rray
neslinur
Fri 5 February 2010, 04:03 pm GMT +0200
Reddü´l Muhtar / Mükatebe
MÜKATEBE KİTABI
MÜKATEBİN YAPMASI CAİZ OLAN VE OLMAYAN ŞEYLER BABI
MÜŞTEREK KÖLENİN KİTABETİ BABI
MÜKÂTEBİN ÖLÜMÜ-ACZİ VEYA EFENDİNİN ÖLÜMÜ BABI
MÜKATEBE KİTABI
METİN
Bu konunun kira akdinden sonra gelmesinin sebebi, her iki akitte de mülkiyetin bir kimseye,
yararlanmanın ise başka bir kimseye ait olmasıdır. İşte bu ilgiden dolayı bu meseleler kira akdinin
hemen arkasında yer almıştır.
Kitâbet kelimesi sözlükte «tekebe»den alınmış olup, Ketebe; harfleri toplamak bir araya getirmek
anlamına gelir. Kitâbet ise; kölenin efendisi ile yaptığı bir çeşit sözleşme olup, bu sözleşmeyi yapan
köleye de mükâteb denir.
Mükâteb kelimesi bir terim olarak; kölenin alım-satım ve çalışma gibi işlerde serbest olması,
gelecekte de kitabet bedelini ödeyince kölelikten kurtularak hür olmasıdır. Hatta efendisi ile
konuşmuş olduğu meblağı derhal ödemiş olsa, derhal hürriyetine kavuşmuş olur.
Kitabetin rüknü ise, kitabet sözü ile veya bu anlama gelen bir sözle yapılacak icab ve kabuldür.
Kitabetin şartı; kitabette konuşulan bedelin miktar ve cinsinin bilinmesidir. Bir de köleliğinin
anlaşma süresince devam etmesidir. Yoksa, bedelin oylara taksim edilerek veya mesela altı oy
sonra şu kadar denilerek ödenmesi kitabetin şartı değildir. Zira kitabet peşin ödemekle de geçerli
olur.
Kitabetin hükmü; köle alış veriş ve çalışma konusundaki hacrin derhal kalkması tasarruf hak ve
hürriyetinin sabit olmasıdır. Kölelikten kurtulması, hür olması anlamına gelmez. Burada gerçek
hürriyet ancak kitabet bedelini ödemekle gerçekleşir.
Kitabetin hükmü, efendi tarafından bedeli derhal, peşin olarak taleb etme velâyetinin sabit
olmasıdır. Bir de bedeli kabzettiği zaman bedelin ona mülk olması, kölenin kitabet bedelini
ödemekten aciz olduğu takdirde ise kölelik mülkiyetinin aksine dönmesidir.
Bir kimse kölesi ile -velev köle reşit bir çocuk olsun kitabet bedelinin bir malla peşin veya vadeli
veya miktarı da ödenecek ayların başı ile sonu tayin edilerek meselâ, «Ben sana bin lira bedel
biçtim, şu ve şu aylarda taksitte öde.» şeklinde taksitle ödemesi şartıyla kitabet yaparak, «Eğer
bunu ödersen hürsün, ödeyemezsen kölesin.» dese. köle de kabul etse, geçerlidir ve o köle
mükâteb olur. Çünkü âyetteki «Kitabet kesin.» (Nûr sûresi: 33) emri mutlaktır. Buradaki emir,
sağlam görüşe göre nedb (mendûb) ifade eder. Ayetin devamındaki, «onlarda bir hayır görürseniz»
ifadesinden maksat, azad edildikten sonra, köle gayri müslim olduğu takdirde. müslümanlara bir
zarar vermemesidir. Eğer zarar vereceği bilinirse, üstün olan, kiabet yapmamaktır. Ama kitabet
yaparsa, geçerli olur.
Kölenin yarısına kitabet kesilmesi de câizdir. Köle kalan kısmında da yine ticaretle izinlidir. Eğer
efendisi onu ticaretten menetmek isterse, kölenin ıtk (azadlık) hakkının bâtıl olmaması için
menedemez. Bu konunun tamamı Tatarhaniye´dedir.
Kitabet geçerli olduğu takdirde köle efendisinin tasarrufundan çıkar. Ama bedelin hepsini
ödeyinceye kadar mülkiyetinden çıkmaz. Zira Ebû Dâvud, «Mükateb, üzerinde bir dirhem kaldıkça
köledir.» hadisini rivayet etmiştir. Bu hadisten yukarıdaki hüküm çıkarılmıştır.
Sonra musannıf bu görüşün ayrıntısı olarak şöyle demiştir: Efendisi, mükateb sözleşmesi yaptığı
cariyesi ile cinsi münasebette bulunursa, emsalinin mehrini vermesi gerekir. Zira kitabet
sözleşmesi cariyeyi efendisine haram kılmıştır.
Efendi kitabet yaptığı kölesini yaralamış olsa veya çocuğunu öldürse, erş diyeti vermesi gerekir.
Efendi kitabet yaptığı köle veya cariyenin malını telef ederse, tazmin etmesi gerekir. Zira kitabet akti
ile köle ile efendisi birbirleriyle ya-bancı gibi olurlar. Ama kölesini yaralayan veya cariyesi ile
münasebette bulunan efendiye kısas ve had yoktur. Çünkü henüz mülkiyet şüphesi vardır. Şümnî.
Efendi kitabet kestiği köleyi azad etse, hakkını düşürdüğünden meccanen azad edilir.
Efendi kölesi ile şarap ve domuz üzerine kitabet yaparsa, bu akit fasit olur. Çünkü şarap ve domuz
müslüman için mal değildir. Ama köle ve efendisi zımmî olurlarsa, o zaman caizdir. Kölenin bizzat
kendi kıymeti üzerine yapılan kitabet akdi de fasittir. Çünkü onun kıymetinin miktarı meçhuldür.
Efendi kölesine, «Falan kimse yanındaki şu malı getir seni azad edeyim.» diyerek kitabet kesse,
yine fasittir. Çünkü köle diğerinin mülkünü teslim etmekten acizdir.
Efendi kölesine, «Bana yüz dinar ver, ben sana üste olarak belirli olmayan genç bir çocuk
vereyim.» dese, yine fasit olur. Çünkü çocuğun değeri bilinmemektedir. İşte kitabet akti, bu
durumların hepsinde, bizim zikrettiğimiz illetlerden dolayı fasittir.
Efendi ile köle şarap üzerine kitabet kesseler, köle şarabı ödese, azad olur. Bunun gibi domuz
üzerine akit yapsalar, onun da hükmü böyledir. Çünkü müslümanlar için olmasa bile genel olarak
maldır. Fakat bu şekilde azad olan köle yine efendisine kendi kıymeti kadar çalışmak zorundadır.
Ancak dava hakime götürülmeden öncesi için hüküm böyledir. İbni Kemal.
Bil ki, kitabette mal konuşulduğu zaman kitabet herhangi bir şekilde fasit olursa bedel,
belirlenenden daha az olarak ödenemez. Belki onun üzerine ilave edilir.
Murdar hayvan eti veya kan gibi şeyler üzerine kitabet yapılsa, akit bâtıl olur. Çünkü kan ve leş hiç
kimseye göre asla mal değildir. O halde bunu ödemekle de azad olunamaz. Ancak bunlar üzerine
kitabet yapmakla beraber kitabeti açık bir şarta bağlarsa, o zaman akit için değil, şart için azad
edilmiş olur.
Çeşidi ve sıfatı değil yalnız cinsi belirtilen bir hayvan üzerine kesilen kitabet akti geçerli olur. Köle
efendinin cinsini beyan ettiği hayvanlardan ortalama bir hayvanı veya ortalama bir hayvanın
kıymetini verir. Kıymetinin kabulü için efendi zorlanır.
Kâfir olan efendinin kafir olan kölesi ile belirli bir miktar şarap üzere kitabet kesmesi geçerlidir.
Çünkü bedelin belli olması gerekir. Efendi veya köleden herhangi birisi müslüman olduğu takdirde
şarabın değil onun kıymetinin verilmesi gerekir. Efendi kıymeti kabzedince köle azad edilir. Şu
kadarı var ki, yine köle kendi kıymeti kadar efendisine çalışır. Bu konu yukarıda geçmiştir.
Kölenin bir aylık hizmet yapması, bir diğerine bir ay hizmet etmesi, bir su kuyusu açması ve bir bina
yapması üzerine akit yapılsa, anlaşmazlığı kaldıracak şekilde iş ve malzemesinin belli olması
şartıyla, geçerli olur. Çünkü rükûn ve şart meydana gelmektedir.
Kitabet, şartla fâsit olmaz. Çünkü başlangıçta nikâha benzer Çünkü kitabet de nikâh gibi malı
maldan başkası ile mübadele etmektir. Ki o da tasarruftur. Ama şart aktin sulbünde olursa o zaman
akit fasit olur. Çünkü kitabet sonunda da satıma benzer. Çünkü bedel fasit olmaktadır. Asıl olan da
budur.
İZAH
Mükâteb, mükatebet´ten ism-i mefuldür. Efendiye mükâtib denilir. Kendisi ile kitabet yapılan köleye
mükâteb, cariyeye de mükâtebe denir. En uygunu, musannıfın kitabet kitabı demesiydi. Zira fikıh
ilmi bu kitapta mükellef olan kimsenin kitabet fiilinden baksetmektedir, mükâtebten değil.
Şu kadarı var ki Kuhistanî´de buradaki «mükâteb» kelimesi ism-i meful değil, kitâbet manâsında
olan mimli masdar olarak kullanılmıştır. Burada kitâbet kelimesinden mükâtebe dönülmesindeki
hikmet de bir çeşit tekrardan uzaklaşmaktır.
«Zikredilmesinin münâsebeti ilh...» Musannıfın bu sözünde «Uygun olan musannıfın bu sözü Itk
Bahsinden hemen sonra zikretmesiydi.» şeklinde vârid olacak itirazın cevabına işaret etmektedir.
Nitekim Hakîm-i Şehid, kitabeti Itkın hemen arkasında zikretmiştir. Cevab şudur: Itk köleyi
karşılıksız mülkiyetinden çıkarmaktır. Kitâbet ise öyle değildir. Kitabette mülkiyet efendinin.
menfaat de kölenindir. İşte bu yönüyle kıra akdine daha uygundur. Çünkü zata nisbet etmek
yararlanmaya nisbet etmekten daha önde gelir. Nitekim İnaye´de de bu araştırılmıştır. Kira akdinin
mükatebe kitabından önce zikredilmesi kira akdinin temlik, şartlar ve şartların cereyanı, efendi ve
köleden başkalarındadır. İşte bunun için de satıma benzemektedir. Bundan dolayı da kira akdi
mükatebe kitabından önce yazılmıştır.
Bazı âlimler tarafından da «Kira menfaatler için zaruri olarak mal sâbit olur. Kitabet ise bunun
aksinedir.» denilmiştir. Zikredilenlerin hepsi yaklaşık münasebetler olup mantık bakımından
inceleme ihtimalleri bulunmaz.
«Harfleri cem etmeye ilh...» Uygun olan, burada «Kitabat toplama (cem)dir.» demesiydi. Çünkü
kitabet, harfleri toplamaktadır.
«Mükateb denilmesi ilh...» Mustasfa´da şöyle denilir: «Kitabe sözlükte; cem etmek anlamındadır.
Bir şeyi borçlandırmakta da kullanılır. O halde efendi köleye kitabet bedelini yükler, köle de
efendisine bedeli ödediği zaman kendi ıtkını yüklenmiş olur.»
Mutarrizî de şöyle der: «Fakihlerin «Kitabet tasarruf hürriyetini kölelik hürriyetine eklemektir.» sözü
zayıftır. Sahih olan efendi ve köleden her birisinin kendi nefsi üzerine bir şeyi yüklemesidir, Efendi
vefayı, köle de bedeli ödemeyi deruhte etmişlerdir. Buna kitabet denilmesin-deki maksat, halde her
iki ıvaz da mevcut değildir. Akit anında mevcut olan ancak kitabettir. Diğer akitler ise genel olarak
ıvazdan hâli olmazlar.»
Ben derim ki: Mutarrizî´nin sözündeki «genel olarak» kelimesi, her iki akte de, yani kitabet aktine de
diğer akitlere de kayıttır. Düşün.
Umulur ki, Mutarrizî´nin «zayıftır» demesinin şekli Sayıhanî´nin dediğidir. Zira Sâyıhanî, «Tasarruf
hürriyeti akitte yoktur. Rakabet hürriyeti ise ancak aktin sonunda, yani bedelin ödenmesinde olur.s
demiş-tir.
«Kölelikten kurtularak hür olmasıdır ilh...» İster hepsi olsun, ister bazısı olsun. Nitekim musannıf
gelecekte zikredecektir.. Musannıfın burada köleyi mutlak zikretmesi, köleye, müdebber ve
ümmülveled köleleri de kapsamına alır.
«Halen ilh...» Yani mükâtep sözleşmesi yapıldığı andan itibaren köle tasarruf hürriyetine kavuşur ve
kendi menfaatteri hususunda daha hak sahibi olur. T. Hamevî»den.
«Gelecekte ilh...» Burada peşin ve muallak azad tariften çıkmakta-dır. Kitabetin bu tarifi kitabeti
hükmü ile tarif etmektedir. Eğer musannıf kitabeti hakikaten tarif etmiş olsaydı. kitabet, kölenin
tasarruf hürriyeti üzerine yapılan bir akittir, derdi. Turi.
«Bedelini ödediği zaman ilh...» Musannıfın bu sözü ifade ediyor ki, kitabet bedelinin ödenmesinin
geri bırakılması şart değildir.
