehin akdinden sonradır.» Ebussuud
ve T. Şilbî´den.
Ben derim ki: Kariü´l-Hidaye´nin sözlerine şöyle cevap verilir: Rehin ancak merhunu mürtehine
teslimle lüzumlu bir akit olur. Bundan ötürü de teslimden önce mürtehin rehinden dönebilir.
Nitekim rehin babının evvelinde de bu geçti. Rehin akdi teslime bağlı olunca, akdin teslimden önce
olduğuna itibar edilmez. Sanki akit ve teslim muhalefet vakti olan teslim zamanında olmuşlardır. O
zaman da mustair olan rahinin mülkiyeti rehin akdinden sonra olmaz. İşte bu Fettah ve Alîm olan
Allah´ın feyzinden bana zahir olandır.
«Eğer mürtehine tazmin ettirirse ilh...» Çünkü mürtehin başkasının malını izinsiz olarak aldığı için
mütecavizdir. O zaman mürtehin gasıbdan gasp eden bir gasıb gibi olur.
«Nitekim istihkak bahsinde geçti ilh...» Yani bu babdan hemen önce.
«Hakkını tam olarak almış olur ilh...» Yani eğer rehinin kıymeti borç kadar veya daha fazla olursa.
Ama eğer rehinin kıymeti borçtan daha az olursa ,o zaman rehinden borç kadarını alır, fazlası için
de rahine müracaat eder. Miskin.
«Borcun mislini ilh...» Dürer´de de böyledir. En doğrusu burada rehinin misli kadar demesiydi. Yani
eğer mislî ise, şekil ve miktar olarak onun misli kadar, kıyemî ise yalnız manen (değer olarak) onun
kıymeti kadar. Böyle demesi daha doğru olurdu, çünkü bundan sonraki zamirler birbirinden
ayrılmazlar. Rahmetî, özetle. Bunun misli Turi´nin şerhinde de mevcuttur.
«Borcunu onunla ödemiştir ilh...» Çünkü rahin borcunu muirin malı olan rehinle ödemiştir.
«Merhunun hepsi mazmun ise ilh...» Yani rehinin hepsi mazmun ise. Yani rehin borcun misli veya
daha azı ise. Eğer rehin borçtan fazla olursa, o zaman mazmun olduğu miktarı tazmin ettirir, gerisi
de emanet olur.
«Borcun misli muire ödemesi vacip olur ilh...» Yani ayıbın getirdiği noksanlık kadar mustairin muire
ödemesi vaciptir.
«Malını kurtarmk için ilh...» Çünkü muir, rehini çözmekle mülkünü kurtarmak istemektedir. O zaman
da muir mülkünü kurtarmaya mecburdur.
«Yabancı bunun hilafınadır ilh...» Yani, bir yabancı, rahinin borcunu mürtehine ödediği takdirde
rahine müracaat edemez. Çünkü o müteberridir. Zira o mülkünü kurtarmak için çalışmadığı gibi,
kendi zimmetini boşaltmaya da çalışmamıştır. Yabancı rehini çözmek istediği takdirde borcun
ödenmesine talip olan mürtehin kabul etmeme hakkına sahiptir.
«Eğer az ise, mürtehine cebredilemez ilh...» Yani rehini teslim etmesi için cebredilmez. Dürer,
Tacü´ş-Şeria´dan. Çünkü rehinden fazla kısım rahin tarafından emanet edilmiştir. Bazı âlimler
tarafından böyle denilmiştir. Ama biz bunu şarihlerin kelamında bulamadık. O zaman bunu
Tacü´ş-Şeria´ya isnat etmek şüphesiz yalan olur. Azmizade de bu şekilde ifade etmiştir.
«Zeylaî ve diğerleri bu meseleyi müşkül görmüşlerdir ilh...» Yani Zeylaî, fazlanın teberru olmasını
müşkül görmüştür. Zira Zeylaî, «Fazlanın teberru olması müşküldür. Çünkü rehin borcun bir
kısmını ödemekle kurtarılamaz ve muirin gayesi malından faydalanmak için onu rehinden
kurtarmaktır. Bu da ancak borcun hepsinin ödenmesi ile hasıl olur. Çünkü mürtehin borcunu tam
alıncaya kadar rehini yanında tutma hakkına sahiptir.» demiştir.
Bu güçlüğü bütün Hidaye şarihleri şu cevapla birlikte zikretmişlerdir: «ödeme mustaire. ancak
borcun hepsini mülkünden vermesi itibarîyle vacıbtir. O zaman muir rehni çözdüğü takdirde
mustaire borcun ne ka-darı ödenmlşse. o kadarta müracaat eder.» Hidaye şarıhleri bu cevabı Izah,
Hanlye ve diğer kitaplardan nakletmişlerdir. Sanıyoruz kî Zeylaî bu cevaba razı olmadığı îçin
zlkretmemiştir. Bundan dolayı Sadiye´de, «Bu cevap hakkında konuşutabllir.» denilmiştir.
«Meseleyi tahric etmemiŞtir Ith...» Ben dı´yorum kl, her ne kadar okla uymasa bile. Nakledilene
uymak vacibtir. Bununla beraber cçvap zahir-dir. Cevap şudur: Muir Işin başında malını rehin için
iare ettiğinde, kıy-metl He rehin ettiğlni kaydetmediğinden hata yapmıştır. Zararı def edecek blr şey
terkedildiğl zaman, bu terk sebebiyle fazlayı ödemekte serbesttir. Düşünenlerden ol. Soyıhonî.
«Dürer´e tabi olmakla berober ilh...» Yani musannıfın adeti coğun-lukla Dürer´e uymaktır. Dürer´de
de «borcun rehinin kıymetinden fazla olan kısmı ödendiği takdirde teberruen ödendiği» şeklinde
açıklanmıştır. O zaman onun bu hususta Dürer´e uymaması gösteriyor ki, o da Zeylaî´nin tereddüt
ve kararsızlık içinde olduğunu ikrar etmiştir.
«Tazmin etmez ilh...» Çünkü rahin borcunu rehinle ödememiştir.
«İstihdam etse, binse ilh...» Yani rehin bir köle ise, istihdam etse veya binek hayvanı ise rehin
etmezden önce binse, sonra da onların kıymetinde bir malla rehin etmiş olsa, sonra onların
karşılığında almış olduğu malı ödese, onları kabzetmese onlar da mürtehinin yanında helâk olsalar,
rahinin üzerine tazminat yoktur. Hidaye. Yani borç ödeme tazminatı değil taaddi tazminatı yoktur.
Çünkü rahin borcu ödedikten sonra ödediği ile mürtehine başvurur. Çünkü rehin mürtehinin elinde
helâk olduğunda mürtehin alacağını rehinin maliyetinden almış olur. O zaman da muir rahine
ödenilen borçla müracaat ederek ondan alır. Kifaye, özetle.
«Rehin etmezden evvel ilh...» Eğer rehini çözse, sonra rehin merhunu kullanmış olsa,
kullanmasıyla da helâk olmasa, kullandıktan sonra bir müdahalesi olmadan helâk olsa, rahin yine
ödemez. Çünkü rahin, rehini çözdükten sonra mustair durumunda değil, mûda durumundadır.
Çünkü istiarenin hükmü rehini çözmekle sona ermiştir, öyleyse rahin muvafakate döndüğü zaman
tazminden kurtulmuş olur. Hidaye.
«Şurunbulaliye´de ilh...» Şurunbulaliye´nin bu ifadesi faydalanma için bir şeyin kiraya tutulması
veya ödünç alınması hususundadır. Halbuki bizim buradaki kelamımız rehin etmek için bir şeyi
istiare etmek (ödünç almak) hususundadır. Rehin için istiare eden kişi mûda durumundadır.
Mustair (ödünç alan) durumunda değildir. Nitekim yukarıda geçti. Mûda da muvafakate dönmekle
tazminden kurtulmuş olur. Hidaye ve şerhlerinde mûda ile mustair arasındaki fark şöyle izah
edilmiştir: «Mustairin mâlikiyeti kendi mâlikiyetidir. Muvafakate dönmekle istiare ettiği nesneyi
malikine ne hakikaten, ne de hükmen geri vermiş olmaz. Ama mûda mustairin aksinedir. Çünkü
mûdanın mâlikiyeti malikin mâlikiyeti gibidir. O muvafakate dönmekle hükmen elindeki nesneyi
malikine geri vermiş olur.»
Ben derim ki: Müstecirin mâlikiyeti de kendi mâlikiyetidir. Çünkü nesneyi sahibi için ,değil, kendisi
için elinde tutmaktadır.
«Muhalefet etseler ilh...» Evla olan burada, «muhalefet etse idi» demesiydi. Çünkü burada atıf «ev»
ile yapılmıştır. Hem de sonrasına daha muvafık olurdu. T.
Birçok nüshalarda da bu şekildedir.
«İhtilaf etseler ilh...» Yani helâkin zamanında rahin ile muir (ödünç veren) ihtilaf etseler ve muir,
nesnenin mürtehinin yanında helâk olduğunu, rahin de rehinden önce veya rehinden sonra helâk
olduğunu söylese. İnaye.
«Söz rahinindir ilh...» Yani yemin ile birlikte söz, rahinindir. Mirac. Beyyine de muirindir. Çünkü
muir, rahinin aleyhine tazminat iddia etmektedir. İnaye.
«İnkâr etmektedir ilh...» Rahin, borcu muirin malı ile ödediğini inkâr etmektedir.
«Muirin ne miktar karşılığında rehin etmesini emrettiği hususunda ihtilaf etseler ilh...» Yani muir,
nesneyi beş dirhem karşılığında rehin vermesini emrettiğini, mustair de, on dirhem karşılığında
rehin vermek istiare ettiğini söylese, söz muirindir. Çünkü eğer muir aslından inkâr etse de söz
onundur. Öyleyse, onda bir vasfı inkâr ettiğinde de söz onundur. Mustair için de beyyine getirme
hakkı vardır. Çünkü mustair ispat edecektir. İspat da ancak beyyine ile olur. İtkanî.
«Borç ile merhunun kıymeti hususunda ihtilaf etseler ilh...» Meselenin sureti Haniye ve diğer
kitaplarda olandır. Şöyle ki, rahin, bin dirhem karşılığında rehin verdiğini iddia etse, mürtehin de,
beş yüz dirhem karşılığında rehin aldığını iddia etse, o zaman bakılır: Eğer merhun mevcut ve bin
dirheme eşit ise, her ikisi de yemin eder. Aldıklarını birbirlerine geri verirler. Eğer rehin edilen
nesne helâk olmuş ise, o zaman söz mürtehinindir. Çünkü mürtehin borcun ziyadesinin düştüğünü
inkâr etmektedir.
İtkani şu ifadeyi eklemiştir: «Eğer rahin ile mürtehin nesnenin bin dirhem karşılığında rehin
olduğunda ittifak etseler, fakat mürtehin nesnenin kıymetinin beş yüz dirhem olduğunu, rahin de
bin dirhem olduğunu söylese, söz mürtehinindir. Ancak rahin delil getirirse, o zaman söz onun
olur. Çünkü rahin tazminatın fazla olması gerektiğini iddia etmektedir.» Özetle.
Bununla ibarede bilmeceye benzer bir icaz olduğu zahir olmaktadır.
neslinur
Thu 28 January 2010, 08:36 pm GMT +0200
METİN
Bir nesneyi rehin için istiare eden adam müflis ve borçlu olarak ölse, rehin yine hali üzere bakidir.
Rehin edilen nesne satılmaz, ancak muirin rızası ile satılır. Çünkü onun mülküdür.