«Akit sırasında derhal ödese, o anda azad edilmiş olur ilh...» Bu söz şârihin «gelecekte» sözünün
tefsiri üzerine bir ayrıntı olmaktadır. Şârih bu sözüyle demek istemektedir ki, sen azadın ödemeye
bağlı olduğunu zannetme, Azâd, ancak edâ zamanında olur. Zira kitabetin gerekçesi ödeme
sırasında azâd olmaktır. Kıyas isterdi ki azâd, akit anında sabit olsun. Zira onun hükmü aktin
akabinde sabit olmaktadır. Şu kadar var ki, efendi kölenin kendi mülkiyetinden müflisin
zimmetindeki bir ivazla çıkmasıyla zarar görmektedir. İşte bundan dolayı da azad akitle değil, ancak
ödeme sırasında sâbit olur.
Bir şarta bağlama ile kitabet arasında bir kaç meselede fark vardır. O meselelerden birisi şudur:
Kölenin azadını bir şarta bağlarsa efendinin şarta bağladığı köleyi tasarruftan men etmesi, satması
ve ondan izinsiz olarak kazancını alması caiz olur.
Gâyetü´l-Beyân´da şöyle denilmektedir: «Azadını şorta bağladığı köle hürriyeti şarta bağlanan
meblağı ödemeden ölmüş olsa, kölenin yerine bıraktığı malından ödenmez. Yine, efendisi ölürse,
köle kazancıyla birlikte onun mirasından sayılır. Azadı şarta bağlanan cariye doğursa, doğumdan
sonra da hürriyetine şarta bağlanan meblağı ödemiş olsa, onun çocuğu azad olmaz. Efendi
hürriyetini şarta bağladığı meblağdan bir kısmını düşse, o da geri kalanı ödese. veya o meblağnı
hepsinden ibra etse, yine azad edilmez. Ama mal üzerine azad ve kitabet bunun aksinedir. Meselâ
bir kimse kölesine, «Sen bin lira üzerine hürsün» dese, köle de kabul etse, o andan itibaren köle
azad edilmiş olur. Bin lira olan azad bedeli de kölenin zimmetindeki borç olur. Özetle.
«Rüknü ilh...» Kendisinde aktin hükmü, veled ve benzeri gibi teb´an değil, kasden sabit olan
akitlerde rükne ihtiyaç vardır. Bedâyî. Özette.
«Onun manâsını ifade eden ilh...» Nitekim yakında metinde gelecektir.
«Şartı ilh...» Bu şart bedele döner. Bunun benzeri bedelin mal olmasıdır. Bir de bedelin efendinin
mülkü olmamasıdır. Bu sayılan şartlar aktin bağlanmasının şartlarıdır. Kitabet bedelinin kıymetli ve
kıymetlendirilecek bir şey olması ise, bu da aktin sıhhat şartlarındandır. Kölenin efendisine dönen
şarta gelince, âkıl, bûluğ, mâlik ve velâyeti olmasıdır. O halde fuzulînin kitabeti geçerli değildir.
Belki vekilin kitabeti de nafiz olmaz. Yine, baba ve vasinin de velayetleri olduğundan azadları
istihsânen geçerlidir. Bunlar da kitabet aktinin bağlanma şartlarıdır. Rıza da sıhhat şartıdır. Bu da
zorlama ve şaka ile akit yapılmasından kaçınmak içindir. Ama kitabet yapan kimsenin hür ve
müslüman olması şart değildir. Bir köle kendi kölesi ile kitabet yapabilir. Şu kadarı var ki dinden
çıkanın kitabet akti Ebû Hanîfe´ye göre mevkûftur. İmameyne göre ise nâfiz olur.
Kitabet akti yapılan köleye dönen şartlara gelince, bunlardan birisi akıldır. Akıl da aktin
bağlanmasının şartıdır.
Bizzat rükne dönecek şartlar ise, aktin temelinde fasit şarttan uzak olmasıdır. Ve aktın gereğine
aykırı olmaktan da yine aktin uzak olmasıdır. Eğer aykırı olmazsa şart câizdir. Veyahut bâtıl olan
şey aktin özüne dahil olmazsa şart bâtıl, fakat akit geçerli olur. Bedâyi. Özetle.
Şu kadar var ki, bedelin mal olması şartı gelecek kitabetin hizmet üzerinde yapılmasına aykırıdır.
Halbuki kitabet hizmet üzerine de yapılmaktadır. Ancak o zaman maldan maksat, mal ve mal anlamı
taşıyan şeydir. Hizmet de mal anlamı taşıdığından o da mal sayılabilir.
«Bilinmesidir ilh...» Hâniye´de şöyle denilmektedir: «Nikâhta mehir olan her şey kitabet aktinde
kitabet bedeli olur.»
«Peşin ödemekle de sahihtir ilh...» İmam Şafii buna muhalefet etmiştir.
«Hürriyet ancak kitabet bedelini ödemekle olur ilh...» Bundan dolayı da denilir ki, mükâteb kölelik
zilliyetinden kurtulmuş, ancak henüz hürriyet sahasına ulaşmamıştır. O zaman deve kuşu gibi olur.
Uç dersen deve gibi yürür, yük vurmak istersen, kuş gibi uçar. Zeylaî.
«Ödemekle ilh...» Yani kitabet bedelini öderse efendisi ona, «Ödersen, hürsün» demese bile azad
olur. İmam Şafii buna muhalefet etmiştir. Ona göre kitabet bedelini ödese dahi efendisi ona akit
yapılırken. «Eğer ödersen hürsün» demezse, hür olmaz. Zeylaî.
«Kölelik mülkiyetinin ona dönmesidir ilh...» Bu görüş köle ile ilgili olan hükümlerdendir. Ama
efendiye bakarak efendinin onu kendi mülküne alma isteği onun ödemeden âciz olduğu zaman olur.
Dürer´de de bununla ifade edilmiştir. T.
«Reşid bir çocuk ilh...» Yani çocuğun alış-verişi bilmesi. Çünkü kitabet ona ticaret iznidir. Bu da
ancak bize göre geçerlidir. Öyleyse eğer çocuk alış-verişi bilmezse veya akıl hastası olursa, bir
adam onun yerine kitabet bedelini ödemiş ve efendisi de kabul etmiş olsa, bile azad edilmez. Adam
ödediğini de geri alabilir.
Eğer çocuğun yerine bir kişi kitabeti kabul etse. efendi de ona razı olsa, yine caiz değildir. Bu,
kölenin büluğdan sonraki icazetine bağlı olur mu? Sahih olan bağlı olmaz. Çünkü tasarruf vaktinde
ona icazet verecek bir şey yoktur. Çoluk-çocuk da icazet ehlinden değildir. Ama bunun aksine gaib
olan erişkin bir köle yerine fuzulî bir kimse kitabet aktini kabul etse. o akit kölenin icazetine bağlı
bulunur. Ama eğer çocuğun yerine icazet aktini kabul eden kimse, çocuğun efendisine bedeli
ödemiş olsa, istihsânen çocuk azad edilir. Yine- bunun gibi erişkin gaib de azad edilir. Bedeli
ödeyen kimse kölenin efendisinden ödediğini alma talebinde de bulunamaz.
Bir kimse başkasının yerine kitâbet bedelinin bir kısmını ödese, onu geri alma talebinde bulunabilir.
Ancak çocuk baliğ olur, adam.´n ödediğini istemeden önce akte izin verirse, o zaman bir kısmını
ödeyen kimse, ödediğini geri alma talebinde bulunamaz. Ama akti kabul eden kimse çocuk aktin
bedelinden geri kalan kısmı ödemekten âciz bile olsa, ödediği kimse geri alamaz. Çünkü kitabet
tekrar köleliğe dönmekle bozulmaz. Belki son bulur. O halde. akit onun ödediği miktarda
mevcuttur. Bedâyî. Özetle.
«Malla ilh...» Bu ifade hizmetten kaçınma için bir kayıt değildir. Zira ileride geleceği üzere hizmet
üzerine de kitabet akti yapıIabilir. Şurunbulâliye.
«Peşin ilh...» Meselâ, «Bin lira ödersen hürsün.» dese, köle de kabul etse, geçerli olur. Zira istikraz
veya başkalarından hibe yoluyla o parayı aktin akabinde tahsil etmesi mümkündür. İtkanî.
Hidaye´de de, «Eğer peşin mal üzerine kitabet yapmışsa, peşin ödeyemezse, köleliğe döner.»
denilmiştir.
İtkanî de. «Peşin mal ödemek kaydıyla yapılan kitabette peşin ödemese, dahi köleliğe dönmesi
ancak ya hakimin hükmü veya kölenin razı olmasıyla mümkündür. Kitabet aktı peşin ödeme üzerine
yapıldığı halde köle efendisinden ödemeyi geri bırakmasını istese, eğer kölenin gelmesi beklenen
gaib bir malı varsa, o zaman efendisi ödemeyi iki veya üç gün tehir eder.» demiştir.
«Vadeli ilh...» Vadeli ödemek kaydıyla kitabet yapmak daha efdaldir. Sirac´ta olduğu gibi.
Şurunbulâliye.
«Eğer bunu ödersen hürsün ilh...» Bunu demesi gerekir. Çünkü bundan önceki ifade kitabeti de bir
mal üzerine azad edilmeyi de ifade eder. Kitabet ciheti ancak bu kayıtla ortaya çıkar. Ama
«ödeyemezsen» sözünün söylenmesine hiç ihtiyaç yoktur. Zira bunu söylemesi ancak ayların
gelişinde kölenin ödemesini teşvik içindir. Nihaye. Kifaye ve Tebyîn adlı eserlerde de böyledir. Vanî
ve diğerlerinin ikinci sözü de gerekli olduğunu belirtmeleri yine Azmiye´de birincisi ile maksat hâsıl
olduğundan reddedilmiştir.
Bizim Zeylaî´den naklen zikrettiğimiz, «Efendi kölesine; «Ödediğin takdirde hürsün.» demese bile
azad edilir.» açık kitabettedir. Nitekim İtkanî de buna dikkat çekmiştir.
«Kitabet kesin emri mutlaktır ilh...» Zira, zikredilen bedelin peşin, vadeli veya taksitli olması ile
kölenin çocuk veya erişkin olmasını da kapsamına alır.
İmam Şâfiî (r.a.) bedelin peşin ödenmesi ile mükâtebin çocuk olma-sı hususunda muhalefet ederek,
acâiz değildir.» demiştir. Zeylaî.
«Nedb (mendûb) içindir ilh...» Fakihlerin icmaı ile buradaki emir vücub (farz bildirmek) içindir.
Hidâye.
Burada Hidâye´nin özellikle fakihleri zikretmesinden maksat, zira emir zahirîlere göre, eğer köle
kitabeti taleb eder, efendisi de kitabette hayır görürse, o zaman vücub içindir. Yoksa vücub için
değildir. Kifâye.
«Sahih görüşe göre ilh...» Bu görüş meşayihin bazısının görüşünden kaçınmak içindir. Zira
meşayihin bazısına göre buradaki emir mubahlık içindir. Nasıl ki, «avlanınız» emri de mubahlık
içindir. Meşayihten bazılarının sözü zayıf olup bunlara göre, «bir hayır görürseniz» şartı lagv sayılır.
Zira mübahlık, o şart olmasa da sâbit olur. Ama emir nedb için olursa, o hayır şartına göre amel
edilir.
«Onlarda bir hayır görürseniz sözünden maksat ilh...» Bazı âlimler tarafından, «Hayırlı olmaktan
maksat; vefâ emaneti edâ etmek ve salâhtır.» denilmiştir. Bazı âlimler tarafından da «Hayır
görmekten maksat maldır.» denilmiştir. Zeylâî.
«Kölenin yarısına kitabet kesilmesi de câizdir ilh...» Eğer kitabet bedelini öderse, yarısı azad
edilmiş olur. diğer yarısının kıymetinin karşılığında da çalışır. Nitekim musannıf gelecek babın
sonunda bunu zikredecektir.
«Musnannıf ayrıntı yaparak ilh...» Yani efendisinin tasarrufundan çıkar sözünün üzerine ayrıntı
yapmıştır. Mülkünden çıkmaz sözü üzerine ayrıntı yapmamıştır. Nitekim bu konu gizli de değildir.
Bu sözünde musannıf şuna da işaret etmektedir ki, uygun olan, vav´ın yerine fa´yı getirmesiydi.
Nitekim Mecma´da böyle yapılmıştır. İşte bu sözle Turî, vav ile zikrettiğinden Kenz´e itiraz etmiştir.
«Emsalinin mehrini vermesi gerekir ilh...» Teshil sahibi, «Eğer efendi cariyesi ile kitabet akti
yaptıktan sonra onunla cinsi münasebet kuracağını akitte şart koşarsa, bulunduğu takdirde
mehrine zamin değildir.» demiştir.
Gâyetü´l-Beyân´da mükâtebin yapması caiz olan şeyler babının öncesinde Teshil sahibine aykırı
görüş zikredilmiştir. Oraya baş vurunuz. Sadiyye.
Ben derim ki; Benim Gâyetü´l-Beyân´da gördüğüm ise, böyle bir şartla kitabet akti fasit olur.
Düşünülsün.
Şu kadar var ki, Turî´de Muhit´ten naklen, Kitabet yapan cariye efendisi ile münasebette bulunsa,
sonra da kitabet bedelini ödese, efendisi onun emsalinin mehrini vermeye borçludur.. Zira fasit akit
sahih akte ilhak olunur.» denilmiştir.