Muir rehin edilen nesnenin satılmasını istese, rahin onun satışından kaçınsa, eğer rehin borcu
karşılıyorsa, onun rızası olmadan satılır. Yok eğer rehin borcu karşılamıyorsa, ancak mürtehinin
rızası ile satılır.
Muir borçlu ve müflis olarak ölse, her hak sahibinin hakkına kavuşması için rahine üzerindeki
borcu ödeyerek rehini geri vermesi emredilir. Eğer rahin fakirlikten dolayı borcunu ödemekten aciz
ise, rehin muir hayatta olduğu gibi hali üzere baki kalır. O zaman muirin varisleri kendi murisleri
gibi onun borcunu ödedikten sonra rehini geri alırlar. Eğer muirin alacaklıları, muirin varislerinden
rehinin satışını talep etseler, rehin edilen nesne onların alacağını karşılıyorsa, satılır.
Karşılamıyorsa, ancak mürtehinin rızası ile satılır. Nitekim sebebi yukarıda açıklandı.
Bilinmiş olsun ki rahinin rehine verdiği zararı, ister tamamına, ister bir kısmına olsun, tazmin edilir.
Mürtehinin rehine verdiği zarar gibi. Mürtehin mala zarar verirse, zarar miktarı kadar alacağından
düşülür. Çünkü başkasının mülkünü telef etmiştir. Onu tazmin etmesi lâzımdır, öyleyse, borcun
vadesi dolduğunda eğer borç tazmin olunan nesnenin cinsinden ise borç miktarı tazminattan
düşülür, geri kalanı rehin akdi ile değil, teleften dolayı verilir. Eğer o cinsten değilse, borçtan hiçbir
şey düşülmez, zarar da mürtehine aittir. Mürtehin de borcunu tam olarak alma hakkına sahiptir. Şu
kadar var ki, mürtehin eğer rehin edilen kölenin gözünü kör ederse, o zaman alacağının yarısı
kölenin gözü karşılığında düşülür. Kuhistanî ve Bercendi.
Rehin edilen nesne rahine mürtehine veya mallarına zarar verse (cinayet işlese), eğer cinayet
organlarda değil nefiste kısası gerektirmiyorsa batıldır. Çünkü bir köle ile bir hürün organları
arasında kısas yoktur. Eğer kısası gerektirirse, o cinayet muteberdir. Ondan kısas alınır. Borç da
batıl olur. Haniye.
Kuhistanî ve Mecma şerhinin ibaresi ise şöyledir: «Rehin batıldır.»
Merhunun kısası gerektiren cinayeti rahine veya mürtehinin oğluna olursa, o zaman o cinayet sahih
kavle göre muteberdir. Ya o köleyi veya fidyesini verirler. Eğer bu cinayet mala olursa, o zaman
satılır. Bir yabancıya yapması gibi. Çünkü o yabancıdır, mülkleri birbirinden ayrıdır. Zeylaî.
Bin dirhem değerindeki bir köleyi vadeli bin dirhem karşılığında rehin etse, kıymeti yüz dirheme
dönse, o köleyi de birisi öldürse ve yüz dirheme borçlansa, borcun da vadesi dolmuş olsa,
mürtehin o yüz dirhemi hakkının karşılığı kabzeder. Kendi kendine öldüğünde nasıl müracaat
edemez ise, rahine de hiçbir şeyle müracaat edemez.
Bunda asıl kaide şudur: Fiyatın noksanlığı borcun düşmesini icabettirmez. Ama nesnenin
noksanlığı bunun hilafınadır. Borç baki kaldığı takdirde mürtehinin mülkiyeti tam mülkiyettir. O
zaman mürtehin hakkını tam olarak başlangıçtan almış sayılır.
Mürtehin, adı geçen köleyi rahinin emri ile yüz dirheme satsa, o yüz dirhemi mürtehin, hakkının
karşılığı olarak alır ve dokuz yüz dirhemle de rahine müracaat eder. Çünkü borç baki kaldığı, rahin
de yüz dirheme satması için izin verdiği zaman kalan kısım rahinin zimmetinde kalır. Bu satış sanki
rahinin kendi nefsi için satması gibi olur.
Rehindeki bin dirhem değerindeki köleyi, kıymeti yüz dirhem olan bir diğer köle öldürse, katil köle,
öldürülen kölenin yerine verilse, rahin yine vücuben borcun hepsi ile rehini çözer ki bu da bin
dirhemdir. Çünkü et ve kan bakımından ikincisi birincinin yerine kaimdir.
İmâm Muhammed diyor ki: «Eğer rahin dilerse, borcun hepsi ile rehini çözer veya o köleyi borcu
karşılığında mürtehine terk eder. Muhtar do budur.» Nitekim Mevahib´den naklen Şurunbulaliye´de
de böyledir.
Şu kadar var ki, bütün metin ve şerhler birinci kavil üzeredirler.
Rehin olan köle hataen bir cinayet işlese, onun cinayetinin fidyesini mürtehin verir. Çünkü onun
mülküdür. Rahine de hiçbir şeyle müracaat etmez. Mürtehin hataen cinayet işleyen rehin köleyi,
cinayet sahibine veremez. Çünkü temlik etmeye malik değildir. Eğer mürtehin onun fidyesini
ödemekten kaçınırsa, rahin dilerse köleyi cinayet karşılığında verir veya onun yerine fidyesini verir.
Her iki surette de borç rehinin kıymetinde az veya eşit olursa borç düşer. Eğer borç rehinin
kıymetinden fszla olursa, o zaman yalnız kölenin kıymeti kadarı borçtan düşer. Kalan borç düşmez.
Rehin olan köle kendi değeri kadar bir malı istihkak etse, mürtehin fidyesini verir. Eğer kaçınırsa,
rahin ya onu satar veya fidyesini verir.
Rehinin çocuğu bir insanı öldürse, veya bir malı kullanıp harcasa, rahin onu verir. O da rehinden
çıkor. Veya insanın fidyesini verir, çocuk da annesi ile beraber rehin olarak kalır. Ama hayvanın
cinayeti batıldır. O sanki, semavi bir afetle ölmüş gibi olur. Bunun tamamı Haniye´dedir.
Rahin öldüğü takdirde vasisi, mürtehinin izni ile rehini satarak borcunu öder. Çünkü vasi rahinin
yerine kaimdir. Eğer vasisi yoksa, Kadı ona bir vasi tayin eder ve o vasiye borcu ödemek üzere
rehini satmasını emreder. Çünkü Kadı umumun hakkını korur, gözetir. Eğer ölen rahinin, çocukları
küçük iseler hüküm böyledir. Ama eğer büyük iseler, ölen rahinin yerine geçerler, onların üzerine
rehini çözmek vacip olur. Cevhere.
FER´İ MESELELER:
Ölen adamın vasisinin adamın borcundan dolayı bir malını alacaklılardan birisine rehin etmesi,
diğer alacaklıların rızasına bağlıdır. Diğer alacaklılar o rehini reddedebilirler. Eğer varislerin
reddetmesinden önce diğer alacaklıların alacağını öderse, rehin geçerli olur. Ama eğer alacaklı bir
tane olursa, ölen adamın malından bir kısmını ona rehin etmek caizdir ve onun alacağı karşılığında
satılır.
Vasinin, ölen odamın alacağından dolayı borçludan bir malı rehin alması caizdir. Dürer.
Musannıfın Muinü´l-Müfti isimli eserinde şöyle bir ifade vardır: «Rahin veya mürtehinin veya her
ikisinin ölümü ile rehin batıl olmaz. Rehin varislerin yanında rehin olarak kalır.
İZAH
«Borçlu İlh...» Bu kelimeyi şarih ilâve etmiştir. Çünkü iflas etmek borçlu olmayı gerektirmez.
«Rehin yine hali üzere bakidir ilh...» Yani rehin mürtehinin yanında mahpus kalır.
«Rahin kaçınsa ilh...» Minah´ta da böyledir. Bu ifadenin doğrusu, «mürtehin kaçınsa»dır. Nitekim
Remli buna dikkat çekmiştir. Çünkü mesele şöyle farzedilir: Mustair olan rahin ölse...
«Rızası alınmadan satılır ilh...» Çünkü onun hakkı, borcunu tam olarak almaktır. Bu da rehinin satışı
ile hasıl olur. Zeylaî.
«Eğer rehin borcu karşılamazsa ilh...» Yani eğer rehin borcu karşılayacak kıymette değilse, ancak
mürtehinin izni ile satılır. Çünkü mürtehinin o rehini alıkoymasında fayda vardır. Belki, muirin de
rehine ihtiyacı vardır. O zaman muir o rehini borcu tam ödeyerek kurtarır. Veya onu hapsetmekle,
fiyatın değişmesi ile kıymeti fazlalaşır, mürtehin alacağını tam olarak ondan alır.
«Üzerindeki borcu ödeyerek ilh...» Yani rahine kendi borcunu ödemesi için cebredilir. Şu mesele
araştırılmalıdır. Eğer borç vadeli ise, cebir mi edilir, yoksa vadesi mi bekletilir.
«Borcunu ödedikten sonra ilh...» Yani rahinin borcunu ödedikten sonra. O zaman rehini alırlar.
«Murisleri gibi ilh...» Yani kendi murisleri gibi. Çünkü varisler murislerinin yerine kaim olmuşlardır.
«Nitekim sebebi yukarıda açıklandı ilh...» Yani mustairin ölüm meselesinde geçti. Bazı nüshalarda
«geçen illetten dolayı» sözü düşmüştür. En doğrusu da odur. Çünkü geçen meselede illet
zikredilmemiştir. İllet, «Çünkü rehinin hapsedilmesinde menfaat vardır.» sözümüzdür.
«Mazmundur ilh...» Çünkü her ikisinin hakkı da muhteremdir. O zaman rahinin telef ettiği şeyi
ödemesi vaciptir. Burada malik tazmin hususunda yabancı gibidir. Bu bahsin tamamı Minah´tadır.
«Vadesi dolduğunda tazmin lâzım gelince ilh...» Musannıfın bu sözü ifade ediyor ki, borç vadeli
olduğu takdirde yalnız tazminin lüzumu ile borcun düşmesine hükmedilmez. Belki gereken
tazminat, vade doluncaya kadar borcun karşılığında hapsedilir. Borcun günü geldiğinde eğer
alacağının cinsinden ise, onu kendi alacağı karşılığında alır. Yoksa, alacağını tam olarak alıncaya
kadar onu yanında hapseder. Şurunbulaliye.
Biz bu husustaki kelamı bu babda, musannıfın, «Rehinin mürtehin tarafından tazmin edilmesine
gelince...» sözünde takdim ettik.
«Geri kalanını da vermesi lâzımdır ilh...» Yani tazminat borçtan fazla olduğu takdirde tazminattan
kalan kısmı ödemesi lâzımdır.
«Telef ettiği için ilh...» Çünkü borçtan fazla olan tazminat emanettir. O zaman o vedia gibi olur.
Mûda onu telef ettiğinde ne lazım gelirse, burada da böyledir.
«Rehin akdi ile değil ilh...» Ta ki, onun üzerine o fazlalığın ödenmesi müşkül olsun.
«Zamin olunan nesnenin cinsinden ise ilh...» Yani borç dirhem veya dinar olsa. Kifaye.
«Cinayet de mürtehinin üzerinedir ilh...» Bu, musannıfın, «borçtan hiçbir şey düşmez» sözünün
üzerine atıftır. Meselenin özeti şudur: ölçülecek veya tartılacak bir nesne ise, karşılığındaki
merhunun cinayeti mürtehin üzerinedir. Borç da rahinin üzerine bakidir. O zaman rahin ile
mürtehinden her birisi hakkını diğerinden alır.
«Gözünü kör ederse ilh...» Ben diyorum ki, Hülasa ve Bezzaziye´nin ibareleri «Eğer rehin edilen
köle kör olsa...» şeklindedir.
Muhit´ten naklen Tatarhaniye´de şöyle denilmiştir: «Birisine iki yüz dirhem kıymetindeki bir köleyi
yüz dirhem karşılığında rehin etse, rehin olan köle mürtehinin yanında kör olsa, Ebu Hanife ve
Züfer diyorlar ki, «Borç olan yüz dirhemin yarısı gider.» Ebû Yûsuf´un birinci kavli de budur. Sonra
Ebû Yûsuf, bu kavlinden dönerek şöyle demiştir: «köle sağlam olarak ve bir de kör olarak
kıymetlendirilir, borçtan körlüğün köleye getirdiği noksanlık kadar düşülür.» Özetle.
Bununla zahir olmaktadır ki, gözün kör olması, mürtehinin kör etmesi değildir. Çünkü mürtehinin
gözü kör etmesi olsa, o zaman gözün diyeti, neye ulaşırsa ulaşsın, mürtehinin onu vermesi
lâzımdır. Borcun yansının düşmesi lâzım gelmez. Yine eğer kör olması değil de kör edilmesi olsa,
İmâmlar arasında geçen ihtilaf olmazdı. O zaman bu meseleyi burada zikretmenin bir manası
olmadığı gibi, bu meseleyi makabli üzerine istidrak etmeye de bir sebep yoktur. Çünkü mesele
rehin üzerinde işlenen cinayet hakkındadır. Bizim sözümüz de rehinin ayıplanması hususunda
değildir. Sen anla.
«Batıldır ilh...» Rehinin Rahini aleyhindeki cinayeti, memlukün maliki aleyhindeki cinayetidir.
Memlukün malik aleyhindeki cinayeti de mal icabettirdiğinden heder olur. Çünkü o hakkın sahibi de
maliktir. Rehinin mürtehin aleyhindeki cinayetine gelince, çünkü, eğer bu cinayete itibar etmiş
olsak, mürtehine o cinayetten kurtulmak vacip olur. Çünkü rehin o cinayeti onun kefaleti altında
iken işlemiştir. Dürer, özetle. Bu cinayetin heder olması da İmâma göredir. İmâmeyn´e göre, rehinin
mürtehin aleyhindeki cinayetine itibar edilir.
Bilmiş ol ki, rehinin mürtehinin malına yaptığı zarara eğer o rehinin kıymeti ile borç eşit olursa,
İmâmların ittifakı ile heder olur. Eğer onun kıymeti borçtan fazla olursa, Ebu Hanife´den o kıymetin
emanet miktarı kadar olanın muteber olacağı rivayet edilmiştir. Yine Ebu Hanife´den mazmun gibi o
cinayetin heder olduğu da rivayet edilmiştir.
Mebsut´tan naklen Mirac´da da şöyle bir ifade vardır: «Eğer rehin kölenin kıymeti iki bin, borç da bin
dirhem olursa, rehin köle mürtehine veya mürtehinin kölesine bir cinayet işlese, o zaman rahine, ya
cinayetin karşılığı olan fidyeyi veya köleyi vermesi söylenir. Bu mesele İmameyn´in kavline göre
müşkül değildir. Ama İmâmın kavline göre, burada rehinin cinayeti zahir-i rivayette, muteberdir.
Muteber olmadığı da yine İmâmdan rivayet edilmiştir. Zahiri rivayetin izahı şudur: O kölenin yarısı
emanettir. Vedianın mûda üzerindeki cinayeti ise muteberdir. O zaman rahine, ya köleyi veya fidyeyi
vermesi söylenir. Rahin köleyi verir, mürtehin de kabul ederse, köle mürtehinin olur ve borç düşer.
Çünkü o, borcun düşmesi hükmünde mürtehinin elinde helak olan köle gibi olur. O köle bir
yabancıya cinayet işlese, rahin ile mürtehin birlikte rehin köleyi verseler, mürtehinin elinde helâk
olmuş gibi olur. Rahin ile mürtehin o yabancıya cinayetin fidyesini vermiş olsalar, o zaman emanet
hissesi kadar, fidyenin yarısı rahinin üzerinedir. Mürtehinin üzerine de mazmunun hissesi kadar
diğer yarısı düşer. O zaman onun hissesi düşer, çünkü o kendi nefsi üzerine borç icabettirmez.
Rahinden, fidyeden hissesine düşeni alır. O fidye onun yanında hali üzerine rehin olur.» Özetle.
«Kısası gerektirmiyorsa ilh...» Yani cinayet nefiste ise, hataen yapmış olsa veya öldürmeden başka
bir cinayet olsa. Dürer.
«Organların telefinde değil ilh...» Munasip olan, bu kavli «eğer cinayet kısası gerektirmiyorsa»
sözünden sonra zikretmesiydi. Çünkü nefis ve organlarda kısas gerektirmeyen cinayet heder olur.
Kısası gerektirene gelince, eğer kısası organlarda değil, nefiste icabettirirse o muteberdir. O zaman
bundan anlaşılır ki, organlarda kısası icabettiren cinayet heder olur.
«Borç da batıl olur ilh...» Yani eğer kölenin değeri borç kadar veya daha fazla ise, borç batıl olur.
Biz bunun izahını yukarıda Mirac´dan naklen takdim ettik. Eğer kölenin kıymeti borçtan az olursa, o
zaman borçtan kölenin kıymeti kadarı düşülür. Nitekim rehinin helakinden hüküm de budur. Bunu
H. ifade etmiştir.
H. diyor ki: «Burada ´borç´ tabiri kullanmanın sebebi de zahir oldu. Nasıl ki «rehin» tabiri
kullanmanın da bir sebebi var. Bu açıktır.» Çünkü borcun batıl olmasından rehinin batıl olması
lâzım gelmez.
T. diyor ki: «Burada şu mesele araştırılmalıdır: Eğer cinayet işleyen köleyi kan sahibi affederse
bakılır: Zahir şudur ki, kan sahibi cinayet işleyen köleyi affettiği takdirde yine mürtehinin yanında
rehin olarak kalır.»
«Cinayet mal üzerinde olursa, o zaman satılır ilh...» Yani rahin veya mürtehin fidyesini vermezlerse.
Bezzaziye´de şöyle denilmiştir: «Merhun köle, bir insanın kendi kıymetini kapsayacak kıymetteki bir
malını telef etse, eğer mürtehin onu öderse, rehin ve borç olduğu gibi kalır. Eğer mürtehin
ödemekten kaçınırsa, rahine ödemesi söylenir. Eğer rahin öderse, borç da, rehin de batıl olur.
Çünkü o fidye merhun mürtehinin yanında iken hakkedilmiştir. Öyleyse kölenin cinayeti mürtehinin
üzerinedir. Eğer rahin de ödemezse, o zaman köle satılır, köleden alacaklı olan alacağını alır. Eğer
mürtehinin alacağı kölenin kıymetinden az ise borç kadar da mürtehinin alacağından batıl olur.
Kölenin geri kalan kıymeti de rahinindir. Eğer mürtehinin alacağı kölenin borcundan fazla ise
mürtehinin alacağının vadesi de dolmuş ise kölenin fiyatı verildikten sonra geri kalan kısmı
mürtehin tamamlar. Eğer borcun vadesi gelmemişse, mürtehinin yanında vadesi gelene kadar rehin
olarak kalır. O zaman da onu takas olarak alır.»
«Çünkü o yabancıdır ilh...» Yani oğul mal hakkında babasına yabancıdır. Bu kavil, merhunun
cinayeti rahinin veya mürtehinin oğlu üzerinde olması halinde muteber olmasının illetidir.
BİR TETİMME :
Rehinin biri, diğerine cinayet yapsa, meselâ, rehin olan iki köleden birisi diğerini öldürse, eğer her
iki köle de rehin karşılığında mazmun iseler cinayet, semavi bir afet gibi, heder olur. Mazmun
değillerse, o zaman ölenin hissesinden düşen borcun yarısı kadar caniye döner. Çünkü cinayet
dört kısımdır. Birincisi, meşgulün meşgul üzerindeki cinayeti, ikincisi, meşgulün boş üzerine
cinayeti, üçüncüsü, boşun boş üzerine cinayeti, dördüncüsü, boşun meşgul üzerine cinayeti.
Bunlardan dördüncüsü hariç hepsi heder olur. O zaman eğer kıymetleri biner dirhem olan iki köle,
bin dirhem karşılığında ikisi birlikte rehin olsalar, öldürülen kölenin yarısı boştur ve heder olur.
Geriye boş ve meşgul tarafından telef edilen yarısı kalır. Bu yarının da yarısı heder olur. Çünkü bir
meşgulle telef olmuştur. Diğer yarısına itibar edilir. Çünkü o boş ile telef olmuştur. O zaman heder
olanın karşılığındaki miktar borçtan düşer. Muteber olan tarafı da cani olan köleye intikal eder. Bu
yarı da iki yüz elli dirhemdir. O zaman cani köle yedi yüz elli dirhem karşılığında rehin olmuş olur.
Bu bahsin tamamı Valvaliciye ve Tatarhaniye´nin çeşitli meselelerinde ve ileride gelecek olan
«merhun bir köle ve bir hayvan olursa» bahsinde gelecektir.
«Kıymeti yüz dirheme dönse ilh...» Yani fiyatın noksanlaşması ile.
«Asıl ilh...» Bu asıl kaide musannıfın «Mürtehin bir şeyle rahine dönemez, çünkü orada fiyatın
noksanlığına itibar edilmiştir.» kavline aykırıdır denilemez. Çünkü biz deriz ki, fiyatın noksanlığına
ancak rehin baki ise itibar edilmez. Hatta mürtehin, eğer nesneyi o noksan fiyatiyla rahine geri
verirse, alacağının tamamını rahinden talep etme hakkına sahiptir. Ama rehin edilen nesne telef
olmuşsa, mürtehinin ödemesi rehin akdinde gecen kabızladır. Çünkü onun mâlikiyeti başlangıçta
istîfa mâlikiyetidir. Helâk ile de bu kesinleşir. O zaman hakkını başlangıçta tam almış gibi olur.
Böylece bilindi ki bu asıl kaide mutlak ifadesi üzerine değildir. işte burada Hidaye şarihlerinin
geçen sarih kelâmlarından bana böyle zahir oldu. Sonra ben Turi ve başkalarında bunun sarih
olarak ifade edildiğini gördüm. Allah´a hamd olsun.
«Nesnenin noksanlığı bunun hilâfınadır ilh...» Çünkü, borçtan noksanlığın hissesi kadarı düşer.
«Rahinin emri ile ilh...» Burada emirden maksat, satış emridir. Yani bin dirhem veya yüz dirhem
karşılığında satması gibi mukayyet bir emir değildir. O zaman buradaki yüz dirhem, satışı ile
emredilen para değildir. Şurunbulaliye.
«Borç baki kaldığı ilh...» Bu illetten evvel bazı nüshalarda bunun manasına olan diğer bir illet daha
bulunur. Velhasıl, burada fiyattaki düşmeden dolayı borçtan bir şey düşmez. Çünkü nesne bakidir
ve istifa eli de nakzedilmiştir. Çünkü ona satışı emrettiği zaman sanki o merhunu, ondan geri alarak
bizzat satmış gibi olur.
«Et ve kan bakımından ilh...» Yani suret ve mana bakımından sureten yerine verilen kölenin onun
gibi olması zahirdir. Manaya gelince; insan olma hususunda katil de maktul gibidir. Şeriat da
manayı insan olmanın bir cüz´ü saymıştır. İnaye.
«Mürtehine terkeder ilh...» Çünkü o köle, mürtehinin garantisindeyken değişmiştir. Hidaye.