«Câriyeyi efendisine haram kılmıştır ilh...» Ben diyorum ki: Haramlık, emsalinin mehrini vermeyi
gerektirmez. Nitekim bu gizli değildir. Uygun olan Hidaye´nin şu sözüdür: Kitâbet yapan câriye
bütün cüzleri ile daha özel kılınmıştır. «Sonra emsalinin mehri Şurunbulaliye´de Cevhere´den
naklen olduğu gibi, hür kadınlarda emsalinin mehri, mehr-i misildir. Cariyelerde bâkire ise,
kıymetlerinin onda biridir. Eğer bâkire olmazsa, kıymetinin onda birinin yarısıdır. Eğer bir kimse
kitabet kestiği cariyesi ile birkaç kere yatarsa, yine bir tek emsali mehir verir. Cariye efendisinden
aldığı emsâl mehri kitabet bedeli olarak efendisine verebilir. Çünkü kendi mülkü olan bir menfaatin
bedelidir. Bedâyî´de de böyledir.
Şurunbulâliye´de şöyle denilmektedir: «Bedâyî´de bu sözden önce şöyle denilmiştir: «Sonra kölenin
malı akitten sonraki ticaretle, hibe veya sadaka kabulü ile tahsil ettiği şeydir. Zira bunlar köleye
nisbet edilir. Ona kölenin almış olduğu erş veya cariye ise emsal mehir akitten sonra da hasıl
olsalar, kölenin malına dahil edilmezler. Onlar efendi için olur. Zira o mal köleye nisbet edilmez.»
Düşünülsün.
Haddadî de Şurunbulâlî gibi demiştir. Sonra da şunu eklemiştir:
«Ama yaralama erşine ve ukra gelince, bunlar da kölenin malına dahil değildirler. O da
efendinindir.»
Biribirine zıt bu iki mesele arasını Ebussuud bu meseleye yalnız nefsinden dolayı onunla kitabet
yapmışsa, geçmiş meselede de köleden vs kölenin elindeki maldan ötürü kitabet yapmışsa
şeklinde hamlederek telif etmiştir.
Ben derim ki: Ebussuud´un bu yorumlamasını Şurunbuiâliye´de Siraç´tan naklen olan ifade de teyid
eder. Zira Şurunbulâlî, Siraç´tan naklen şöyle demektedir: «Kitabet yalnız kölenin nefsinden veya
kölenin nefsi ile elindeki maldan dolayı yapılır.. Bunların her iki şekli de câizdir. Velev ki elindeki
malı kitabet bedelinden de çok olsun, yine efendi ancak kitabet bedelini alabilir.»
Şu kadar var ki, Hidâye´de Muzmarat´tan naklen olan ifade de yukarıda Şurunbulali´den nakledilen
şekilde yorumlanır. Zira o da kölenin yalnız nefsinden ve bir de nefsi ile malından kitabeti
zikretmiştir. Sonra da şöyle demiştir: «Kölenin malı kölenin ticaretinden hasıl olan veya ona hibe ve
sadaka edilendir. Ama kölenin cinayet erşi ile ukru efendisi içindir.»
Bedâyî´de de bu şekilde zikredilmiştir. Bu ifade üzerine her iki kitabet arasında fark yoktur.
Düşünülsün.
«Efendi malını telef ederse ilh...» Yani telef ettiği malın mislini veya kıymetim tazmin eder. Veya
onun malı kendi gibi bir köle olursa, efendi o köleyi yaralarsa, erşini verir.
«Mülkiyet şüphesi vardır ilh...» Yani kölenin rekabetinde mülkiyet şüphesi vardır.
«Meccânen ilh...» Yani efendisi eğer sağlam ise meccânen azad edilir. Ama eğer efendisi ölüm
hastası ise, o zaman kölenin azad edilmesi efendinin malının üçte birinden sayılır. Kuhistani.
«Akit fasit olur ilh...» Burada «fasit olur» kelimesini şârihin takdiren zikretmesinde bir maksat
yoktur. Nitekim bu açıktır. H. Çünkü musannıfın daha sonra gelecek o akit fasittir.» sözü, buna
ihtiyaç bırakmamaktadır. İleride Mükâtebin Ölümü Babında gelecektir ki, fasit kitabette mükateb
razı olmasa dahi efendi akti feshedebilir. Ama caiz olan kitabet bunun aksinedir. Mükateb de
mutlaka akti feshetme hususunda müstakildir.
«Zımmî olurlarsa câizdir ilh...» Bu görüş ifade ediyor ki, efendi veya köleden birîsi müslüman
oldukları takdirde zikredilen illetten dolayı onların çorap veya domuz üzerine kitabet yapmaları caiz
değildir.
«Kölenin bizzat kendi kıymeti üzerine ilh...» Uygun olan, musannıfın bu sözü domuz ve şaraptan
önce zikretmesiydi. Zira onlardan önce zikretseydi, ne kadar o zamirin domuza değil şarap
kelimesine döndürülmesi geçerli ise de. kıymet kelimesinin sonundaki zamirin domuz kelimesine
râcî olması düşünülemezdi.
«Kıymetinin miktarı meçhuldür ilh...» Yani onu kıymetlendirmekte ihtilaf vardır. Şu kadar var ki, köle
kıymetini ödemekle azad edilir. Bu kıymet de köle ve efendinin birbirlerini kıymet üzerinde tasdik
etmeleriyle sâbit olur. Eğer birbirlerini tasdik etmezlerse, kölenin hususunda iki kişi bir meblağ
üzerinde ittifak ederlerse, ittifak ettikleri meblağ kölenin kıymeti olur. Eğer iki kişi ittifak edemezse,
köle en yüksek kıymeti ödemekle azad edilir. Kuhistanî.
«Şu malı getir seni azad edeyim ilh...» Yani elbise, köle ve bunların benzeri altın ve gümüş dışında,
ölçülecek ve tartılacak şeyleri tayin etmekle taayyün ortaya çıkar. Hatta adam «Falan kimsenin
yanındaki dirhem ve dinarları getirirsen seni azad ederim.» diye kitabet kesse caiz olur. Minah.
«Diğerinin ilh...» Ama eğer efendi kölenin kazancından olan elindeki belirli bir mal üzerine kitabet
yaparsa, bunun cevazı hususunda iki rivayet vardır. İtkanî de Kâfî şerhinden naklen, «Sahih olan
rivayete göre bu kitabet caizdir.» denilmiştir. Köle edâ ettiği takdirde de azad edilir.
«Gayrî muayyen ilh...» Metinde zikredilen kitabet şeklinin fasit oluşu, İmam Ebû Hanife ile İmam
Muhammed´e göredir. İmam Ebû Yûsuf onlara muhalefet etmiştir. Öyleyse belirli bir çocuk
vereceğini söylese, imamların ittifakıyla o kitabet caizdir. Gayetü´l-Eeyân´da da olduğu gibi.
«Şarabı ödese ilh...» Azad edilir. Musannıf diğer fasit suretlerde azadin hükmünü beyan etmemiştir.
Biz yukarıda şarabın kıymeti üzerine kitabet yaptığında onu ödediği takdirde azad edileceğini
zikretmiştik. Çünkü kıymet bir yönüyle bellidir. Ödemekle de bütün yönüyle kıymetin ne kadar
olduğu belirlenmiş olur. Ama başka birisinin bir malı üzerine kitabet yapsa, İnaye´de, Zâhirı rivâyete
göre bu aktin bağlanmadığı zikredilmiştir. Ancak başkasının elindeki ayn üzerine kitabet
yapıldığında «Eğer onu bana ödersen, hürsün.» derse, şartın hükmüne göre ödediği takdirde azad
edilmiş olur.
İnâye´nin bu sözü ifade ediyor ki, başkasının elindeki mal üzerine kitabet kesilirse, fasit değil o akit
bâtıl olur. Ama çocuğun meselesine gelince, Zeylaî´nin sözünün açık anlamına göre o akdin de bâtıl
olmasıdır. Şurunbulâliye. Özetle.
O halde yukarıdaki fasit kelimesinden maksat. bâtılı içine alan bir fesaddır. Azmiye´de de olduğu
gibi.
«Azad olur ilh...» Yani şarap ve domuzun aynını ödemekle. İster burada efendi kölesine «Ödersen,
hürsün.» desin, ister demesin. Çünkü şarapla domuz mademki zımmilerce maldır, bir nevi maldır.
Ama leş ile kan bunun aksinedir ki, leş veya kan üzerine akit yapsalar, akit asla bağlanmaz. O halde
leş ve kan üzerine akit yapıldığında onlardan sonra bir şart konuşulmuşsa yalnız şartın anlamına
itibar edilir. Bu yapılan akitte eğer şart koşulmuşsa, bu şarta itibar edilmesinde o şartın açık olarak
o şeye bağlanmasıyla olur. Bu meselenin tamamı Minah´tadır.
«Dava, hâkime götürülmeden öncesi için ilh...» Bu görüş «eğer öderse» ifadesine döner. Azad edilir
sözü ile bağlı değildir. Çünkü o ödeme ile ifadesinden anlaşılmaktadır. Zira Kifaye ve Mebsut´ta,
eğer kendi kıymetini, dava hâkime gitmeden önce öderse, efendisi ister «ödersen hürsün» desin,
isterse demesin, azad edilmiş olur.» denilmiştir.
«Bil ki ilh...» Zahidî şerhinde şöyle denilmiştir: «Tesbit edilenden eksik olmaz, belki ondan fazla
olur sözünün anlamı kölenin kıymeti üzerine yapılan kitabette, şarap ve domuz üzerine yapılan
kitabette belirleme mevcut olmadığından düşünülemez, O halde eksiklik ve fazlalık düşünülemez»
Ben böyle bir soruya cevap vermekte uzun süre düşündüm. Şerhleri araştırdım, birçok arkadaşla
konuştum, bu düşüncem ve araştırmam bana hiçbir şey vermedi. Ancak İmam
Rüknü´l-Eimmeti´s-Sebbâğî´nin şerhinde vermiş olduğu cevap aklıma geldi. Çünkü o şöyle demiştir:
«Bu belirlenen miktardan eksik olmaz, sözü, kitabet akti herhangi bir yönle fasit olur, ondan sonra
da belirli bir mal konuşulursa, o zaman o belirlenenden eksiği ödenmez. Belki ona fazlalık eklenir.»
Velhasıl bu şekil önceki şekle bitişik bir şekil değil, yeni bir şekildir. Bu mesele şuna benzer ki,
birisi kölesine bin batman şarap üzerine kitabet yapsa onu ödediği takdirde azad edilir. Aktin
başlangıcında ister ona. «Ödersen hürsün.» denilsin, ister denilmesin. O zaman kölenin kıymeti o
bin batmandan fazla olursa, ziyade vermesi vacib olur. Eğer kölenin kıymeti bin batmandan az
olursa, fazlasını bize göre köle geri olamaz.»
İşte şârih de yukarıda buna işaret etmiştir.
«Bedel belirlenenden daha az ilh...» Çünkü efendi akitte konuştuğu bir meblağdan azının
karşılığında onu azad etmeye razı değildir. O halde, onun kıymeti belirlenenden eksik olursa,
belirlenenden eksiği ödenmez. Köle ise, ziyade razı olur. Ta ki, hürriyet şerefine nâil olsun. O halde
o belirlenen kıymeti daha fazla olursa .belirlenen üzerine fazlalık eklenir. Zeylaî.
«Açık bir şarta bağlasa ilh...» Kölenin üzerine de birşey vermek gerekmez. Çünkü ortada mâliyet
yoktur. İhtiyar adlı eserde de böyledir.
Sonra İhtiyar sahibi şöyle demektedir: «Eğer kölesinin azadını bir elbisenin veya bir binek yük
hayvanının veya mutlaka bir hayvanın ödenmesine talik etse, bilinmezlik fâhiş olduğundan köle
azad edilmez.»
İhtiyâr´ın bu ifadesine Zeylâî´nin görüşü aykırıdır. Çünkü Zeylaî şöyle demektedir: «Elbiseyi verdiği
takdirde azad edilir. Çünkü kölenin azadının bir elbiseyi ödemeye bağlanması açık bir şarta
bağlamadır. O, zaman onun kölenin azadını bir elbiseye bağladığı takdirde, elbise denilecek bir
şeye bağlanmış olur ki, elbise denilecek birşeyi efendisine verdiği takdirde azad edilir.»
Şurunbulâliye.
«Yalnız cinsi beyan edilen bir hayvan ilh...» İnaye´de de bu şekilde söylenmiştir. Şöyle ki: «Bir
kimse kölesi ile köle ve at gibi cinsini beyan ettiği birşey üzerine kitabet kesse, ama kölenin veya
atın türünü ve vasfını beyan etmese, caizdir. O zaman ödenecek köle ve atın ortalama olması
gerekir. Zira burada bilinmezlik azdır. Bunun misli kitabette de yüklenir. Zira kitabetin binası
kolaylık üzerinedir. O halde kitabet bedelinin ödenme aktinin bilinmemesi ile bedelin bilinmezliğine
itibar edilir. Hatta kölesi ite hasat vaktine ödenmesi üzerine kitabet kesmiş olsa geçerli olur.»
Şu kadar var ki İhtiyar´da, «Hayvan ve elbise üzerine kesilen kitabet nikâh gibidir. Eğer nevini beyan
ederse, geçerli olur. Eğer mutlaka bir elbise ve hayvan veririm derse, sahih değildir.» denilmiştir.
Bunun misli Bedâyî´de de vardır. Bedâyî sahibi daha sonra da şöyle demektedir; «Bir kimse kölesi
ile bir köle veya bir cariye üzerine kitabet kesse, geçerli olur. Çünkü burada vasıf belirsizdir.
Burada nevine cins ismi verilmiştir. vasfına da nev. Ki, hükümde bir muhalefet yoktur.»
«Efendi zorlanır ilh...» Nasıl ki, malı kabul etmesi için zorlanırsa, Zira mal da kıymeti de asıldır. Mal,
kıymet belirlemede asıldır. Kıymet de yine asıldır. Zira vasat oluş ancak kıymeti ile bilinir. O halde
kıymetle mal eşit olmaktadırlar. Her ikisinin kabulüne de zorlanır. Zeylaî.