Fidyesini mürtehin verir ilh...» Borç da olduğu gibi kalır. Hidaye.
«Çünkü onun mülküdür ilh...» Bu kavil zahir değildir. Şarihlerin ibaresi de şöyledir: «Zira cinayet
mürtehinin garantisi altında iken hasıl olmuştur.»
«Hiçbir şeyle ilh...» Yani fidye verdiği şeyden hiçbir şeyle rücu edemez. Hidaye.
«Mürtehin kaçınırsa ilh...» Burada niçin mürtehinle başlanmıştır? Çünkü eğer biz burada rahini
muhatap almış olsak. onun köleyi cinayet karşılığında vermesi caizdir. Bu durumda mürtehin ona
da mani olur. Çünkü mürtehin rehinin ıslahı için fidyeyi ödeme hakkına sahiptir.
«Her iki surette de borç düşer ilh...» Rahinin köleyi cinayet karşılığında vermesi ile borç neden
düşer? Çünkü köle, mürtehinin garantisinde iken bir sebepten dolayı başka birisinin istihkakı
olmuştur. O zaman o mürtehinin yanında helâki gibi olur.
Ama fidyeye gelince, zira o köle mürtehin üzerinde olan bir karşılıkla sanki rahine hasıl olmuş gibi
olur. Hidaye.
«Fidyesini verir ilh...» Yani rahinin borcu yine olduğu gibi kalır. Zeylaî.
«Eğer kaçınırsa ilh...» Yani mürtehin onun yerine bir şey ödemekten kaçınırsa, rahine, borcu
karşılığında köleyi satması söylenir.
«Rahin ya onu satar veya fidyesini verir ilh...» Eğer fidyesini verirse, mürtehinin olacağı batıl olur.
Eğer satarsa, kölenin alacaklısı alacağını alır. Eğer kölenin fiyatında artış olursa, köleden alacaklı
kimsenin alacağı mürtehinin alacağı kadar ise, veya daha fazla ise, fazla kalan rahinedir. Mürtehinin
alacağı batıl olur. Eğer kölenin alacaklısının alacağı mürtehinin alacağından az olursa, mürtehinin
alacağından kölenin borcu kadarı düşer, kölenin borcundan arta kalan fiyat da eskiden olduğu gibi
rehin olarak mürtehinin yanında kalır. Mürtehinin alacağının vadesi dolduğunda, kölenin
semeninden fazla kalanı, alacağı karşılığında alır. Çünkü onun alacağının cinsindendir. Eğer
mürtehinin alacağının vadesi dolmamışsa, mürtehin fazla kalan semeni günü gelinceye kadar
elinde tutar.
Eğer kölenin semeni, köleden alacaklı olanın alacağını karşılamazsa, alacaklı kölenin semenini alır,
geriye kalan kısım için de kölenin azadından sonra köleye başvurarak ondan alır. Köle de hiç
kimseye rücu edemez. Bu bahsin tamamı Hidaye´dedir. j
«Rahin onu verir ilh...» Musannıf bu sözüyle mürtehinin bu bahiste hiçbir şeyle emrolunmayacağına
işaret etmiştir. Çünkü kölenin çocuğu mürtehin üzerine tazminatlı değildir. Zira o çocuğun helâki ile
borçtan hiçbir şey düşmez. Nitekim İtkanî de böyle zikretmiştir.
T. Hamevi´den naklen diyor ki: «Mürtehin kölenin çocuğunun işlediği cinayetin fidyesini vereceğini
söylese, kabul edilir. Çünkü çocuk da onun alacağı karşılığında alıkonmuştur. Mürtehinin,
vesikasını fazlalaştırmak için sahih bir maksadı vardır. Rahine de hiçbir zarar yoktur.»
«Rehinde çıkar ilh...» Çocuk rehin olmaktan çıkar ve, ibtidaen helâk olduğunda borçtan nasıl hiçbir
şey düşmezse, borçtan da hiçbir şey düşmez. Zeylaî.
«Hayvanın cinayeti batıldır. O sanki semavi bir afetle ölmüş gibi olur. Bunun tamamı Haniye´dedir
ilh...» Zira Haniye sahibi bizim geçen sayfada rehin kölelerden birisinin diğerine cinayet işlemesi
bahsinde takdim ettiğimizin hasılını zikrettikten sonra şöyle demiştir: «Eğer adam bir köle ile bir
hayvanı rehin etse, rehin edilen hayvan köleyi öldürmüş olsa, heder olur. Aksine, köle hayvanı
öldürse, muteber olur. Nasıl ki kölenin diğer bir köleye işlediği cinayet muteberse.» Özetle.
«Eğer büyük iseler ilh...» «Büyük iseler, ölen rahinin yerine geçerler, onların üzerine rehini çözmek
vacip olur.» sözü, eğer o varislerin hepsi hazır iseler açıktır. Eğer mevcut değilseler, İmadiye´de
Reşidüddin´in Feteva´sından naklen beşinci fasılda şöyle denilmektedir: «Kadı gaib olan varisin
yerine bir vasi nasbeder ve vesayet belgesinde de şunu yazar: «Bu adam ölenin varisi sefer
müddetinde gaib olduğundan vasi kılınmıştır.»
«Diğer alacaklılar o rehini reddedebilirler ilh...» Çünkü vasinin terekeden bir kısmını alacaklılardan
birisine rehin etmesi, alacaklılardan bazısını tercih etmek ve hükmen onun hakkını vermektir. O
zaman hakikaten borcunu vermeye benzer. Bunun için diğer olacaklılar vasinin rehin etmesini
kabul etmeyebilirler. Hidaye.
«Rehin geçerli olur ilh...» Çünkü mani ortadan kalkar ve alacaklılar haklarına kavuşurlar. Hidaye.
«Rehin alması caizdir ilh...» Çünkü hükmen alacak yerine rehin olarak bir şey alması istifadır. Vasi
de buna maliktir. Dürer.
«Varislerin yanında ilh...» Veya seçilmiş yahut Kadı tarafından tayin edilmiş vasinin yanında rehin
olarak kalır. Rahinin varislerl de rahinin yerine kaim olurlar. Nitekim yukarıda geçti. T.
HATİME:
Mürtehin yalnız kendi başına rehini fesheder, fakat rahin kendi başına rehini feshedemez. Hatta
eğer mürtehin, rehini feshettiğini söylese, rahin razı olmasa, rehin helâk olduğu takdirde rahinin
borcundan hiçbir şey düşmez. Bunun aksine rahin, rehini feshettiğini söylese, mürtehin razı
olmasa, rehin helâke gitse, borçtan rehin kadarı düşer. Kınye ve diğer kitaplarda olduğu gibi.
neslinur
Thu 28 January 2010, 08:47 pm GMT +0200
ÇEŞİTLİ MESELELER FASLI
METİN
Kıymeti on dirhem olan şırayı rehin verse, şıra şarap haline gelse, sonra da kendi kendine sirke
haline gelse ve on dirheme eşit olsa, o yine olduğu gibi on dirhem karşılığı rehin olur. Burada
muteber olan İbn-i Kemal´in ifade ettiğine binaen, miktarının ziyadeleşmesi veya noksanlaşmasıdır,
kıymeti değil. Fetva da bu ifade üzerinedir.
Eğer onun miktarında bir miktar noksanlaşma olsa, noksan olduğu kadar borçtan düşülür. Yok
eğer noksanlaşmazsa, ondan hiçbir şey düşmez.
Kıymeti on dirhem olan bir koyunu on dirhem karşılığında rehin etmiş olsa, kıymetin borca eşit
olması, lâzım olan bir kayıttır. Çünkü eğer koyunun kıymeti borçtan fazla olursa, yine onun
derisinin bir kısmı da onun hesabına göre emanet olur. Koyun kesilmeden ölse, kıymetsiz bir şeyle
derisi tabaklansa, eğer tabaklanan şeyin bir kıymeti olursa, o zaman mürtehin tabaklamanın
getirmiş olduğu fazlalık kadar o deriyi hapsetme hakkına sahiptir. Koyunun ölmesiyle rehin batıl
olur mu? İki görüş vardır. Tabaklanan deri bir dirhem değerinde ise, o deri de bir dirhem
karşılığında rehindir. Ama bunun hilafına müşteri kabzetmezden önce satılan koyun ölmüş olsa,
derisi tabaklanmış olsa, meşhur görüşe göre satış deri miktarıyla avdet etmez. Rehin ile satış
arasındaki fark şudur: Rehin helâk ile takarrür eder. Satış ise, kabızdan önceki helâkle fesholur.
Rehin olan köle isyan ederek kaçsa, bu köle bir borç karşılığı ise, sonra köle dönmüş olsa, borç da
döner. Züfer buna muhalefef etmiştir.
Rehinin, çocuk, meyve, süt, yün, erş gibi ürünleri de rahinindir. Çünkü rahinin mülkünden
doğmuştur. O zaman o artış aslıyla beraber ona teban rehindir. Ama kazanç ve ücret gibi bir
menfaat bedeli olan şey, bunun hilafına rehin olmaz. Çünkü bunlar rehine dahil değildirler. Bunlar
rahinindirler.
Bunda asıl kaide şudur: Rehinin aynından tevellüt eden her şeyde rehinin hükmü caridir. Rehinin
aynından tevellüt etmeyen de ise, rehinin hükmü cari olmaz. Mecmaü´l-Feteva.
Adı geçen nema helâk olursa, karşılıksız helâk olmuştur. Çünkü kasti olarak akde dahil değildirler.
Hükmen de olsa nema (artan şey) baki kalırsa, yani mürtehin bu nemayı onun izni ile yemiş olsa,
yediği miktarın hissesi borçtan düşmez. Yedikten sonra asıl helak olsa, borçtan bir şey düşmediği
gibi. Yine onun hissesi ile rahine rücu eder. Zira borç her ikisinin kıymeti üzerine taksim edilir.
Kuhistanî.
Nema aslın helakinden sonra baki kalırsa, borçtan onun hissesi kadarla rehin çözülür. Çünkü rehini
çözmekle, o kasti olarak rehin olmuş olmaktadır. Tâbi olmak maksut olduğu müddetçe ona da bir
karşılık olur. O zaman borç nemanın rehinini çözdüğü günün kıymeti ve bir de aslın kabız edildiği
günün kıymeti üzerine taksim edilir. Borçtan da aslın hissesine düşen miktar kadar düşülür. Nema
da kendi hissesine düşen borçla çözülür. Meselâ, borç on dirhem olsa, aslın kabız günündeki
kıymeti on dirhem olsa, nemanın kıymeti de rehini çözdüğü gün beş dirhem olsa, o zaman aslın
hissesine on dirhemin üçte ikisi düşer ki bu da borçtan düşer. On dirhemin üçte biri de nemanın
hissesine düşer. Nemanın rehini de on dirhemin üçte biri ile çözülür.
Eğer rahin mürtehine artan şeyleri yemesi için izin vermiş olsa, yani arttıkça onu yemesini söylese,
mürtehine ödeme yoktur. Bunun zahiri, semenini yemesine de şamil gelir. Musannıf da bununla
fetva vermiştir. Ancak, yemenin hakikatini tahsis edecek bir nakil bulunursa, o zaman o nakle
uyulur. Mürtehin niçin ödemez? Çünkü onu, malikinin izni ile telef etmiştir. Mubah kılmayı şart ve
helâk olmaya yüz tutmakla tâlik edilmesi caizdir. Ama temlik bunun hilâfınadır. Bunu yemekle de
borçtan bir şey düşmez.
Cevahir´de şöyle denilmektedir: «Birisi bir evi rehin etse, mürtehine o evde oturmayı mubah kılsa,
mürtehinin oturması ile o eve halel gelse ve bir kısmı yıkılmış olsa, borçtan o yıkılmanın
karşılığında hiçbir şey düşmez. Çünkü rahin oturmasını mubah kıldığı zaman rehin ariye hükmüne
girmektedir. Hatta, rahin mürtehinin oturmasına mani olmak istese, mani olabilir.»
Muzmarat´ta da şöyle denilmiştir: «Adam bir koyunu rehin etse, mürtehine onun kuzusunu
yemesini, sütünü içmesini söylese, mürtehin üzerine bir ödeme yoktur. Rehin ettiği bahçenin
meyvesinden yemesine izin verse, hüküm yine böyledir. O zaman onun yemesi, rahinin yemesi
gibidir.»
Muzmarat sahibi daha sonra Tehzib´den şunu nakletmiştir: «Mürtehinin rehinden faydalanması,
rahin ona izin verse bile, mekruhtur.»
Musannıf diyor ki. Muhammed bin Eslem´den rivayet edilen, «Mürtehinin, sahibinin izni ile bile olsa,
rehinden menfaatlenmesi helâl değildir. Çünkü faizdir.» sözü de Tehzib´den rivayet edilen görüşe
dayandırılır.
Ben derim ki: Muhammed bin Eslem´in illeti olan «faizdir» sözü, o kerahetin tahrimi olduğunu ifade
etmektedir.
Rahin rehini çözmese, helâk oluncaya kadar olduğu gibi mürtehinin yanında kalmış olsa, o zaman
borç mürtehinin yemiş olduğu ziyadeleşen nema ile aslın kıymetine taksim edilir. Asla isabet eden
miktar borçtan düşer. Artan kısma isabet eden hisseyi ise mürtehin rahinden alır. Nitekim Hidaye,
Kafi, Haniye ve diğer kitaplarda olduğu gibi.
Cevahir isimli eserde şöyle denilmiştir: «Asıl kaide şudur: Rahinin izni ile yapılan telef bizzat
rahinin telef etmesi gibidir. Çünkü rahin mürtehini, itlafa yetkili kılmıştır.
Yine Cevahir´de şöyle denilmektedir: Eğer rahin mürtehine rehinden menfatlenmeyi mubah kılsa,
rahin onu kiraya verebilir mi? Veremez.
«Mürtehin onu kiraya vermiş olsa, kira müddeti dolsa, ücret onun mudur, rahinin midir? Eğer
izinsiz olarak kiraya vermiş ise, ücret mürtehinindir .Eğer izinle vermişse, malikindir. Rehin de batıl
olur.»
Yine Cevahir´de şöyle denilir: «Bir bağı rehin verse, mürtehin onu teslim alsa, sonra mürtehin bağı
sulaması ve bakımı için rahine verse, o zaman rehin batıl olmaz.»
Bir bağı rehin etse, mürtehine meyvesini mubah kılsa, sonra da o bağı satsa, mürtehin semeni
kabzetmiş olsa, bakılır: Eğer o meyve satıştan sonra meydana gelmişse, meyve müşterinindir. Eğer
satıştan evvel ise, rahin borcu ödediği takdirde rahinindir. Eğer rahin borcu ödememişse, o zaman
rehin olur. Onun satışı da ibahadan rücu olur. Çünkü ibaha rücuu kabul eder. Nitekim geçti.
Yine Cevahir´de şöyle denilmiştir: «Mürtehin rehin edilen araziyi ekse, eğer rahin faydalanmayı ona
mubah kılmışsa, hiçbir şey vermesi vacib değildir. Eğer rahin ona faydalanmayı mubah kılmamışsa,
mürtehinin ekinin toprağa getirmiş olduğu noksanlığı ve suyun tazminatını ödemesi lâzımdır,
isterse bu sulama mülk olan kanallardan olsun. Hıfzedilsin.»
Rahin rehin ettiği tarlaya, mürtehin,n izn, ile ekse veya ağaç dikse, lâyık olan, o yer,n yine rehin
olarak kalmasıdır. Rehin batıl olmaz.
Rehin başka bir,sinin istihkakı çıksa, mürtehin onun yerine başkasını rehin olarak talep edemez.
Ama rehinin bir kısmı başka birisinin istihkakı olsa, eğer ortak ise, geri kalan kısımda rehin batıl
olur. Eğer ifraz edilmiş ise, geri kalan kısımda rehin yine kalır. Geri kalan kısım borcun hepsi
karşılığında hapsedilir. Fakat kalan kısım helak olsa, borçtan onun hissesine düşen karşılığında
helâk olur.
Binasını başkasına kiraya verse, sonra o binayı aynı adama rehin etse, rehini sahih, icaresi batıl
olur.
Adam bir şeyi rehin olarak kabul etse, sonra onu rahinden kiralasa, icare batıldır.
Rehin olan köle kaçsa, ölmesi gibi, borç düşer. Kaçan köle tekrar dönse, kaçmakla fiyatına getirmiş
olduğu noksanlık, borçtan düşülür. Çünkü kölede firar etmek bir ayıptır.
İZAH
«Şırayı rehin verse ilh...» Bilinsin ki, rehin edilen şıra şarap olduğu takdirde rahin ile mürtehin
müslüman, veya ikisi de kafir veya rahin müslüman, veya yalnız mürtehin müslüman olabilir. O
takdirde bakılır: Eğer her ikisi de kafir iseler, rehin hali üzerine rehin kalır. O şarap ister sirke olsun,
ister olmasın. Kalan kısımlarda eğer şarap sirke olursa, hüküm yine böyledir. Eğer şarap
sirkeleşmezse, mürtehin onu sirke haline getirebilir mi? Bunda tafsilat vardır.
Eğer her ikisi müslüman veya yalnız rahin müslüman ise, o zaman şarabı sirke etmek caizdir. Zira
onun maliyeti her ne kadar şaraplaşmakla telef olmuşsa da, sirke yapmakla maliyetini iade ettirmek
mümkündür. O zaman bu, rehini cinayetten kurtarmak gibi olur. Müslümanlara göre rehin mahalli
olmadığı halde, şarabı sirke ettirmek müslümanlar hakkında caiz olursa, mürtehin olan kâfir için de
onu sirke yapmak evleviyetle caiz olur. Çünkü kâfir onun mahallidir.
Eğer yalnız rahin kâfir olursa, o zaman rahin rehini alabilir. Borç da olduğu gibi kalır. Çünkü şarap
maliyeti kâfirin hakkında mevcuttur. Müslüman mürtehin de onu sirke haline getirme hakkına sahip
değildir. Eğer sirke ederse, o şarabın sirke ettiği gününün kıymetini öder. Nasıl ki, bir müslüman,
zımminin şarabını gasp ederek onu sirke yapsa, sirke onun olur, şarabın sirke yaptığı gündeki
kıymetine de zamin olur. O zaman eğer borcun cinsi şarabın kıymetinin cinsinden ise takas vaki
olur. Eğer şarabın sirke yaptığı gündeki kıymeti borçtan az olursa, borçtan kalan kısmı müracaat
ederek rahinden alır. İnaye, özetle.
«On dirhem karşılığı rehin olur ilh...» Yani, on dirhem rehin olarak kalır. Rehin, sirkeleşerek yeniden
rehin vasfı kazandığı için rehin batıl olmamıştır. Bundan ötürü, bir şıra satın alsa, kabzetmeden şıra
şarap haline gelse, satış batıl olmaz. Çünkü şarabın sirke olma ihtimali mevcuttur. Dürer.
«Muteber olan ilh...» Şarih bu kavliyle Hidaye şarihleri ve diğerlerinin dediklerine işaret etmektedir
ki, Hidaye şarihleri ve diğerleri gibi musannıfın zikrettiği de, şıra sirke olmakla ölçüsünden hiçbir
şey eksilmemekle kayıtlıdır. Musannıfın «on dirheme eşit olsa» kavli de bir kayıt değil, ittifaken vaki
olan bir kavildir. Şıra sirke olduktan sonra ölçüsü hali üzere kalsa, fakat kıymeti noksanlaşmış olsa,
borçtan birşey düşmez, Çünkü fevt fevt olan yalnız şıralık vasfıdır. Ölçülen ve tartılan şeylerde
vasfın fevt olması ile deynden bir şey düşmez. Şu kadar var ki, rahin o zaman muhayyerdir. Nasıl ki,
rehin bilezik kırılsa, dilerse onu borcun hepsine karşılık noksan olarak çözer ve dilerse, o
noksanlığı mürtehine tazmin ettirir, onun kıymeti de İmameyn´e göre gene rehin olarak kalır. İmâm
Muhammed´e göre ise, onu noksan olarak çözer, veya onu noksan olarak borç karşılığında rehin
kılar. Kafi şerhinde de hüküm böyledir.
Eğer kıymeti noksanlaşmazsa, o zaman rahin muhayyer değildir. O zaman rehin olarak kalır. İtkani
ve İnaye..
«Ondan hiçbir şey düşmez ilh...» Çünkü narhın noksanlığına itibar edilmez. Nitekim yukarıda geçti.
«Koyunun kıymeti borçtan fazla olursa ilh...» Meselâ borç on dirhem olsa, koyunun kıymeti de yirmi
dirhem olsa, derisi de bir dirhem olsa, o zaman deri yarım dirhemle rehindir. Çünkü koyundan her
bir dirhem borcun yarım dirhemi karşılığındadır. O zaman deri yarım dirhemle rehin olmuş olur.
Koyun öldüğü takdirde etin karşılığı olan dokuz buçuk dirhem düşer.
Eğer koyunun kıymeti borçtan az olursa, meselâ koyunun kıymeti beş dirhem olsa, deri de bir
dirhem olsa, o zaman deri altı dirhemle rehindir. Bundan sonra deri de helâk olsa, bir dirhem
karşılığında helâk olmuş olur. O zaman mürtehin rahine borçtan kalan beş dirhemi almak üzere
müracaat eder. Bu bahsin beyanının tamamı Kifaye ve diğer kitaplardadır.
«Kesilmeden ilh...» Ama eğer kesimle ölürse, koyun tamamıyla mazmundur. T.
«Kıymetsiz bir şeyle tabaklansa ilh...» Yani toprak veya güneşle tabaklansa. Mirac. :
«İki görüş vardır ilh...» Bu görüşlerden birisine göre rehin batıl olur. Deri de tabakın ona getirdiği
fazla kıymetle rehin olur. Hatta o kıymeti rahin ödese, o deriyi alır. Çünkü deri hükmen ikinci bir
borçla rehin olmuştur. İkinci görüşe göre ise, rehin batıl olmaz. Çünkü bir şey ya kendi misliyle
veya üstün bir şeyle batıl olur. Kendisinden aşağı bir şeyle batıl olmaz. Burada ikinci rehin birinci
rehinden daha azdır. Çünkü derinin hapsi, tabak hükmüyle deriye muttasıl olan maliyetle istihkak
olunmuştur. Bu maliyet de deriye tabidir. Birinci rehin kendi başına asıldır ki bu borç karşılığında
rehindir. O zaman birinci rehin daha kuvvetlidir. İkinci rehinle ortadan kalkmaz. Yine ikinci rehin de
sabit olur. Çünkü onun reddi de mümkün değildir. Kifaye, özetle.
«Deri bir dirhem değerinde ise ilh...» Yani rehin akdi yapıldığı gün bir dirhem karşılığında ise. Ama
onun kıymeti eğer iki dirhem ise, o zaman deri iki dirhemle rehindir. Bu da şununla bilinir: Koyunun
bir canlı olarak, bir de derisi yüzülmüş olarak kıymetine bakılır. Eğer canlı olduğu vakit kıymeti on
dirhem, derisi yüzüldükten sonra dokuz dirhem ise, o zaman koyun rehin edildiği gün derinin
değeri bir dirhem olur. Koyunun soyulmuş kıymeti eğer sekiz dirhem ise, derinin kıymeti iki dirhem
olur. İnaye.