«Onun kıymetinîn verilmesi gerekir ilh...» Çünkü İslâm´a girince şarabın aynını teslim etmek câiz
değildir.
«Kabzedince azad edilir ilh...» İhtimaldir ki, kabz kelimesinin sonunda olan hâ zamiri kıymete gider.
Nitekim musannıf da bu yola gitmiştir. Çünkü bu yolda ihtilaf yoktur. O zamirin şarap kelimesine
gitmesi de muhtemeldir. Şârih de böyle yazmıştır. Hidâye, Dürer ve onların gayrı olan âlimler de
şârihin gittiği yol üzerinedirler. O halde İnâye adlı eserde olduğu gibi bu zamirin merciinde iki
rivayet vardır.
«Yukarıda geçti ilh...» Yani müslüman kimsenin şarap ve domuz üzerine kitabet kesmesi
meselesinde.
«Bir aylık hizmeti üzerine ilh...» Kölenin bir aylık hizmeti üzerine kitabet kesilmesinin geçerli olması
istihsan deliline dayanır. Çünkü o sayı ile bilinir. Sayı bilindiği gibi efendisinin onu hangi işte
çalıştıracağı, hâliyle de bilinmiş olur. Kölenin de hangi işte daha iyi çalışacağı ile de yine malum
olur. Nasıl ki, bir ay çalışmasında nassen «Sen şu işte çalışacaksın.» denilerek yapacağı işin
bilinmesi gibi. Ama eğer kölenin çalışması üzerine kitabet akti kesilse, fakat ne kadar çalışacağı
zikredilmese, akit fasit olur. Çünkü bedel meçhuldür.
«Anlaşmazlığı kaldıracak şekilde ilh...» Yani ona kuyunun derinliğini, genişliğini ve yerini, eğer
kitabet bina üzerine kesilmişse binanın kerpiç ve kirecini ve binanın ne ile yapılacağını tayin etmesi
gibi. Bedâyî.
«Çünkü rükûn ve şart hasıl olmuştur ilh...» Yani icab, kabul ve kitabet bedelinin bilinmesi.
«Kitabet şartla fasit olmaz ilh...» Yani fasit şartla. Fasit şart aktin gereklerine aykırı olan şarttır.
Meselâ, kitabet yapsa. ama şehirden çık-mamasını, ticaret yapmamasını şart koşmak gibi kitabet
aktinin özüne girmeyen şartlar gibi. Ki, bu şartlar kitabet aktini fasid kılmaz.
«Çünkü kitabet ilh...» Bu görüş kitabetin nikâha benzerliğini sağlayan yöndür. Musannıfın maldan
başkasıyla mübadeledir ki bu da tasarruftur sözünün anlamı, yani mal olmayan tasarrufu mal ile
değişmektedir. Yani kölenin üzerindeki hacri kaldırmaktır. Çünkü verilen bedel bu hacri kaldırma
bedelidir.
«Sonunda da satıma benzer ilh...» Dürer´de de böyledir. Bu konuda bir söz vardır ki o da
Şurunbulaliye´de bulunmaktadır.
«Çünkü bedel ilh...» Zira şart aktin özündedir ki, bedelde meydana gelmektedir. Bu da meçhul veya
haram bir bedel üzerine yapılan kitabet gibidir. Veya kitabet bedeli ödeninceye kadar cariyesi ile
yatmak veya onun kendisine hizmet etmesi şartıyla bin lira üzerine kitabet kesilmesi gibi. Veya
cariyenin karnında ondan başkasına ait çocuğun azad olmayacağı şartıyla kitabet kesilmesi gibi.
İtkanî. Allah daha iyisini bilir.
neslinur
Fri 5 February 2010, 04:14 pm GMT +0200
MÜKATEBİN YAPMASI CAİZ OLAN VE OLMAYAN ŞEYLER BABI
METİN
Mükâteb alış-veriş yapabilir. Alış-verişinde müsamahalı hareket ederek az bir indirim veya fazlalıkla
satış yapabilir. Efendisi sefere gitmemesini şart koşsa bile mükâteb sefere gidebilir. Mükâteb
câriyesini evlendirme ve kölesi ile kitabet yapma hakkına da mâliktir. Eğer kitabet akti yapan kölesi
mükâteb olan efendisinin kitabet bedelini ödeyip azad edilmesinden sonra kendi kitabet bedelini
öderse, birinci mükâtebe velâ hakkı da vardır. Ama eğer mükatebin kölesi ondan önce kitabet
bedelini öder veya onun efendisine ödemesiyle birlikte köleside kendisine öderse, o zaman onun
mükâtebinin velayeti efendisi içindir.
Yalnız efendisinden izinsiz evlenemez, Karşılıklı da olsa hibe yapamaz, sadaka veremez. Ancak
sadaka ve hibede çok az birşeyle yapabilir. Bir kimseye kefil olamaz. İsterse efendisi nefsi kefaletle
izin versin. Çünkü onun kefaleti teberrudur. Kimseye karz veremez. Mal karşılığında da kölesini
azad edemez. Kölesinin nefsini para karşılğı kendisine satamaz. Kölesini evlendiremez. Çünkü
evlendirdiğinde mehir ve nafaka ile onun serveti noksanlaşır.
Baba, vasi hâkim, emin kendilerinin hacri altında olan çocuk köle hususunda zikredilen
hükümlerde mükâteb gibidirler. Ama mudarib, ticaretle izinli köle, en uygun görüşe göre muvafaze
ortaklığı ile ortak olan ortak mükâteb gibi değillerdir. Zira onların tasarrufları hassaten ticarettedir.
Diğer şeylerde değil.
Mükâteb yapan köle babasını veya oğlunu satın alırsa, ona tebanonlar da kitabet yapmış olurlar.
Burada maksat, yalnız doğuma dayanan yakınlığı olanlardır. Öyleyse doğum dışında kardeş ve
amca gibi bir yakınını satın alsa, onlar mükâteb olmazlar. Ama İmameyn buna muhalefet etmişlerdir.
Mükâteb, Ümmü´l-veledini çocuğu ile birlikte satın alsa, veya önce Ümmü´l-veledi, sonra da onun
çocuğunu satın alsa, -Cevhere- onun satın alışı caiz değildir. Zira Ümmü´lveled, çocuğuna tâbidir.
Şu kadar var ki, o kadın onu satın alan mükâtebin kitabetinde de delil olmaz.
Sonra musannıf bunun üzerine ayrıntı yaparak şöyle demiştir: Mükateb Ümmü´l-veledini satın alsa,
onun azad edilmesiyle Ümmü´l-veledi azad edilmez. Bununla birlikte nikâhı da feshedilmez. Zira bu
kimse ona malik olmamıştır. O halde mükâtebin nikâh mülkü ile o cariye ile yatması caizdir. Yine
bunun gibi, kitabet kesen cariye köle olan kocasını. satın alsa, onun hükmü de böyledir. Şu kadar
var ki, mutlaka onu satabilir. Çünkü hürriyet onun cihetinden sabit olmamıştır.
Mükâteb, Ümmü´l-veledine çocuksuz olarak malik olsa, onu satması caizdir. İmameyn ise buna
muhalefet etmiştir.
Mükâtebin câriyesi bir oğlan çocuğu doğursa, mükâteb onun kendi çocuğu olduğunu iddia etse,
babasına tebean onunla da kitabet kesilmiş olur. O çocuk büyüdüğü takdirde kazancı
mükâtebindir. Çünkü onun kazancının kazancıdır.
Mükâteb cariyesi ile kölesini evlendirse, sonra da onlarla kitabet kesse, cariye bir çocuk doğursa, o
çocuğun kazancı, öldürdüğü takdirde diyeti anasının olur. Çünkü anasına tabi olma daha tercih
edilir.
Mükâteb veya ticaretle izinli köle efendisinin izni ile hür zannıyla bir cariyeyi nikâhlasa, o kadın
ondan bir çocuk doğursa, sonra o kadının başka birisinin istihkâkı olduğu ortaya çıksa, o çocuk
yine köledir. Müsatahık onun kıymetiyle de alamaz. İmam Muhammed burada muhalefet ederek
alabileceğini söylemiştir. Çünkü aldatılmış kişinin çocuğudur. İmameyn ise, sahabilerin icmaı ile
buradaki aldatılmış (mağdur) kimseyi hür ile tahsis etmişlerdir. Bunu Zeylaî de kapalı görmüştür.
Mükâteb bir cariye satın alsa, ama onun satışında fesad olsa, onunla yatsa sonra da alışındaki
fesad yüzünden onu geri iade etse, veya sahih bir satışla satın alsa, sonra başkasının istihkakı
çıksa, o zaman, mükatebin üzerine azad edilmezden önce ukur vâcibtir. Çünkü onun kitabetine
dahildir. Zira alışla izin, yatmakla da izindir.
Mükâteb efendisinin izni olmadan bir cariyeyi nikâhlasa, sonra cariyenin başkasının istihkakı
olduğu ortaya çıksa, o zaman onun ukru, ancak kitabet bedelini ödeyip azad edildıkten sonra
ondan alınır. Çünkü, nikâh onun kitabetine dahil değildir. Nitekim babın başında da geçti.
Her iki fasılda izinli köle de mükâteb gibidir.
Kitabet yapan cariye efendisinden bir çocuk doğursa, cariye için muhayyerlik hakkı vardır. Dilerse
kitabetine devam eder ve efendisinden ukrunu alır, dilerse de kitabet bedelini ödemez, efendisinin
Ümmü´l-veledi olur. Çocuğun nesebi, kadın tasdik etmese dahi sabit olur. Zira o cariye rakabe
olarak efendisinin mülküdür.
Bir kimse Ümmü´I-veledi veya müdebber kölesi ile kitabet kesse, geçerli olur. Ümmü´l-veled,
efendisi ondan çocuk taleb ettiğinden, efendisinin ölümü ile meccânen azad edilir. Müdebber ise
efendisi öldüğünde, dilerse kıymetinin üçte ikisini ödemek için çalışır, veya efendisi fakir olarak
ölmüş ve ondan başka tereke bırakmamışsa, bedelinin tamamını çalışarak öder.
Adam mükâtebe yaptığı köleye tedbir yapsa. geçerli olur. O müdebber köle kitabet bedelini
ödemekten aciz ise, müdebber olarak kalır. Yok eğer ödemekten aciz değilse, dilerse çalışarak
kıymetinin üçte ikisini öder, veya efendisi fakir olarak ölür ve ondan başka tereke bırakmazsa,
kitabet bedelinin üçte ikisini öder.
Mükâtebine tedbir yapan kimse zengin olarak ölürse, öyle ki, köle onun malının üçte birinden çıkar,
köle tedbir ile azad edilir, kitabet bedeli de ondan düşer. Efendi mükâtebini azad ettiğinde kitabet
bedelinin düştüğü gibi. Zira o zaman meccânen azad edilmiş olur. Çünkü henüz onun üzerinde
efendisinin mülkiyeti mevcuttur.
Adam vadeli bin lira ile kölesine kitabet kesse, sonra da binin yarısı olan beşyüzü ödemesi için sulh
yapsa, istihsanen geçerli olur.
İZAH
«Mükâteb alış veriş yapabilir ilh...» Mükâteb alış veriş yapabileceği gibi kira akdi, iare. âriyet ve
vedia verme, deyn (borç)i ikrar ve ödeme, eğer üzerinde borç varsa havale kabulü ama üzerinde
borç yoksa havale kabul edemez mufaveze değil inan şirketine ortak olma, çünkü mufaveze şirketi
kefâleti gerektirir, efendisinin aldığına ortak olma ve efendisinin onun aldığına ortak olması, alışla
vekâlet kabul etme, herne kadar satıcıya semenin zımânı vacib olsa da, kendi kölesine ticaret izni
verme işlerini de yapabilir. Birşeyi sattıktan sonra sattığı şeyde ayıp iddia edilirse sattığı şeyin
kıymetinden düşmek veya kıymetini fazlalaştırmak hakkına da sahiptir. Efendisinden de almış olsa,
aldığı mal ayıplı çıktığı takdirde onu geri verebilir. Ancak efendisinden aldığı birşeye murâbaha
yapması caiz değildir. Fakat eğer beyan ederse caizdir. Yine efendi mükâtebinden birşey alsa, o da
murabaha yapamaz.Efendisi adına bir dirhemi iki dirheme satamaz. Zira mükâteb kendi kazancı ile
daha haklıdır.
Mutlak karşılıklı alışverişlerde mükâteb efendisine yabancı gibidir. Bedâyî´de olduğu gibi. Özetle.
Yukarıda geçtiği gibi. köle kendi nefsi ve elindeki malı için de mükâtebe yapabilir. Mükâteb birşey
vasiyet etmiş olsa, kitabet bedelini ödemeden önce de ölse velev ki geriye bırakmış olduğu terekesi
onun vasiyeti ile kitabet bedelini karşılasa da, onun vasiyeti caiz değildir. Ama birşey vasiyet etse,
kitabet bedelini ödedikten sonra ölse, meselâ, «Ben azad edildiğim takdirde malımın üçte biri
fakirleredir.» dese, bütün âlimlerin ittifakı ile geçerli olur.
Mükateb malından belirli bir şeyi vasiyet etse, icmâ ile câiz olmaz. Çünkü o vasiyetini hür olduğu
zamana izafe etmemiştir. Onun o vasiyeti teberruya mâlik olmadığı bir zamanda mülkiyetine taalluk
eder. Ancak efendisi onun o vasiyetine azaddan sonra icazet verirse, caiz olur.
Mükâteb malının üçte birini vasiyet etse, Ebû Hanife´ye göre o vasiyeti caiz değildir. Ancak azad
edildikten sonra efendisi ona icazet verirse, câizdir. İmâmeyne göre ise, câizdir. Bedâyî. Özetle.