«Meşhur görüş üzerine ilh...» Bu meşhur görüş bütün ulemanın görüşüdür. Ulemadan bazısı kalan
kısımda rehin avdet ettiği gibi koyun kalan kısmında da satış avdet eder demişlerdir. İtkanî.
«Rehin helâkla takarrür eder ilh...» Çünkü mürtehin, rehinin helâki ile hakkını tam almış olur. O
zaman rehin akdi tekitlenmiş olur. Tabakla maliyet avdet ettiği zaman o maliyet yürürlükte olan bir
akde tesadüf eder. O zaman kalan kısımda rehinin hükmü sabit olur.
«Helâkle fesholur ilh...» Yani mebzinin helaki ile satış kendiliğinden bozulur, sonra da avdet etmez.
İtkanî.
«Borç da avdet eder ilh...» Ancak, firar etmenin köleye getirmiş olduğu ayıp kadar borçtan düşülür.
Nitekim bunun beyanı gelecektir. T.
Bazı nüshalarda da «rehin avdet eder» denilmiştir. Bazı nüshalarda ise, «Rehindeki borç avdet
eder» denilmiştir.
«O nema aslıyla beraber rehindir ilh...» O zaman rahin o nemayı alıkoyabilir. Borç da asılla neması
üzerine kıymetleri miktarınca taksim edilir. Ama nemanın rehinin çözülmesi vaktine kadar baki
kalması şartı ile. Eğer rehin çözülmezden önce nema helâk olursa, onun karşılığında borçtan hiçbir
şey düşmez. O nema sanki hiç olmamış gibi sayılır. Nitekim ileride bu izah edilecektir.
«Rehinin aynından tevellüt eden herşeyde ilh...» Erş (diyet) veya ukur gibi veya rehinin aynının
cüzlerinden bir cüzün bedeli olsa, o da rehindir. Hindiye.
«Karşılıksız helâk olur ilh...» Ancak erş değil. Çünkü erş, helâk olduğu takdirde onun karşılığı
borçtan düşülür. Çünkü erş kölenin bir cüzünün bedelidir. O zaman o erş o cüzün yerine kaimdir.
Kuhistanî´de de böyledir. H.
«Hükmen de olsa ilh...» Bu tamim musannıfın gelecek, «eğer rehini çözmezse» sözündeki
tasrihinin umumudur.
«Yedikten sonra asıl helâk olsa ilh...» Zahir şudur ki, şarih, «onun izni ile yemiş olsa» sözüyle
bunun aksini irade etmiştir. Yani asıl helakinden sonra yese. Yani asıl helâk olsa, meyve gibi bir
neması kalsa, sonra da onu yese, yediğine karşılık hiçbir şey düşmez. Eğer böyle irade olunmazsa,
bir şeyin kendi nefsiyle teşbih edilmesi lâzım gelir.
Kuhistanî´nin ibaresi ise şöyledir: «Rehinin aslı helâk olsa, hükmen de olsa neması kalsa, nemanın
hükmen kalması da rahinin veya mürtehinin veya bir yabancının izinle nemadan yemesi gibi, o
zaman yediğinin hissesinden hiçbir şey borçtan düşmez. O nemanın hissesi kadar rahine müracaat
ederek ondan alır. Nasıl ki asıl yenildikten sonra nema helâk olsa, o zaman da borç asılla nemanın
kıymetleri üzerine taksim olunur. Yediğinin kıymeti ile mürtehin rahine rücu eder. Bunların hepsi
Tahavi şerhindedir.»
«Onun hissesi kadarla rehin çözülür ilh...» Yani nemaya borçtan düşen hisse ile nemayı çözer. Eğer
aslın helakinden sonra nema da helâk olsa, karşılıksız olarak sanki hiç olmamış gibi gider. Asıl
rehinin gitmesiyle borcun hepsi de gider. Bu bahsin tamamı Gurerü´l-Efkâr´dadır.
«Tâbi olma maksut olduğu müddetçe ilh...» Yani mebiin yavrusu gibi. Çünkü o da mebiye tabi
olarak mebi olur. Onun semenden bir hissesi de olmaz. Ancak, bize göre kabızla kastedilirse, o
zaman onun hissesine de semenden bir pay düşer. Mirac.
«Nemanın rehinini çözdüğü günün kıymeti ilh...» Çünkü nema ancak çözmekle tazmin edilmiştir.
Zira eğer çözülmeden evvel helâk olursa, karşılıksız helâk olmuş olur. İnaye.
Aslın koabız edildiği günün ilh...» Zira asıl olan merhun mürtehinin kabzettiği gün mazmundur.
Nitekim bu geçti. İnaye.
«Bu da borçtan düşer ilh...» Yanı aslın helâki ile o düşer.
«Musannıf da bununla fetva vermiştir ilh...» Musannıfa, «Birisi bir bağı rehin etse, mürtehine de o
bağın meyvesini mubah kılmış olsa, mürtehin o meyveyi satmaya ve onu kendine mal etmeye malik
midir, yoksa yalnızca yemeye mi maliktir?» diye sorulduğunda, «Fukahanın kelamının zahirine
göre, mürtehinin mutlak tasarruf hakkı vardır. Zira fukahanın kavlinden maksat, onu veya onun
semenini yemesidir. Ancak bu sözün yemeye has olduğuna dair bir nakil bulunursa, o zaman yalnız
yiyebilir.» diye cevap vermiştir. Hamevi haşiyesinden özetle.
Bunun üzerine şu irad olunmuştur: Hakiki mânâ, zahir mânâdır. O meyveyi yemesi sözünden
umumu iddia etmek, delile muhtaçtır.
Ben derim ki: Şarih Cevahir´den naklen şunu zikredecektir: «Eğer rahin mürtehine merhundan
faydalanmayı mubah kılarsa, mürtehin rehini kiraya vereme.»
Sayıhani diyor ki: «Ben diyorum ki, zahir o!an şudur: Merhundan fazlalıkları yemek, ancak o
fazlalıkların kendisini yemektir. Onun bedelini yemek değildir. Bu da bedahetle herkese açık bir
şeydir.»
Evet, eğer o fazlalıklar yenilmeyen birşey olursa bu zahirdir. Nitekim Rahinin de bunu zikretmiştir.
«Malikin izni ile telef etmiştir ilh...» Bu kavilde şuna işaret edilmektedir: Eğer mürtehin malikin izni
olmadan o fazlalıkları telef ederse onu öder. Onun kıymeti koyunla birlikte rehin olur. Yine hüküm
böyledir, rahin mürtehinin izni olmadan telef etse, tazmin eder. İnaye.
«Talik edilmesi caizdir ilh...» Çünkü talik temlik değildir. İtkanî.
«Şart ilh...» Burada şart, rahinin «her ne zaman artarsa ye» sözüdür.
«Helâk olmaya yüz tutmakla ilh...» Bundan maksat, varlık ve yokluğu muhtemel olandır. Bu da şart
manasınadır.
«Kavle hamledilir ilh...» Yani Muhammed bin Eslem´in «helâl değildir» sözünden kerahet kastedilir.
«Muhammed bin Eslem ilh...» Muhammed bin Eslem, Minah´ta rehin kitabının başında geçen
Abdullah bin Muhammed bin Eslem´dir. H.
Ben derim ki: Rehin kitabının başında Minah´tan naklen takdim ettiğimizle diğer kitaplarda mevcut
olan benzeri görüşler burada olan hükme muvafıktır. Belki nüshalar değişiktir.
«Ben derim ki ilh...» Bu ifadenin zahiri izinle birlikte kerahetle verilen hükmü kabul etmektir.
«Ve faizdir ilh...» Bunun muktezası, onun mazmun olmasıdır. Ancak, biz rehin başlarında Minah´tan
bunun bütün muteber kitaplara muhalif olduğunu naklen takdim ettik. Bu meselenin tam beyanı da
orada geçti.
«Nemaya isabet eden ilh...» Meselâ, geçen misâldeki onun üçte biri, gibi.
«Bizzat rahinin itlafı gibidir ilh...» Öyleyse ona karşılık olan borç düşmez. Çünkü mürtehin üzerine
mazmun değildir. Ama mürtehinin elinde telef olan, bunun hilafınadır. Mürtehin onu tazmin eder.
«Ücret mürtehinindir ilh...» Tatarhaniye´de de şöyle denilmiştir: «Mürtehin rehini rahinden izinsiz
kiraya verse, gelir mürtehinindir. Ebu Hanife ve Muhammed´e göre, o geliri sadaka olarak verir. Onu
rahine iade etme hakkına da sahiptir.»
«Rehin de batıl olur ilh...» Hatta müstecirin yanında merhun helâk olmuş olsa, mürtehinin borcu
düşmez. T. Rehin de olmaz, ancak yeni bir akitle rehin olunur. Tatarhaniye.
Yine rahin rehini mürtehine kiraya verse, yukarıda geçtiği gibi bu rehin batıl olur.
«Mürtehin onu teslim olsa ilh...» Ama teslim almadığı zaman rehin tamam olmaz veya geçen hilaf
üzerine sahih olmaz. T.
«Satsa, mürtehin semeni kabzetmiş olsa ilh...» Çünkü satış caiz olduğu takdirde satılan merhunun
semeni rehin olur. Şu kadar var ki mürtehinin semeni kabzetmesi şart değildir. Çünkü her ne kadar
kabzetmese de o semen rehin olur. Nitekim biz bunu geçen babın başında takdim ettik. ´
«Eğer rehin borcu ödememişse ilh...» Yani kabzettiği mebiin semeni ile birlikte onun meyvesi de
rehin olur. T.
«Nitekim geçti ilh...» Yani yakında musannıfın, «Eğer rahin meyvesinden faydalanmaya izin verse,
sonra mani olsa, mani olabilir.» kavlinde geçti.
«Sulama mülk olan kanallardan olsun ilh...» Bu kavil müftabih olan görüşün hilafınadır. Çünkü
müftabih olan görüşe göre ancak kazanmakla malik olduğu şeyi tazmin eder. Nitekim sulama
kitabında geçti. Kanalların suyu ise kazanılarak mülk edilmez.
«Lâyık olan o yerin yine rehin olarak kalmasıdır ilh...» Haniye´de bu görüş kesin olarak zikredilerek
şöyle denilmiştir: «Rahin mürtehinin izni ile rehin ettiği toprağı ekse, veya ev ise içinde otursa,
rehin batıl olmaz. Ama mürtehin onu geri alma hakkına sahiptir. Rehin edilen nesne rahinin elinde
bulunduğu müddet içinde helâk olduğu takdirde mürtehin onu tazmin etmez.»
«Geri kalan kısımda rehin yine kalır ilh...» Çünkü ortaklık olmadığından kalan kısmı ibtidaen de
rehin etmek mümkündür.
«Kalan kısım helâk olsa, borçtan onun hissesine düşen karşılığında helâk olur ilh.» Her ne kadar
kalan kısmın kıymeti, borcun hepsini karşılasa dahi, yine borçtan hissesi kadar helâk olur. Nitekim
Haniyede olduğu gibi.
«Sonra rehin etse rehini sahih, icaresi batıl olur ilh...» Bu ifadenin zahirine göre kiralama yalnız
rehin akdi ile batıl olur. Halbuki öyle değildir. Belki kabız lâzımdır. Nitekim Kınye´de olduğu gibi.
Ama bunun aksine gelince, rahin rehini mürtehine kiraya verse, yalnız kira akdi ile rehin bozulur.