«Az bir ilh...» Bu söz, Şurunbulâliye´nin Hâniye´den naklettiğine uyarak metindeki mutlak ifadenin
kaydıdır. Bununla beraber bu yalnız Ebû Hanife´nin sözüdür.
Bedâyî´de şöyle denilmektedir: «Mükâteb az veya çok semenle de satabilir. Semen hangi cinsten
olursa olsun. Ebû Hanife´nin görüşüne göre peşin ve vadeli de satabilir. İmameyne göre ise, ancak
halkın onun emsâlinde yanılması kadar azına veya çoğuna satabilir. Derâhim ve denânirle de
satabilir. Mutlak satışla vekil gibi vadeli değil, yalnız peşinle satabilir.»
«Efendisi sefere gitmemesini şart koşsa bile ilh...» Sefere gidebilir. Zira alış-veriş çoğu kez olduğu
yerde olmaz, seferle olur. Efendisi sefere gitmemesini şart koşsa, o yine sefere gitse, akit bâtıl
olmaz. Çünkü şart aktin özünde değildir. Yani her iki bedele de girmez. Nitekim yukarıda geçti.
«Câriyesini evlendirme hakkına ilh...» Keza, mükâtebe olan cariyesini de evlendirebilir. Çünkü
evlendirmek kazanç sağlamak kabilindendir. Ama kölesini evlendiremez. Bedâyî. Mükâteb.
cariyesini kendi kölesi ile de evlendiremez. İmam Ebû Yusuf´tan mükâtebin câriyesini kendi
kölesiyle evlendirmesinin caiz olduğu rivayet edilmiştir. Kuhistânî.
«Kölesi ile kitâbet yapma hakkına da sahıptir ilh...» Ancak, kölenin çocuğu anne ve babasıyla
kitabet yapamaz. Çünkü onlar kölenin azad edilmesiyle azad edilirler. O halde onların azad
edilmesinin kölenin azad edilmesinden önce olması caiz değildir. Hem de kölenin çocuğu ile anne
ve babası kölenin kitabetine dahildir. İkinci kez onlarla mükâtebe yapılmaz. Bedâyî.
«Azad edilmesinden sonra ilh...» Zira azaddan sonra velâyete ehil olur.
«Efendisi içindir ilh...» Yani velâyet azad edildikten sonra birinci mükâtebe raci olmaz. Zira velâyet
her ne zaman sabit olsa, hiçbir halle başkasına intikali ihtimal etmez. Bedâyî.
«Efendisinden izinsiz evlenemez. ilh...» Eğer efendisinin icâzetinden önce azad edilmiş olursa, o
evlilik mükâteb üzerine nâfiz olur. Nitekim bu mesele nikâh bahsinde geçti.
Bazı âlimler tarafından, «Mükateb evlenmediği gibi beşerî arzularını tatmin için bir cariye de
alamaz.» denilmiştir. Bu, ileride gelecektir. Dürrü Münteka.
«Hibe yapamaz ilh...» Bedâyî´de şöyle denilir: «Mükâteb bırşeyi hibe etse veya tasadduk etse, sonra
da azad edilse, o hibe veya sadaka ettiği şey, nerede olursa olsun ona döner. Zira, onun hibe de
azad edilse, o hibe veya tasadduk etti, meydana geldiği sırada caiz değildir, onun azadına da bağlı
olmaz. Bunun açık anlamı mükâtebin efendisinin izni ile bile olsa, hibe ve sadakadan men
edilmesidir.»
Ebussuud bunu açıklayarak şöyle der: «Bunun şekli efendinin onun kazancında mülkiyet hakkı
yoktur.»
«Çok az birşeyle yapabilir ilh...» Şurunbulâliye´de Bedayî´ye dayanılarak yenilecek şeylerden azbir
şeyi sadaka verebileceği kaydedilmiştir.
Ben derim ki: Bedâyî´nin metni aynen şöyledir: «Mükâteb ancak az birşeyi tasadduk etmeye
mâliktir. Hatta mükâtebin bir fakire bir dirhem vermesi veya bir elbise giydirmesi caiz değildir. Yine
bir şey hediye de edemez. Ancak yenilecek şeylerden az bir şey hediye edebilir. Ama mükâteb
başkalarını yemeğe çağırabilir.»
Kuhistânî´de Kîrmânî´den naklen şöyle denilmiştir: «Buradaki az bir şeyden maksat, dirhemden az
olandır. Zira halk dirhemden az olanda müsamaha gösterir.»
«Kefil de olamaz ilh...» Efendisinden başkasına. Ama efendisine kefil olması caizdir. Zira kitabet
bedelini efendisine ödemesi gerekir. O zaman efendisine kefil olduğu takdirde efendisine herhangi
bir şey teberru etmiş sayılmaz. Kitabet bedelini efendisine ödemekle. efendisi adına bir diğerine
ödemesi birdir. Bedâyî.
«Efendisi nefsî kefâletle izin versin ilh...» Bu metindeki mutlaka» kelimesinin tefsiridir. Yani ister
efendisinin izni ile olsun, ister kefil olduğu kimsenin izni ile olsun. İster bu şahıs veya mal için
kefalet olsun. Hepsi birdir. O zaman «şahıs için» sözü mübalağanın içine girer. Yani velev şahıs
için de olsa, kefâleti câiz değildir.
Bedâyî´de şöyle denilir: «Mükâteb kefil olsa, kefaleti ödemeden kitabet bedelini ödese ve azad olsa,
kefil olduğu şeyi ödemesi gerekir. Zira kefalet onun hakkında artık sahih olarak vaki olmuştur.
Çünkü azad edildiğinden kefalete ehil olmuştur. Ama çocuk bunun aksinedir.»
«Kefâleti teberrudur ilh...» Çünkü kefâlet ıvazsız olarak malını veya nefsini teslim etmeyi gerektirir.
Efendisinin ise mükâtebin kazancına malik olmadığından ona teberru ile izin vermesi geçerli
değildir.
«Karz da veremez ilh...» Çünkü karz başlangıcı bakımından teberrudur. Bedâyî.
Uygun olan, hibe gibi az birşey ile istikraz etmesinin caiz olmasıdır. Kuhistani. Belki daha
uygundur. Bercendî.
«Mal karşılığında da olsa ilh...» Yani kölesine «Bin lira üzerine hürsün.» dese, kölesi de kabul ets,
azad edilir. Ama mükâteb bu hakka sahip değildir. Kölesinin azadını, malın ödenmesine bağlaması
da caiz değildir. Meselâ mükatebin kölesine, «Eğer bana bin dirhem ödersen, hürsün.» demesi gibi.
Kölesini kendi nefsine satması sözü de bunun gibidir. Çünkü köleyi kendi nefsine satmasında,
kendi mülkiyetini düşürme ve bir müflisin üzerine borcu sabit kılmaktır.
«Kölesini evlendiremez ilh...» Yani kölesini cariyesi ile de evlendiremez. Yukarıda geçtiği gibi.
«Zikredilen ilh...» Yani ister menfi, ister müsbet, bütün tasarruflarda mükâteb gibidirler. O halde
bunlar hacirleri altında olan bir küçük kölenin kölesi ile kitabet yapar, onun cariyesini başkası ile
evlendirebilirler. Ama mal karşılığında da olsa onun kölesini azad edemezler ilh.
Eğer bunlar kitabet bedelinin kabzını ikrar etseler, bakılır: Eğer bu birtakım şahitler huzurunda
zahiren yapılmışsa, tasdik olunur ve köle de azad edilir. Eğer birincisinde onlar deynin tamamının
ödendiğini ikrar etmektedirler ki bu geçerlidir. İkincisinde ise -ki ikrardır- bu geçerli değildir. Bedâyî.
«Mufâveze ortaklığı ılh...» Kâfi adlı eserde de böyledir. Zira Kâfi sahibi mufâveze ortaklığını ticaretle
izinli köle gibi kabul etmiştir. Nihayede ise mükateb gibi kabul edilmiştir.
«En benzer görüş üzere ilh...» Zeylaî, «Mufâveze ortaklığını bu tasarruflarda mezun köle gibi kabul
etmek, fıkıh kaidelerine daha uygundur.» demiştir.
«Onların tasarrufları hassaten ticârettedir ilh...» Zira bunda esas şudur: Her kimin tasarrufu ticaret
ve diğer umum şeylerde olursa, o baba ve benzeri gibi cariyeyi evlendirmeye ve kitabet yapmaya
mâlikti. Her kimin tasarrufları yalnız ticarete tahsis edilmişse, cariyeyi evlendirmeye mâlik değildir.
«Ona tâbi olarak ilh...» Zira alan kimse eğer asaleten mükâteb ise asıl mükâtebin aczinden sonra
yine mükâteb olarak kalır.
«Velâdet yakınlığıdır ilh...» Burada en çok dahil olan kitabet zamanında doğan çocuktur. Sonra
aldığı çocuğudur. Sonra da anne ve babasıdır. İşte bundan ötürü bunlar hükümlerde farklıdırlar.
Nitekim bunun açıklaması mükâtebin ölümünden bahseden babta gelecektir.
«İmameyn buna muhalefet etmişlerdir ilh...» Zira imameyn, mükâteb köle olan amcasını ve
kardeşini satın alsa, onlar da ona tabi olarak mükâteb olurlar, demişlerdir. Zira sıla-i rahmin
vucubiyeti nikâhta haram olanların yakınlığına şamil olur. Bundan dolayı da hür bir kimse ona
nikâh bakımından mahrem olan bir kimseyi satın almış olsa, azad edilir. Ebû Hanife´nin delili ise,
mükâtebin kazanç ve mülkiyet hakkının olma-masıdır. İşte bundan dolayı da mükâtebin eline büyük
bir mal da geçmiş olsa, mükâtebin yine sadaka alması helal olur. Ama mükâteb hibeye mâlik
değildir. Mükâteb nikâhlı karısını satın alsa, satın almasıyla nikâhı fasit olmaz. Şu kadar var ki
kazanç yalnız velâdet sıla-i rahmine yeterlidir. Hatta kazanmaya gücü yeten bir kimse, baba ve
annesinin ve çocuğunun nafakasını ödemekle yükümlüdür. Başkasının değil. Bu konunun tamamı
Hidaye ve şerhlerindedir.
Ebû Hânif-e ile İmameynin ihtilaflarınırr semeresi şurada ortaya çıkar: Bir köle anne, baba veya
çocuğuna malik olsa, Ebu Hanîfe´ye göre onları tekrar satabilir, İmameyne göre ise, onları satamaz.
Dürer´de olduğu gibi.
Anne, baba veya çocuğunu satın alan mükâteb ölse, anne, baba ve çocuğu Ebû Hanîfe´ye göre
onun yerine kaim olmaz ve onun geri kalan taksitlerini ödemeye de çalışmaz. Nitekim bu
Şurunbulâliye´den de an-aşılmaktadır.
«Ümmü´l-veledini ilh...» Yani nikâh ile ümmü´l-veled edildiğim. Azmiye.
«Önce ümmü´l-veledi de onun çocuğunu satın alsa ilh...» İbni Melek şöyle der: «En sağlam görüş
mükâteb önce çocuğunu satın almış oisa, ümmü´lveledi satması haram olur. Zira çocuk babası
tarafından satın alınmakla mükâteb olmaktadır. Annesi de onun vasıtası ile mükâteb olmaktadır.
Cariyeyi, satın alsa, onu satması haram olmaz. Çünkü haramı gerektirecek çocuğun kitabetidir ki o
da yoktur. Cariyeyi satın aldıktan sonra çocuğunu da satın olsa, cariyenin satışı haramdır. Çünkü
haramı gerektirecek çocuğun kitabetidir ki o da yoktur. Cariyeyi satın aldıktan sonra çocuğunu da
satın alsa, cariyenin satışı haramdır. Çünkü haramı gerektiren çocuğun kitabeti vardır.
Ümmü´i-veled ile çocuğunun mükâtebin mülkünde ictimaları geneldir. İster beraber alsın ister
birbirini takiben alsın. O halde musannıfın «Beraberce» alması ile takyid etmesi mezhebin sağlam
görüşünün aksinedir.»
«Çocuğuna tâbidir ilh... Çünkü Rasûlullâh sallallahi aleyhi vessellem «Ümmü´l-veledi ve çocuğunu
azad edin.» buyurmuştur.
«Zira adam ona mâlik olmamıştır ilh...» Yani gerçekten mâlik olmamıştır. Ümmü´l-veled onu kazanır,
mülkü değildir. Nitekim geçti. Bu görüş, ayrıntı yapılanla, üzerine ayrıntı yapılan her iki görüşün de
illetidir. O zaman ancak nikâh mülkiyeti ile onun yatması caizdir. Bu görüş nikahı bozulmaz
sözünün ayrıntısıdır.
«Kitabet yapan cariye ilh...» Kitabet yapan câriye kocasını satın alsa, kölesi (kocası) yine onunla
nikâh akti ile münasebette bulunabilir. Çünkü mükâtebe hakikaten onun rakabesine malik değildir.
Hindiye, Binâye-i Ayniye´den.
«Mutlaka ilh...» Yani ister satın aldığı kocası ile onun çocuğu olsun, ister olmasın, Rahmetî.
«Hürriyet, onun cihetinden sabit olmamıştır ilh...» Yani beklenen hürriyet. Bu ifadenin manâsı
şöyledir: Mükâtebe olan câriye kocası ile birlikte oğlunu da satın almış olsa, kitabette çocuk
anasına tâbi olur. Ama çocuğun babası hürriyete kavuşturacak bu kitabette oğluna tabi olmaz. Zira
tâbi oluş çocuk için özellikle anne tarafından olur ki, kadın çocuğuna tabi olabilir. Çocuğun da
kölelikte, hürriyet ve tedbirde anne-sine tabi olduğu gibi. O halde çocuğun satın alınması aslının
satışına mânidir. Eğer beklenilen hürriyet anne tarafından olursa. Yani o asıl anne olursa. Nitekim
geçen meselede de böyleydi.