Yeni bir kabza da muhtaç değildir. Nitekim Bezzaziye´nin kelamı da bunu ifade eder. Şu kadar var ki
İmadiye´de icare için yeni bir kabız lâzım olduğu söylenmiştir. Hatta icare için kabız yenilenmeden
evvel helâk olsa, rehinin helaki gibi borç karşılığı helâk olur.
Bu da müşküldür. Çünkü İmadiye´de takrir edilmiştir ki, mazmunu başka birşeyle kabzetmek,
mazmun olmayan birşeyin yerine geçer. Bu bahsin tamamı Şerefü´l-Gazi´nin Eşbah haşiyesindedir.
Biz de İnaye´den naklen geçen fasılda kabzın yenilenmesinin şart olduğunu takdim etmiştik.
«İcare batıldır ilh...» Bu, o zaman, onu iare veya ida etmiş gibi olur. Öyleyse rehin akdi batıl olmaz.
BİR TEMBİH:
Ebu´l-Hasan el-Maturidi´den şu sorulmuştur: «Birisi evini belirli bir fiyatla bey-i vefa ile satmış olsa,
her ikisi de kabzetseler, sonra icarenin sıhhat şartları ile o evi müşteriden kiralamış olsa, kabzetse,
kira müddeti dolsa, onun ücret vermesi lâzım mıdır?» Şu cevabı vermiştir: «Hayır, ücret vermesi
lâzım değildir. Çünkü bize göre o rehindir. Rahin rehini mürtehinden kiralamış olsa, ücret vacip
değildir.» Hayriye.
Nihaye sahibi de Bezzaziye´den buna muvafık olanı nakletmiş ve birkaç defa bununla fetva
vermiştir. Bu bahsin tamamı onun meşhur Hamidiye fetevasındadır. Hıfzedilsin, çünkü bu çok vaki
olan bir meseledir.
«Kaçmakla fiyatına getirmiş olduğu noksanlık borçtan düşülür ilh...»
Kaçma sebebiyle kaçan kölenin kıymetinden noksanlaşan kısım, mürtehinin alacağından düşer. T.
Bunun borçtan düşmesi, köle ilk olarak kaçıyorsa öytedir. Nitekim illet de bunu bildirmektedir. Eğer
o köle bu kaçışından evvel yine kaçmışsa, borçtan hiçbir şey düşmez. Bezzaziye.
METİN
Musannıf zımnî artışı bitirdikten sonra şimdi kastî artışı zikredecektir:
Rehinde artış yapmak sahihtir. O artışın kıymetinde yine onun kabız günündeki kıymetine itibar
edilir. Borçta ise ziyade sahih değildir. İkinci İmâm buna muhalefet etmiştir.
Bunda asıl kaide şudur: Akdin aslına bir şeyi ilâve etmek, ancak ziyade, semen gibi kendisiyle akit
yapılanda veya mebi gibi üzerinde akit yapılanda tasavvur edilirse, mümkündür. Borçtaki ziyade
ise, bunların hiçbirisinden değildir.
Eğer bir köleyi bin dirhem karşılığında rehin etse, ama rehin olarak birincinin yerine mürtehine
diğer köleyi verse, her iki kölenin de kıymetleri bin dirhem olsa, birincisi rahine reddedilinceye
kadar rehindir. Mürtehin de diğer köle de emindir, ta ki ikinciyi birinci kölenin yerine kılana kadar.
Yani birinci köleyi rahine verdiği zaman ikinci köle rehin olarak mazmun olur.
Mürtehin rahini borçtan ibra etse, veya borcu hibe etse, sonra rehin mürtehinin elinde helâk olmuş
olsa, istihsanen karşılıksız helâk olmuş olur. Çünkü borç ibra veya hibe ile düşmüştür. Ancak,
mürtehin rehini sahibine vermez mani olursa, o zaman men etmekle gasıb olmuş olur.
Mürtehin rahinden veya mutatavvi (nafile olarak veren) gibi bir başkasından, alacağının hepsini
veya bir kısmını alsa, veya mürtehin alacağı ile rahinden başka bir nesneyi satın alsa, veya
mürtehin rahinle alacağı karşılığında bir şey üzerine sulh yapsa, çünkü sulh da istifadır, veya rahin
mürtehini borçla başka birisine hâvale etse, sonra da rehin mürtehinin elinde helâk olsa, borç
karşılığında helâk olmuş olur. O zaman mürtehin rahinin veya mutatavviin ödemesi suretinde, satın
alma veya sulh suretinde kabzettiğini kendisine ödeyene geri verir. Havale ise batıl olur. Rehin de
borç karşılığında helâk olmuş olur. Çünkü havale eda yoluyla ibra manasındadır. Hidaye.
Bu, sulhun batıl olmamasını ve borcun rehinin kıymetinden fazla olmamasını ifade etmektedir.
Kuhistanî. Yoksa, lâyık olan, ziyade miktarında havalenin batıl olmamasıdır. Geçen surette rehin
nasıl borç ile helak olursa, ikisi birbirini borcun olmadığı hususunda doğrularsa, yine rehin borç ile
helak olmuş olur. Çünkü onların birbirini doğrulaması borcun vücubunu vehmettirir. O zaman
borçla istekte bulunma bakidir. Ama ibra bunun hilâfınadır. Çünkü o borcu aslından düşürür.
Sahih rehinde bilinen her hüküm, fasit rehinde de hükümdür. İmadiye´de de olduğu gibi. İmadiye
sahibi diyor ki: «Kerhî, fasit rehinle kabzedilen rehine zaminiyet taallûk eder, demiştir.»
Yine İmadiye´de şöyle denilmiştir: «Râhinin mal olduğu her yerde onun karşılığı tazmin edilir.
Ancak, ortak bir malın rehini giibi, cevazın bazı şartları eksik olursa, o zaman tazmin edilmez.
Rehinin mal olduğu her yerde rehin münakit olur. Çünkü inikat şartı mevcuttur. Şu kadar var ki
burada rehin fasit sıfatla yapılmıştır. Satışlarda olan fesat gibi.»
Rehinin mal olmadığı herhangi bir yerde veya onun karşılığı olan şey mazmun değilse, rehin asla
münakit olmaz. Helâk olduğu takdirde karşılıksız helâk olur. Ama fasit rehin bunun hilafınadır.
Çünkü, fasit rehinde merhun helâk olduğu takdirde kıymetinden veya borçtan hangisi daha az ise,
onun karşılığında helâk olmuştur.
Ölen birisinin birçok alacaklıları olsa, mürtehin diğer alacaklıların hepsinden daha fazla hak
sahibidir. Sahih rehinde olduğu gibi.
Rehin olan bir şeyi rehin etmek batıldır. Nitekim biz bunu Vehbaniye´ye isnatta ariye bahsinde
yazdık
Vehbaniye´nin Muayat´ında şöyle denilmektedir: «Çözülmesi kastedilmeyen rehin hangi rehindir?
Cinayet işlediği nesne öldüğü takdirde diyetin yarısını veren cani hangi canidir?»
Vehbaniye´nin bu kavli, «Her can kazandığıyla rehin alınmıştır.» (Müddesir: 38) âyetinin tefsiridir.
İZAH
«MusannIf zımni ziyadeleşmeyi bitirdikten sonra ilh...» Ziyade rehinin nemasıdır. Şarihin zımniden
muradı da kasti olarak üzerine rehin akdi yapılmayan şeydir. T.
«Rehinde ziyade yapmak sahihtir ilh...» Meselâ, on dirhem değerindeki bir elbiseyi rehin etse, sonra
rahin asıl elbise ile birlikte on dirhem karşılığında rehin olmak üzere buna bir elbise daha ilâve
etse, bu ziyade sahih olur. İnaye.
«Yine kabız günündeki kıymetine itibar edilir ilh...» Yani ziyadenin kabız günündeki kıymetine itibar
edilir. Aslın kabız günündeki kıymetine itibar edildiği gibi.
«Borçta ise ziyadelik sahih değildir ilh...» Yani bundan murat rehin olan nesne, borçta yapılan
ziyadelikle mazmun değildir. Ama ziyade kendi nefsinde caizdir. Bu meselenin sureti şöyledir:
Birisi iki bin dirhem değerindeki bir köleyi bin dirhem karşılığında rehin etse, sonra köle her ikisi
yerine rehin olmak şartıyla, ikinci bir bin dirhem daha istikraz etmiş olsa, o zaman köle helâk olmak
şartıyla, ikinci bir bin dirhem daha istikraz etmiş olsa, o zaman köle helâk olduğu takdirde, iki bin
dirhem karşılığında değil, yalnız ilk aldığı bin dirhem karşılığında helâk olur.
Rahin mürtehine bin dirhem ödese ve bunu birinci aldığı bin dirhem yerine ödediğini söylese, o
zaman köleyi geri alma hakkına sahiptir. İtkani.
«Borçtaki ziyadelik ise bunların hiçbirisinden değildir ilh...» Belki borcun aslı bunların hiçbirisinden
değildir.
İnaye´de şöyle denilmektedir: «Borcun üzerinde akit yapılan şey olmadığı zahirdir. Ama onunla akit
yapılmamasına gelince, çünkü borç borç olma sebebiyle rehin akdinden evvel vaciptir. Ama rehin
bunun hilafınadır. Çünkü merhun üzerine akit yapılmıştır. Çünkü o rehin akdinden evvel
hapsedilmiş değildi. Akitten sonra da baki kalmaz.»
BİR TETİMME:
Uyun´da Muhammed´den naklen şöyle denilmiştir: «Adam iki köleyi bin dirhem karşılığında rehin
etse, sonra mürtehin, bunlardan birisine muhtaç olduğunu, onu kendisine vermesini söylese, o da
verse, diğer köle binin yarısı karşılığında rehin olur. Helak olduğu takdirde borcun yarısı helâk
olmuş olur, şu kadar var ki geri kalan köle ile rehini çözmeye kalksa, ancak bin dirhemle çözebilir.»
«Müstakil bir mesele olduğunu ifade etsin ilh...» Bu mesele, birinci merhunun diğer bir merhunla
değiştirilmesinin hükmünü beyan etmektedir.
«Her iki kölenin de kıymetleri bin dirhem olsa ilh...» Musannıfın burada kaydettiği gibi, Hidaye´de de
kaydedilmiştir. Halbuki bu kayıt ihtirazi değil, itifaki bir kayıttır. Çünkü Tatarhaniye´de Tecrid´den
naklen şöyle bir ifade vardır: «Birinci kölenin kıymeti beş yüz dirhem olsa, onun yerine vermiş
olduğu ikinci kölenin kıymeti de bin dirhem olsa, borç da bin dirhem olsa, birinci köle helâk olduğu
takdirde, bin dirhem karşılığında helâk olmuş olur. İkinci kölenin kıymeti beş yüz dirhem, birinci
kölenin kıymeti de bin dirhem olursa, ikinci köle mürtehinin elinde helâk olduğu takdirde beş yüz
dirhem karşılığında helâk olmuş olur.»
İşte bundan dolayı Haniye´de bu kayıt terkedilmiştir.
«İkinciyi birinci kölenin yerine kılana kadar ilh...» Çünkü birinci köle, ancak mürtehinin garantisi
altına kabız ve borçla girmiştir. Her ikisi de bakidirler. O halde, mürtehinin garantisi altından
çıkmaz. Borç baki kaldığı müddetçe, ancak bazı kabzı bozmakla çıkar. Birinci köle onun
garantisinde kaldığı müddetçe, ikinci köle onun garantisine girmez. Çünkü rahin ile mürtehin,
kölelerden birisinin garantisine girmesine razı olmuşlardır. Her ikisinin değil. O zaman birinci köleyi
rahine geri verdiği zaman, ikinci köle garantisi altına girer.