Eğer asıl baba olursa, babasının mümteni değildir. İşte buna üstün gelen görüş de budur. Zeylai´nin
ifadesi ise, hürriyet değil, cüz´iyettir. Buna göre ifadenin manâsı, asıl satımına engel olan cüzziyet
ancak anne tarafından olursa geçerlidir. Bu da orada mevcut değildir. Ben birçok kitaplara
başvurduktan sonra bu ifadeyi açıklayanı görmedim. Düşün.
«Bir oğlan çocuğu doğursa ilh...» Buna mükâtebin cariyesi ile yatamayacağı delili ile itiraz
edilmiştir. Buna şöyle cevap verilmiştir: Nesebin sübutu, helalliğe bağlı olmaz. Bir kimse oğlunun
câriyesi veya ortak bir cariye ile yatsa, doğan çocuğun nesebi nasıl sabit olursa. Çünkü tasarruf
mülkiyeti şüphesi vardır. Nitekim Hidaye´nin şerhlerinde de böyledir.
Cevhere´de de şöyle denilmiştir: «Bu itiraza cevaben şöyle deriz: Meselenin şekli şöyledir: Kitâbet
yapmadan önce bir cariye ile evlenmiş olsa, kitabet yapıldığında o cariyeyi satın alsa, cariye de ona
bir çocuk doğursa, o çocuk da annesine tebaen onun mükâtebi o!ur.»
Cevhere´de olan bu ifadenin üzerine şârihin yukarıdaki «kendi çocuğu olduğunu iddia etse» sözüne
ihtiyaç yoktur. Çünkü satın aldıktan sonra da nikâh devam etmektedir. Nitekim yukarıda da geçti.
«Kazancının kazancıdır ilh...» Kazancının kazancı çocuktur. Zeylai. «Zira o çocuk onun memlukü
hükmündedir» demiştir.
«Cariyesi ile kölesini evlendirse ilh...» Keza, kitabın gayrında da şöyledir. Takaddüm eden, Mükâteb
kölesini evlendiremez. Onun kölesini evlendirmesi kendi evlenmesi gibi mevkuf olur. Çünkü aktin
meydana gelmesi sırasında onun evlenmesine icazet verecek birisi yoktur. Onun birçok şeyle hibe
etmesi gibi. Kendi evlenmesine gelince ona bir icazet veren vardır. Bu da velî için hürriyettir.»
ifadelerde Şurunbulalî sonra da bu kapalılığa şöyle cevap vermiştir: «Mükâtebin evlenmemesi
nesebin sübutuna engel olamaz. Çünkü neseb şüphe ile de sabit olur. Fasit nikâh gibi. Nitekim bu
mesele geçmiştir.»
İbni Melek zamiri efendiye döndürmüştür. Tebyin. Hidaye ve şerhlerinden ilk akla gelen de budur.
Bunun açık anlamı köle olan efendi değil, hür olan efendidir. O zaman zamiri öyle irca edince, artık
asla kapalı kalmaz.
Ebussuud, Şiblî ve başkalarından şunu nakletmiştir: «Uygun olan. metindeki mükâteb kelimesi
ta´nın esresiyle mükâteb şeklinde okunmasıdır. O zaman kitâbet yapan efendi manasına gelir. Eğer
mükâteb yerine efendi kelimesini kullansaydı, daha uygun olurdu.»
Ben derim ki: O zaman da bunda öncelikle gelme mecazı iddiasına ihtiyaç olurdu.
«Cariye bir çocuk doğursa ilh...» Musannıf bu sözüyle şuna işaret etmıştir: Evlenen cariye ile köle
kitabeti kendi nefislerine ve bir de ikisinin birlikte olan çocukları namına yaparlarsa, çocuk
öldürülürse onun kıymeti olan diyeti annesi ile babası arasında taksim edilir. Annesi onda daha
fazla hak sahibi olamaz. Çünkü o çocuğun burada kitabete girmesi yalnız tabi olmakla değil, çocuk
adına kitabeti kabul etmekle olmuştur. Kabul de her ikisinden olmuştur. O halde çocuk hem
annesine, hem de babasına tâbidir. Zeylai.
«Daha tercih edilir ilh...» Zira çocuk babasından ayrıldığında onun için bir kıymeti yoktur. Ama
annesinden ayrıldığında kıymeti takdir edilir. O halde çocuğun annesine tabi olması daha
tercihlidir. Yine çocuk kölelik ve hürlükte annesine tâbi olur. Bundan dolayı da annesi çocuğun
kazancına babasından daha hak sahibidir. İtkanî.
«İmam Muhammed burada muhalefet ilh...» Zira imam Muhammed, «O çocuk kıymetiyle hürdür ki,
onun kıymetini filhâl köleyi istihkâk eden adama verir. Eğer evlenmesi efendisinin izni ile olmuşsa
hüküm böyledir. Yok eğer efendisinin izni ile evlenmemişse, mükâteb veya mezun azad edildikten
sonra, onun kıymetini verir, sonra da vermiş olduğu azaddan başkasının istihkâkı olan ve kendisini
aldatmış bulunan cariyeden alır. Eğer onu aldatan ticaretle mezun veya mezun olmayan bir köle ise
veya mükâteb ise, o çocuğun kıymetini ödedikten sonra, azaddan sonra döner, ödediği kıymeti
kendisini aldatan mezun veya mükâteb köleden alır. Çünkü evlenmek tİcaret babından değildir.
Öyleyse ödeme efendi için geçerli değildir. Eğer evlenen köleyi bir hür aldatmışsa, derhal cariyeyi
istihkak eden kişi kölenin evliliği efendisinin izni ile olmuşsa efendisinden derhal alır. Eğer
evlenmesi efendisinin izni ile değilse, müstahık ancak o mükateb veya mezun köle hürriyetine
kavuştuktan sonra rücu ederek ondan alır. Cariye ile evlenen köle hürriyetinden sonra ödediği
mehri yerinde açıklandığı gibi rücu ederek kimseden alamaz. Aldatılmanın hükmü ise, «Cariye
hürdür» haberiyle değil, onun başka birisiyle evlendirmekle tesbit edilir.» demiştir. Zeylaî.
«Aldatılmış kişinin çocuğudur ilh...» Bu söz İmam Muhammed´in görüşüne delilidir. O halde bu
hazfedilen bir görüşün illetidir. Zira İmam Muhammed, çocuktan zararı def için «0 çocuk kıymetiyle
hürdür.» demiştir. «Çünkü aldatılan kişinin çocuğudur.»
İmameyn ise, aldatılanı hür ile tahsis etmiştir. Zeylaî şöyle demektedir: «İmameynin delili şudur: O
çocuk iki köle arasında doğmuştur. O zaman köle olur. Zira çocuk kölelik ve hürriyette annesine
tabidir. Biz bunu hürde sahabilerin icmaı ile terkettik. Köle de hiçbir zaman hür gibi değildir. Zira
müstahık olan efendinin hakkı hürde halen vacib olan kıymeti ile ödenmesi mecburidir. Kölede ise
azaddan sonraya tehir edilen kıymeti ödenir. O zaman burada kölenin hürre ilhakı güçlük doğurdu.
Çünkü aralarında eşitlik yoktur. Fakihler bu meseleyi bu yerde bu şekilde zikretmişlerdir.»
Bu meselenin sonucu: Aldatılmak hürre aittir. O zaman kölenin onunla kıyası mümkün değildir. Zira
aralarında eşitlik yoktur. Çünkü hür gibi köledenl o çocuğun kıymeti peşin olarak taleb edilemez. O
zaman cariyeyi istihkak eden kimse zarara sokulmuş olur.
«Zeylaî de kapalı görmüştür ilh...» Zeylaî şöyle demiştir: «Bu mesele cidden kapalıdır. Çünkü
efendisinin verdiği izin sebebiyle, kölenin borcu ödemesi lazım gelirse, efendi hakkında zahir olur
ve efendiden derhal taleb edilebilir. Buradaki mevzu ise eğer efendisinin izni olduğu takdirde
farzedilir. Bu da ancak efendinin izni ile evlenmişse doğru olur. Çünkü efendisinin izni olmadan
evlenmekle efendisi hakkında borç açığa çıkmış olmaz. O halde efendiye ne mehir, ne de çocuğun
kıymetini peşin olarak ödemek gerekmez. Bu meseleyi takip edecek mesele, bu mana ile bu
meseleye delil olmaktadır. Bu mevzuu hakikaten kapalıdır. Çünkü İmam Muhammed´in İstidlâl´deki,
«Nikâh efendinin izni ile olmuşsa da çocuğun kıymetinin istenilmesi azaddan sonraya bırakılır.
Sözünde kapalılık vardır. Yoksa imameynin aldatılanı hür ile tahsis etmelerinden dolayı değildir.
Nitekim şârihin sözleri bunu düşündürmektedir. Bazıları bu kapalılığa şöyle cevap vermişlerdir: Bu
meselede efendinin izni çocuğun hürriyet veya köleliğine sebep değildir. Ancak hürriyetin sebebi
annesinin hür olması veya çocuğun bir hür babadan olmasıyla mümkündür. Burada efendi
hakkında bu açık olmadığı için efendiden çocuğun kıymetinin veya mehrin bu durumda ödenmesi
istenilemez. Bunun mislini T. de Razi´den nakletmiştir.»
Vanî´den şu nakledilmiştir: «Bir şeye izin vermek, o şeye bağlı olanlara da izin vermek demektir.
Eğer o bağlılık izin verilen şeyin gerekli unsurlarından ise hüküm böyledir. Cariye ile münasebette
bulunmak ise iznin gereklerinden değildir.» Düşünülsün.
Turî de şöyle cevap vermiştir: «Biz mükâteb ve mezun köleye hürlerin hükmünü verdik. Ama onlara
hür hükmü vermemiz, efendinin ona nikah izni vermesi zımnında tutmaz. Nikâhın sıhhati efendinin
cariye ile evlenmesine izin verilmesine bağlıdır. Yoksa efendinin ona evlenme izni vermesi
efendinin onun evlenmesine zamin olması demek değildir. Bu gelecek satım akdi meselesinin
aksinedir. Çünkü gelecek satım akdi meselesindeki izin fasit olan satımı da kapsamına alır. O halde
satım meselesi ile mükâteb veya mezunun evlenmesi birbirinden ayrılır». Bu görüşlerin hepsinin
zayıf olduğu da gizli değildir.» Düşünülsün.
Miraç ve Kifâye´de açık olarak zikredilene gelince, İmam Muhammed´in görüşü üzerine mükâteb
veya mezun efendinin izni ile cariyeyle evlenmiş olsalar, çocuğun kıymetini de cariyenin mehrini de
efendinin vermesi gerekir. Yok eğer efendinin izni ile evlenmemişse mükâteb veya mezun azad
edildikten sonra kendileri öderler. Bu da yine yukarıda geçti. O zaman Zeylaî´nin kapalı bulması
İstidlâl´de zikredildiğı üzere İmam Muhammed´den nakledilene uygundur. O zaman İstidlâl´de
zikredilen mehir ve çocuğun kıymetini istemenin geri bırakılması efendiden izin almadan
evlenmeye aittir. Nitekim Kifâye´de de böyle kayıtlanmıştır Kapalılık da bununla ortadan
kalkmaktadır.
Evet. mesele böyle farzedilmediğinden yine de kapalılık vardır. İşte bundan ötürü şarihlerin bazıları
bunu hazfederek yalnız birinci sözle yetinmişlerdir.
«Onun yatsa ilh...» Yani efendisinin izni olmadan. Hidaye. Ama efendisinin izni ile evlenirse,
öncelikle. Miraç.
«Sahih bir satışla satın alsa ilh...» Şurunbulaliye´de buna itiraz edilmiştir. Ki «Zaten istihkak alışın
sıhhatine engeldir.»
Uygun olan, metinin ifadesi üzerine ihtisar etmektir. Her ne kadar «Sıhhat, dış görünüşe göre olur.»
diye cevap verilse de hüküm böyledir.
«Kitabetine dahildir ilh...» Yani ukur kitabete dahildir. Hidaye´de söyle denilmiştir: «Zira ticaret ve
tabiileri kitabete dahildir. Ukur da bunun tabiilerindendir.»
Veya satın alma fasit de olsa, kitabete dahildir. Çünkü kitabet ticaretin sahihini de, fasidini de içine
alır. Vekâlet verme gibi. Nitekim Hidaye´de de böyledir.
Veya mutlak zikredilen satın alma kitabete dahildir. Ukur da öncelikle dahil olur. Ki, her iki şeklini
de kapsamına alsın. Zira alış için izin vermek, yatmak ile de izin vermektir. Bunu şarih Dürer´den
almıştır. Zira Dürer´de, «Sadri Şeria şöyle demektedir: «Birisi, «ukur alışla değil, münasebetle
sabittir. Alış izni ise münasebete izin değildir. O halde münasebette bulunmak hiçbir şekilde
ticaretten değildir. O zaman ukur efendiye sabit olmaz.» dese, ben derim ki: Bu sorunun cevabı
şudur: Kabul ediyoruz ki ukur başlangıçta alışla değil münasebetle sabittir. Şu kadar var ki
münasebet alışa istinaden yapılmaktadır. Eğer alış olmasaydı şüphesiz münasebet haram olurdu,
onunla ukur sabit olmaz, had vacib olurdu. O zaman alış için izin her ne kadar bu kendi başına
ticaretten olmasa da münasebete izindir. Şu kadar var ki alış ticarettendir. O zaman ukur efendi
hakkında sabit olur denilmıştir.
Şurunbulâliye de şöyle demiştir: «Şârihin asıl için izin münasebete izindir demesi, kabul edilen bir
şey değildir. O zaman uygun olan bu görüşü terk etmesiydi. Ondan önce zikrettiğine ihtisar
etmesiydi. Ondan sonrakini İnaye´deki sözler açıklamaktadır. İnaye´deki görüş şudur: «Kitabet alışı
gerektirir. Alış da haddin düşmesini gerektirir. Haddin düşmesi de ukru gerektirir. O halde kitabet
ukru gerektirir. Ama gelecek meseledeki nikâh böyle değildir.»
«Efendisinin izni olmadan bir câriyeyi nikâhlasa ilh...» Yani bu sözü nikâhla ilgilidir.
T. Diyor ki: «Eğer nikâhı efendisinin izni ite yaparsa, ukur efendi hakkında söz konusu olur,
mükâteb de ukur ile peşin istenilir.» Şibli.
«Azad edildikten sonra ilh...» Ukur nikâhlanan kadın dul ise mükâtebin azadından sonraya bırakılır.
Eğer kadın bâkire ise, o da bikrini bozmuşsa, ukur ondan peşin olarak alınır. İtkanî, Tahtavî,
şerhinden.
«Nikâh onun kitabetine dahil değildir ilh...» Yani izinsiz nikâhlanması halinde. H. Yani nikâh
kazançtan değildir.
«Babın başında ilh...» Babın başında geçen şudur: Mükâteb efendisinden izinsiz evlenemez.
«Her iki fasılda da ilh...» Yani ister sahih, ister fasit olsun alış ve nikâh faslında. Çünkü ikisinin illeti
de birdir. Zira izin kitabet gibi hacri kaldırmaktadır. O halde köle ticarete mâliktir. Nikâh ise
ticaretten değildir. Ama bunun aksine alış, ticarettendir.
«Cariye için muhayyerlik hakkı vardır ilh...» Zira o, bedel ile acil bir hürriyeti telâkki ettiği gibi
bedelsiz olarak da gelecekte hürriyeti yine telâkki etmiştir. O zaman ikisinin arasında muhayyerdir.
Aynî.
«Dilerse kitabetine devam eder ilh...» Efendisi ölürse, doğumla azad edilir. ondan bedel de düşer.
Zeylaî.
«Efendisinden ukrunu alır ilh...» Aldığı ukurla da kitabet bedeline yardımcı olur. Eğer çocuk ana
rahmine kitabet halinde düşmüşse. Zira efendisi mükâtebine karşı, onun menfaât ve kazançlarında
hep yabancı gibidir. İtkanî.
Çocuğun ana rahmine kitabet süresinde düştüğü ya efendinin ikrarı ile veya kitabet zamanından
başlamak üzere altı aydan fazla bir zaman içinde doğmasıyla sabit olur. Eğer altı aydan noksan bir
zaman içinde doğum yaparsa, efendiye ukur yoktur.
«Çocuğun nesebi, kadın tasdik etmese dahi sabit olur ilh...» Eğer ikinci bir çocuk daha doğarsa,
mahkemeye gidip dava edilmeden sonra nesebi sabit olmaz. Çünkü mükâtebesi ile münasebet
efendisine haramdır. Ama ümmü´lveledin çocuğunun nesebi dava etmeden de sabit
olur.Ümmü´l-veledle münasebet helâl olduğu takdirde. Dürer´de olan «Mükâtebi ümmü´l-veled
yapmak caizdir.» sözünden maksat helâl olması değil, sahih olmasıdır. Nitekim buna Şurunbulâlî
de dikkat çekmiştir.
«Cariye rakabe olarak efendisinin mülküdür ilh...» Ama bunun aksine efendi, mükâtebe yaptığı
cariyenin çocuğunun kendisinin olduğunu iddia etse, o çocuğun nesebi ancak mükâtebe cariyenin
tasdiki ile sabit olur. Çünkü efendinin hakikaten mükâtebe yaptığı cariyenin mülkünde mülkiyeti
yoktur. Ancak onun cariye üzerinde mülkiyeti vardır. Minah.
«Efendisi ondan çocuk talep ettiğinden, efendisinin ölümü ile meccanen azad edilir ilh...» Yani
hiçbir karşılık vermeden. efendinin ölümü ile azad edilir, kitabet bedeli de ondan düşer. Zira o,
çocuğun annesi olma sebebi iIe azad edilmiştir. Kitabetten sonra da istiladin hükmü bakidir. Çünkü
istilad ile kitabet arasında bir zıtlık yoktur. Azad edildiği zaman hem çocukları, hem de kazancı ona
teslim edilir. Zira o cariye mükâtebe olduğu halde azad edilmiştir. Efendisinin hayatta iken onu
azad etmesinde olduğu gibi. Zeylaî.
«Kıymetinin üçte ikisini ödemek için çalışır ilh...» Zira kitabetten önce yapılan tedbir ile kıymetinin
üçte biri ona teslim edilmiştir. O zaman onun kitabet bedeli kıymetinin üçte ikisidir. Zira Ebû
Hanîfe´ye göre azad parçalanmayı kabul eder. Üçte birinin ötesinde müdebber yine köle kalır. İşte
kitabet de bu kısımda olur. O zaman onun azadı için iki yön ortaya çıkar. Birisi, vadeli kitabetin
bedelini ödemek, diğeri de kitabet bedeli için peşin olarak çalışmaktır. O halde müdebber
muhayyerdir. Çünkü, bedellerden çok olanın ödenmesinin zaman itibariyle daha kolay olması
caizdir. Az olan ise ödeme bakımından daha zordur. Çünkü peşindir. O halde muhayyerlikte fayda
vardır. Her ne kadar malın cinsi bir olsa da.
İmam Ebû Yusuf´a göre ise, bedellerden hangisi az ise, onu ödemeye çalışır. İmam Muhammed´e
göre ise, eğer kıymetinin üçte ikisi daha az ise ona çalışır. Yok kitabet bedelinin üçte ikisi daha az
ise çalışır. Bunun tamamı Tebyin´dedir.
«Ondan başka tereke bırakmamışsa ilh...» Ama ölen efendi zengin ise, kölenin kıymeti efendinin
malının üçte birinden çıkarsa, o zaman tedbir ile azad edilir. Dürrü Münteka.
«Mükâtebe yaptığı köleye tedbir yaparsa ilh...» Bu, bir önceki sözün aksinedir. Çünkü burada tedbir
mükâtebeden sonradır.
«Sahihtir ilh...» Zira onda azada maliktir. O halde ölüm şartıyla azadı talik etmeye de malik olur.
«Ödemekten âciz değilse ilh...» Kitabet bedelini efendisinin ölümünden önce öderse azad edilir.
Eğer ödeyemezse ölümünden sonra ödemeye çalışır.
«Kıymetinin üçte ikisini öder ilh...» Bu Ebû Hanîfe´ye göredir. İmameyne göre ise, kitabet bedeli ile
kıymetinden hangisi daha az ise onu ödemeye çalışır. İmameyn ile Ebû Hanife arasındaki ihtilaf,
azad etmenin parçalanmayı kabul etmeyeceği meselesi üzerine bina edilmiştir. Bedelin miktarına
gelince onda ittifak etmişlerdir. Zira kitabet bedeli kitabetten önce eğer hürriyetten hiçbir şey
istihkak etmemişse, köleliğin tümünün karşılığıdır. Eğer rakabenin bazısı kitabetten sonra azad
edilirse, kitabet bedelinden onun hissesi düşülür.
Ama bunun aksine tedbir kitabetten önce olursa, bunun aksinedir. Çünkü tedbir ile kölenin üçte biri
kendisine teslim edilmiştir. O zaman kitabet bedeli ona teslim edilmeyen kıymetinin üçte ikisinin
karşılığıdır. Zeylaî.
İmameynin görüşü daha açıktır. Nitekim Mevâhib´de de böyledir. Ebussuud Hamevî´den.
«Meccânen azad edilmiş olur ilh...» Ondan kitabet bedeli de düşer. Çünkü kitabet bedelini azad
edilmesi için borçlandırmıştır. O da iltizamsız hasıl olmuştur. Efendi kitabet bedeline onun hürriyeti
karşılığında hak kazanmıştı. Onu meccânen azad etmekle, o kitabet bedeli de yok oldu.
Gâyetü´l-Beyân´da şöyle denilir: «Hidaye sahibinin. «Onun kazançları da salimen ona teslim edilir.»
sözünden anlaşılan, yani köle meccânen azad edildikten sonra onun kazandıkları da ona azad edilir
demektir. Hidaye sahibinin bu sözünde bir görüş vardır. Çünkü bu rivayet imam Muhammed´in
kitaplarında ve ondan sonra gelen Tahavî, Kerhî ve Ebülleys gibi diğer mütekaddimîn âlimlerin
kitaplarında da mevcut değildir. O halde uygun olan, efendisi onu meccânen azad ettiği takdirde
onun kazandıklarının efendinin olmasıdır. Mükâteb, kitabet bedelini ödemekten âciz olduğunda,
onun kazandıkları nasıl efendisinin olursa.» Daha sonra Gâyetü´l-Beyân sahibi bu mesele üzerinde
uzun istidllallerde bulunmuştur. Bu meseleyi Hidaye şârihlerinden Miraç, İnâye ve Kifâye sahipleri
gibi kimselerin böyle anladıklarını, açıkladıklarını da görmedim. Allah daha iyisini bilir.
«İstihsanen sahihtir. ilh...» Kıyas bunun sahih olmaması üzerinedir. Çünkü burada süre mal ile
karşılanmaktadır. İstihsanın şekli ise, vade mükateb konusunda bir yönüyle maldır. Çünkü
ödemeye ancak vade ile kâdir olabilir. Kitabet bedeli ise bir yönüyle mal değildir. Hatta kitabet
bedeline kefil olmak da geçerli değildir. O halde kitabet bedeli ile vade denk olmaktadırlar. İbni
Kemal.
Hasta bir kimse bir sene vade ile iki bin dirhem üzerinden kölesi ile kitabet yapsa, sonra ölse,
mükâtebin kıymeti de bin dirhem olsa, varisler vadeye izin vermeseler, hasta kitabet yaptığı
köleden başka bir mal da bırakmasa, mükâteb bedelin üçte ikisini öder. İmam Muhammed´e göre
ise, kıymetinin üçte ikisini peşin, geri kalan kısmını da vadesinde öder. Veyahut köle olarak kalır.
Çünkü onun kitabet bedeli rakabenin yerine geçer. O zaman onun kitabet bedeli onun üçte birinde
geçerli olur.
Bir kimse bir sene vade ile bin dirhem üzerinden kölesi ile kitabet kesse, kölenin kıymeti ise iki bin
dirhem olsa, varisler vadeye icazet vermeseler, köle kıymetinin üçte ikisini peşin öder, geri kalan
kısmı ise düşer. Veya itttifakla köle olarak kalır. Kitabeti de müsâmaha miktarı kadarıyla tehir ile
birlikte üçte birde hâfiz olur.
Bir hür, kölenin efendisine, «Bin dirhem üzerine gaib olan kölen ile kitabet kes. Eğer ben onu
ödersem, hürdür.» dese, efendisi de o şart üzerine kölesi ile kitabet yapsa ve o şartı kabul etse,
sonra da hür adam o bin dirhemi ödese, kesilen şartın hükmü ile köle azad edilir. Yine. odam «Ben
ödersem...» demese de parayı ödediğinde köle istihsanen azad edilir. Çünkü fuzulî bir kimsenin
zarar olmayan herhangi bir şeyde tasarrufu nâfizdir. Hür bundan sonra dönüp köleden bir şey
olamaz. Zira teberru etmiştir.
Fuzulî´nin kitabet istediği gaib olan köleye ulaştığında köle bunu kabul ederse mükateb olur. Zira
kitabet ancak kölenin kabulüne ihtiyaç gösterir. Kölenin kitabet bedelini üzerine olması için.
Hazır olan bir köle efendisine. «Benimle ve burada olmayan falan kölenle kitabet yap.» dese, o da
kitabet kesmiş olsa, efendinin huzurundaki köle bunu kabul etse, istihsanen akit hazır olan köle
hakkında asaleten, gaib olan köle hakkında da teban geçerlidir. Bunların herhangi birisi kitabet
bedelini öderse, rücu hakkı olmaksızın ikisi birlikte azad edilirler. Efendilerine herhangi birisinin
bedeli ödemek istemesi halinde kabul için zorlanır. Gaib olan köleden hiçbir şey talep edilemez.
Çünkü o üzerine bir şey iltizam etmemiştir. Gâibin kitabeti kabul etmesi lağvdır. Ona itibar
edilemez. Reddetmesine nasıl itibar yoksa. Efendi eğer gaib olan kölesini azad ederse, hazır olan
kölenin kestiği kitabet bedelinden gaib olanın hissesine düşen miktar düşülür. Eğer efendi
huzurdaki köleyi azad ederse, veya köle ölürse,o zaman gaib hissesine düşen kitabet bedelini
peşin öder. Eğer peşin ödemezse, yine köle olarak kalır.
Efendi, hazır olan köleyi ibra etse veya kitabet bedelini ona hibe etse.ikisi birlikte azad edilirler.
Efendi, cariyesi ve cariyesinin iki küçük çocuğu için kitabet kesse, cariye de kabul etse, yukarıda
geçtiği üzere, istihsanen geçerlidir. Bunlardan hangisi kitabet bedelini ödese; diğerinin üzerine
rücu edip bir şey alamaz. Çünkü müteberridir. Kitabet bedelini kabul etmek üzere efendiye de
zorlanır. Yukarıda geçen meselenin sonuna kadar olan hükümler. aynen bu mesele için de
geçerlidir.