Sonra bazı âlimler, ikinci kölenin mürtehinin garantisine girmesi için kabzın yenilenmesinin şart
olduğunu söylemiştir. Çünkü mürtehinin mâlikiyeti ikinci köle üzerinde emanet mâlikiyetidir.
Rahinin malikiyeti ise, borcu tam ödeme ve tazmin etme mâlikiyetidir. O zaman, kabız
tazelenmedikçe, ikinci köle birinci kölenin yerine kaim olmaz. Bazı âlimler de, kabzın yenilenmesi
şart değildir demiştir. Bu bahsin tamamı Hidaye´dedir.
Kuhistanî, birinci görüşün Kadıhan´a göre muhtar olduğunu zikretmiştir. UIemadan bazıları da
Hidaye sahibinin ikinci görüşü seçtiğini söylemişlerdir. Bu ifadenin gereği, birinci kavlin tercih
edilmesidir.
«Sahibine vermez mani olursa ilh...» Yani, rehinin sahibi olan rahin nesneyi mürtehinden talep
eder, o da vermeyip mani olursa, men etmesinden sonra helâk olduğu takdirde, mürtehin gasıb olur.
«Çünkü ilh...» Zira satın alması bir nesne üzerinde sulh yapması hakkını tam almasıdır. İnaye. Yani
bir karar üzerine olursa, o zaman istifa olur. Çünkü alacaklının üzerine onun misli ya safın alma
veya o borçtan ötürü vacip olur. Kifaye. Yani takas yoluyla o düşer.
«Başka birisine ilh...» Rahinin ister havale edilen kimseden alacağı olsun, ister olmasın. Bu görüş
ifade ediyor ki, havaleden sonra rahin mürtehinden rehini alabilir. Nitekim Ziyadat kitabının bir
yerinde de böyledir. Ziyadat kitabının diğer yerinde de havaleden sonra rahin mürtehinden rehini
alamaz denilmiştir. Kuhistanî.
«Borç karşılığında helâk olmuş olur ilh...» Fark nedir? İbra, borcu aslından iskat eder. Nitekim
musannıf da bunu takdim etti. Ama istifa ile borç düşmez. Çünkü kesindir ki, borçlar bizzat
kendileriyle değil, emsali ile ödenirler. Çünkü borç zimmette bir vasıftır. Onun edası mümkün
değildir. Şu kadar var ki, borçlu ödediği takdirde alacaklının üzerine ödediğinin mislini alması
vaciptir. O zaman da mutalebe düşer. Çünkü mutalebede bir fayda kalmaz. Rehin ondan sonra
helâk Olduğu takdirde, birinci hükmî istifa takarrür etmiştir. İkinci istifa ise iki kere almaması için
nakzedilir.
«Kabzettiğini kendisine ödeyene geri verir ilh...» O zaman ödediği de teberru olarak ödeyen
kimsenin mülküne döner. Asıl borçluya değil. Haniye.
«Satın alma veya sulh suretinde ilh...» Minah ve Dürer´de de böyledir. Benim burada bir mütalaam
vardır. Zira, alış veya sulh suretinde mürtehinin kabzettiği satılan veya üzerinde sulh yapılan
nesnedir. Nihaye, İnaye ve Gayetü´l-Beyan´da da tasrih edilmiştir ki, bu her iki surette rehin helâk
olduğu takdirde mürtehine kıymetini vermesi vacip olur. Fukaha nesnenin reddedilmesi vaciptir
dememişlerdir. Böyle söylememeleri satın alma ve sulhun bozulmamasını gerektirir. Bunun
sarahatle ifade edildiğini Sadiye´nin haşiyelerinde gördüm. Bunun veçhi de zahirdir. Çünkü satın
alma veya sulh ivazlı akittir. Artık rehinin helaki ile rehin akdinin butlanı nedir? Ama eda ve havale
ile istifası bunun hilafınadır. İşte alîm ve fettah olan Allah´ın fazlından bana zahir olan budur.
«Rehln de borç karşılığında helâk olmuş olur ilh...» Musannıfın yukarıda geçtiği halde burada tekrar
etmesinin sebebi, illeti bu kavil üzerine bina etmek içindir.
«Çünkü ilh...» Çünkü havale akdi eda yoluyla ıskat değil, ibra manasınadır. Hidayetin bazı
nüshalarında da havale akdi beraat manasınadır denilmiştir. Beraat denilmesi ibradan daha açıktır.
Velhasıl, Kifaye´de de olduğu gibi, havale borcu düşürmez. Şu kadar var ki, havale edilen kişinin
zimmeti havale eden kişinin zimmeti yerine kaim olur. Bundan dolayı havale edilen kişi müflisen
öldüğü takdirde borç havale eden kimsenin zimmetine geri dönmez.
«İfade etmektedir ilh...» Yani musannıfın butlanı havale ile kaydetmesi şunu ifade eder: Sulh batıl
değildir. Biz de Sadiye´den naklen bunun açıklamasını verdik. Hidaye şarihlerinin kelamlarının
muktezası da budur. Her ne kadar musannıfın geçen kelamının muktezasının hilafına ise de. Satın
alma şıra da sulh gibidir.
«Borcun ilh...» Bu kavil Kuhistanî´nin zikrettiği talilden çıkarılır. Kuhistanî´nin ibaresi şöyledir:
«Rehinin helâki ile havale batıl olur. Çünkü mürtehinin istifası hasıl olmuştur. Nitekim Nazm ve
diğerlerinde de böyledir. İşte bu borcun rehinin kıymetinden fazla olmamasını bildirmektedir. Yok,
borç rehinin kıymetinden fazla ise, o zaman kıymetten fazla olan kısım için havale batıl olmaz.
Çünkü tam istifa tahakkuk etmemiştir. Şunu da ifade etmektedir ki, sulh batıl olmamıştır. T.
Ben derim ki: Şarih icare kitabının başında şunu takdim etti ki, musannıf, «Bir şeyin cüzünde akit
fesat olursa, o şeyin tamamında akit fasit olur» kaidesine dayanmıştır.
«Rehin borç ile helâk olmuş olur ilh...» Evla olan, borç kelimesini düşürmektedir. Çünkü şarihin
daha önceki «Rehin borç karşılığında helâk olur.» sözü buna ihtiyaç bırakmamaktadır.
«Borcun vücubunu vehmettirir ilh...» Çünkü rehin, borcun varlığı vehmedildiğinde yine
mazmundur. Vadedilen borçta olduğu gibi. Onların borcun yokluğu üzerine birbirini
doğrulamalarından sonra borcun varlığı üzerine birbirini doğrulamaları ihtimali kaldı. O zaman
mutalebe (karşılıklı istek) bakidir. Helâk olduğu takdirde borçla helâk olmuş olur. Ama ibra bunun
hilafınadır. Çünkü borç ibra ile düşmüştür. Dürer.
Şu kadar var ki Tebyin ve diğerlerinde Şemsü´l-Eimme´nin Mebsut´undan naklen şöyle
denilmektedir: «Rehinin helâkinden evvel borcun olmadığı üzerine birbirini doğrularlar, sonra rehin
helâk olursa, emanet olarak helâk olmuş olur. Çünkü rahin ile mürtehin birbirlerini
doğruladıklarında borç aslından mündefi olmuş olur. Rehinin tazmin edilmesi ise borç olmadan
kalmaz.» İsbicabi de Mebsut´tan nakledilenin doğru olduğunu zikretmiştir. Hidaye sahibi de her iki
surette helâk olduğu takdirde mazmunen helâk olduğunu ihtiyar etmiştir.» Sadiye.
«Fasit rehinde de hükümdür ilh...» Yani hayatta da, ölümde de. Rahin eğer akdin fesadı hükmü ile
rehin akdini bozsa, mürtehinden merhunu geri almak istese, mürtehin o merhunu rahinin kabzettiği
borcu ödeyene kadar yanında alıkoyabilir.
Rahin ölse, üzerinde birçok borç olmuş olsa, mürtehin o alacaklılardan hepsinden evlâdır. Bu
hükümler, eğer fasit rehin borçtan evvel olursa böyledir. Eğer fasit rehin akdi rahinin üzerindeki
daha evvelki borçtan dolayı olmuşsa, o zaman mürtehin rehini hapsetme hakkına sahip değildir.
Çünkü o rehini bu malın karşılığında almamıştır. Rahinin ölümünden sonra da diğer alacaklılarla
eşittir. Çünkü onun mahalli üzerine hak edilmiş bir malikiyeti yoktur. Ama sahih rehin bunun
hilafınadır. İster evvel, ister sonra olsun. Bu bahsin tamamı İmadiye, Zahire ve Bezzaziye´dedir.
«Ödeme taalluk eder ilh...» Bunun doğrusu «taalluk etmez»dir. Çünkü Kerhhi´den İmadiye ve diğer
kitapların naklettiğine göre, helâk olduğu takdirde emanet olarak helâk olmuştur.
Zahire´de şöyle denilmektedir: «İbn-i Semae Muhammed´den şunu rivayet etmiştir: «Mürtehin fasit
akitle elinde bulunan merhunu hapsedemez. Çünkü hapsetse; günahta ısrar etmiş olur.» Şu kadar
var ki, zahiri rivayette olan daha esahtır. Çünkü rahin rehini bozduğunda masiyet ortadan
kalkmıştır. O zaman mürtehinin, hakkını elde etmesi için merhunu elinde tutması günahta ısrar
değildir. Çünkü rahine kabzettiği paranın teslimi için cebredilir. Kaçındığı takdirde isyan üzerinde
ısrar etmiş olur. Görülmüyor mu ki, fasit bir alışta müşteri aldığı şeyi ödemiş olduğu semeni geri
alana kadar elinde tutar.» Özetle.
«Rehnin mal olmadığı herhangi bir yerde ilh...» Müdebber ve ümmül veled gibi. Çünkü rahin bunları
rehin ettiği takdirde bunları mürtehinden alabilir. Çünkü bunlar mal değildirler ve bunların rehini
batıldır.
«Karşılığı olan şey mazmun değilse ilh...» Meselâ bir zımmi, bir malı müslümanın şarabı
karşılığında rehin verse, o zaman rahin, rehin ettiği nesneyi mürtehinden alır.
Camlü´l-Fusuleyn´de ise şöyle denilmiştir: «Bu iki şarttan birisi rehinde bulunmazsa, rehin münakit
olmaz.»
«Rehin olan birşeyi rehin etmek batıldır ilh...» Yani rehini, rahin veya murtehin izinsiz olarak rehin
etseler, batıldır. Ama eğer izinle verirlerse, ikinci rehin sahih, birincisi batıl olur. Biz bunun beyanını
rehinde tasarruflar babında takdim ettik.
«Ariye bahsinde yazdık ilh...» Zira şarih ariye bahsinde «rehin de vedia gibidir» demiştir. Musannıf
da ariye bahsinde «ariye olunan bir nesne vedia gibi ne icare, ne rehin verilebilir» demiştir. T.
«Hangi canidir ilh...» H. diyor ki: «Yani hangi canidir ki, cinayet yaptığı kişi ölse, diyetin yarısı cani
üzerine vaciptir? Yaşasa, diyetin tamı vacip olur? Cevabı şudur: Sünnetçi sünnet ederken, çocuğun
sünnet yerini kesse, eğer çocuk ölürse çocuğun diyetinin yarısı üzerine vaciptir. Eğer çocuk
yaşarsa, diyetin hepsi vaciptir. Kölede de böyledir. Yani kıymetinin yarısı veya tamamı vaciptir.
Çünkü telef mezun olunan birşeyle hasıl olmuştur ki bu da deriyi kesmektir. Bir de mezun
olunmayan şeyle hasıl olmuştur ki bu da uzvun başını kesmektir.»
Mesele işçinin zaminiyeti babında geçti. Kasame babından hemen önce de gelecektir.