PRATİK BİR MESELE: Bir kimse kölesinin yarısı üzerine kitabet kesse, köle o bedeli ödese, yarısı
azad edilir. Geriye kalan kıymeti için de ödemeye çalışır. İmameyne göre ise kölenin yarısı için
kitabet kesilmesi halinde o bedelle kölenin tamamına kitabet kesilmiş olur. Biz de İmameynin bu
görüşünü alırız. Havi el-Kutsî.
İZAH
«İki bin dirhem üzerinden ilh...» Hakâik´te şöyle denilmiştir: «Burada iki bin şeklinde takdir etmek
lazım değildir. Belki bundan maksat kitabet bedelinin kölenin kıymetinden çok olmasıdır.» İbn-i
Kemal.
Eğer kölenin kıymeti ile kitabet bedeli bir olsa, yani kölenin kıymeti de bin dirhem, kitabet bedeli de
bin dirhem olsa. o binin üçte ikisini mükâtebin peşinen vermesi âlimlerin ittifakı ile vâcibtir. Nitekim
Miftah´tan naklen Ebussuud hâşiyesinde de böyledir.
«Varisler vade ilh...» Musannıf burada vade ile kaydetmiştir. Çünkü hasta varisler hakkında tasarruf
yapmamış, ancak vade hususunda tasarrufta bulunmuştur. O zaman varisler de onu
reddedebilirler. Çünkü malı tehir etmek, varislerin hakkını tehir etmektir. Varislerin hakkını tehirde
de varislerin zararı vardır. Öyleyse, varisler icazet vermedikçe onların hakkına tasarruf etmek
geçerli değildir. Mebsut´ta da böyledir. Miraç.
«Köleden başka bir mal da bırakmasa ilh...» Ama eğer hasta öldüğünde kitabet yaptığı köleden
başka mal bırakırsa, kitabet bedeli onun malının üçte birinden hesap edilerek çıkar. Malın üçte
birinde de tecil geçerlidir. Çünkü bir şeyi aynıyla vasiyet etmek sahihtir. O halde onun vadeli
vasiyeti de öncelikle sahih olur. Bana bu şekilde zahir oldu. Z. de bunu yazmıştır.
«Kıymetinin üçte ikisini ilh...» Kıymeti ise bin dirhemdir.
«Geri kalan kısmım da vadesinde ilh...» Yani iki binadan kalan kısmı. İki görüş üzerine de böyledir.
H.
«Bin dirhem üzerinden ilh...» Yani kıymetinin yarısı üzerinden kitabet kesse.
«İttifakla ilh...» Bununla birinci mesele arasındaki fark İmam Muhammed için şudur: Kıymetin
üzerindeki ziyadelik birinci meselede hastanın hakkı idi. Hatta hasta onu tamamen iskat da edebilir.
Yani onu kıymeti ite satabilirdi. O halde onu tehir etmek satmaktan daha uygundur. Çünkü borcu
geri bırakmak tamamen düşürmekten daha ehvendir. Bu meselede ise kitabet kölenin kıymetinin
azı üzerine yapılmıştır. Hasta ise kıymetinin üçte birinden fazla olanın düşürülmesine mâlik
değildir. Düşürülmesine malik olmadığı gibi onu ertelemeye de mâlik değildir. Çünkü varislerin
hakkı kölenin kıymetinin hepsi ile taalluk eder. Birinci ise bunun aksinedir. Zeylaî.
«Gaib ilh...» Şârihin burada gaib ile kaydetmesinin sebebi, zira musannıfın sözünde mesele onun
üzerine farzedilmiştir. Nitekim sözün öncesi ve sonrası da buna şehadet eder. Yoksa huzurda olan
köle de onun gibidir.
«Şartı kabul etse ilh...» Bu ifadenin doğrusu hür veya recül demesiydi. Nitekim Zeylaî ve Molla
Miskin şöyle yazmıştır. Molla Miskin´in hâşiyecisi Ebussuud Hamevî´den naklen; «Bu ifade işin
kitabet babında satım akdi gibi açık olmasıdır.» demiştir. Araştırılsın.
«Hür adam o bin dirhemi ödese ilh...» Bundan, «şartı kabul etse» sözünden sonra anlaşılır ki, eğer
efendi kabul etmezse, adam bin dirhemi ödediği takdirde köle azad edilmez. Halbuki Dürer´den
anlaşılan bunun aksidir. Zira Dürer sahibi mutlak olarak yabancının eda etmesiyle azad edileceğini
söylemiş, efendinin kabulü ile de kaydetmemiştir. Bundan dolayı Azmiye´de, «Eda etmekle azad
olur.» sözü «Eğer efendi kabul eder, sonra o eda ederse.» sözüyle kayıtlanmıştır. Nitekim bunu
Zeylaî de zikretmiştir. Ebussuud.
«Köle azad edilir ilh...» Bu azad da memura vakî olur. Yine bunun gibi. eğer adam, «Benden bin
dirhem üzerine kölenle kitabet yap.» dese, köle yine azad edilir. Ama bunun aksine, «Köleni benden
bin dirhem üzerine azad et.» demiş olsa, o azad âmirden vaki olur. Aralarındaki fark Miraç adlı
eserde uzun uzadıya zikredilmiştir.
«İstihsanen azad edilir ilh...» Yani kıyâsen değil. Ama birinci ise, kıyâsen ve istihsanen azad edilir.
Burada kıyasın şekli akit mevkuftur. Mevkufa da hüküm yoktur. Şarta bağlama da yoktur.
«Fuzulî bir kimsenin tasarrufu geçerlidir ilh...» Kifaye´de şöyle denilir: «Fuzulînin tasarrufunun nafiz
olması, çünkü efendi azadın icabında münferiddir. Mükâtebin kabulüne ihtiyaç kitabet bedelinin
süresi içindir. Fuzulî kitabet bedelini bağışladığı takdirde kölenin yerine bu hüküm hususunda
kitabet geçerli olur. Yalnız kölenin üzerindeki o bin dirhem hakkında da tevakkuf eder.
«Hür bundan sonra dönüp köleden bir şey alamaz ilh...» Bazı âlimler tarafından da denilmiştîr ki,
mükâtebin kitabet bedelini teberru olarak ödeyen kimse efendiye döner, eğer zımanla ödemişse,
ödemiş olduğunu ondan alır. Çünkü onun zımanı bâtıldır. Zira vacib olmayan bir şeye zamin
olmuştur. Zeylaî.
«Zira teberru etmiştir. ilh...» Yanı isteği hasıl olmuştur. Onun isteği yalnız kölenin azad edilmesidir.
«Yalnız kölenin azad edilmesidir» ifadesinin metne ilavesi gerekir. Çünkü Fuzulî bedelin bir kısmını
ödese, efendiye ödediği kısmı rücu edip efendiden geri alabilir. Çünkü ödemekten kasıt olan
mükâtebin azadı hasıl olmamıştır. İster tazminatla ödesin, ister tazminatla ödemesin. Şurunbulâliye.
Ben derim ki: Bu ifadenin ilavesi gerekir sözünde bir görüş yeri vardır. Çünkü burada söz teberruen
kitabet bedelini ödeyen fuzulînin köleye dönüp alıp alamayacağı hususundadır. Düşünülsün.
«Mükâteb olur ilh...» Zira kitabet kölenin icazet ve kabulüne bağIıdır. O halde kölenin icazet vermesi
başlangıçta kabulü gibidir. Eğer köIe, «Ben kabul etmiyorum.» dese, fuzulî de kitabet bedelini
ödemiş olsa ,caiz değildir. Çünkü akit kölenin «kabul etmiyorum» sözüyle reddolunur. Eğer fuzulî
kitabet bedeline zamin olmuş olsa, ona hiçbir şey gerekmez. Zira kîtabet bedeli ile kefâlet caîz
değildir. «Ancak kölenin kabulüne ihtiyaç gösterir ilh...» Yani kitabet bedelinin kölenin üzerine
gerekli olması hususu kölenin kabulüne bağlıdır. Nitekim biz bunu yukarıda zikrettik.
«Akit istihsanen sahihtir ilh...» Kıyasta ise, yalnız kölenin kendisi için sahihtir. Zira kölenin kendi
nefsi üzerinde velâyeti vardır. Gaib hakkında da tevakkuf eder. Çünkü kölenin gaib köle üzerinde
velâyeti yoktur. Hidâye.
«Hazır olan köle hakkında asaleten ilh...» Zeylâî şöyle demiştir: istihsanın şekli şudur: Efendi hazır
olan köleye kasden muhatap olmuştur. Gaib de ona teban onun muhatabıdır. Bu yolla kitabet,
meşrûdur. Bir cariye ile kitabet yapıldığında onun kitabetine kitabet süresi içinde doğurduğu
çocuk, ve aldığı bir şey veya ona zammedilen bir şey kendisine teban akte dahil olduğu gibi. Hatta
onlar cariyenin kitabet bedelini ödemekte de azad olunurlar. Kitabet bedelinden bir şey vermeleri
de lazım değildir. Hem de, bu mesel azadı hazırın ödemesi ile bağlamaktadır. Azadın hâzırın
ödemesine bağlanmasında da efendi gaib hakkında kendi başınadır. O zaman tevakkufsuz, gaibin
kabulüne ihtiyaç kalmadan caiz olur.»
Ben derim ki: İkinci illette bir görüş vardır. Çünkü azad, gaibin edası ile de hâsıl olur. Bununla
birlikte hazır olanın ibrasıyla da azad hâsıl olur. Nitekim gelecektir. Düşünülsün.
«Rücu hakkı olmaksızın ilh...» Yani herhangi birisi ödediği takdirde diğer arkadaşının üzerine rücu
edemez. Zira hazır olan köle üzerinde olan deyni ödemiştir. Gaib ise mecbur olmadığı bir şeyi
ödemiştir ve müteberridir. Hidâye.
«Herhangi birisinin bedeli ödemek istemesi hâlinde ilh...» Hâzırın ödemesini kabul etmesine
gelince, zira kitabet bedeli onun üzerine vâcibtir. Gaibten kabulüne gelince, çünkü gaib de o
bedelle her ne kadar bedeli ödemek vacib olmasa da hürriyet şerefine nâil olmaktadır. O zaman
gaib rehin verilen eşyayı âriyet olarak veren gibi olur ki, deyni ödediği takdirde rehin çözülmüş olur.
Hidâye.
«İtibar edilemez ilh...» Yani ondan talep hususunda onun kabulüne itibar edilemez.
Dürer´de şöyle denilmiştir: «Yani gaib olan köle hiç bir şey muaheze edilemez. Çünkü kitabet akti
hâzır için geçerlidir.»
Yani tevakkufsuz ve gaibin kabul etmesine ihtiyaç olmadan geçerlidir. Nitekim yukarıda geçti.
Ben derim ki: İşte bu açıklamayla bu mesele ve geçen mesele arasındaki fark ortaya çıktı. Zira
orada zikredildi ki, yabancı bir hürün kölenin gıyabında köle namına kitabet yapma haberi köleye
ulaştığı takdirde o da kabul etse, mükâteb olur.Yani kitabetin bedelinin onun üzerine vacib olması
hususunda kitabet geçerli olur. Nitekim biz bunu yukarıda zikrettik. Düşünülsün.
Bu hususta Vanî duraksayarak bir şey söylememiş, Nuh Efendi de ikrar etmiştir. Nitekim Ebussuud
bunu zikretmiştir.
«Efendi eğer gaib olan kölesini azad ederse, hazır olan kölenin kestiği kitabet bedelinden gaib
olanın hissesine düşen miktar düşülür ilh...» Çünkü gaib olan akitte akte kasden dahildir. O zaman
kitabet bedeli ikiye taksim olunur. Her ne kadar ondan kitabet bedeli talep edilmese de. Ama
kitabette doğan çocuk bunun aksinedir. Zira onun azadı ile kitabet bedelinden bir şey düşmez. Zira
o kasden akte dahil edilmediği gibi akit günü mevcut da değildir. Ancak kitabete akitten sonra
annesine teban dahil olmuştur. Zeylaî.
«Gaib hissesine düşen kitabet bedelini peşin öder. Eğer peşin ödemezse, yine köle olarak kalır
ilh...» Zira gaib olan akte kasden dahildir. Kitabette doğan çocuk ise bunun aksinedir. Zira kitabette
doğan çocuk babası öldüğü takdirde babasının aydan aya ödemeleri üzerine kalır. Dürer´de de
böyledir.
Eğer, bu zikredilenin akte teban dahil olmuştur sözüne aykırı olduğu söylenirse, ben derim ki, gaib
aktin ona izafe edilmesi itibariyle asıldır. Bizzat onun akit yapması bakımından da hazıra tabidir.
Ama kitabet süresinde doğan çocuk gaib kölenîn aksine her yönüyle annesine tâbidir. Çünkü akit
zamanı yoktur. Bu mana bu şekilde İnaye´den alınmıştır. H.
Ben derim ki: Bu, bizim Zeylaî´den naklen zikrettiğimizden de anlaşılmaktadır.
«Efendi hazır olan köleyi ibra etse veya kitabet bedelîni ona hibe etse, ikisi birlikte azad edilirler
ilh...» Musannıfın burada «hazır» ile kaydetmesi, eğer gaibi ibra etse veya ona hibe etse, sahih
olmayacağı içindir. Çünkü kitabet bedeli onun üzerine vacib değildir. Tebyîn adlı eserde de böyledir.
«Efendi câriyesi ilh...» Hüküm kölede de böyledir. Ve büyük çocuklarda da böyledir. Burada «cariye
ve iki küçük çocuğu» ile kayıtlanmasının faydası, Miraç isimli kitapta ayrıntılı bir şekilde
anlatılmıştır.
«İstihsanen geçerlidir. ilh...» Meşâyihten bazıları sıhhatin burada hem kıyasen hem de istihsanen
olduğunu söylemişlerdir. Zira çocuk annesine tabidir. Ama yabancı bunun aksinedir. Çünkü
yabancının köle adına kitâbet yapması kıyasa değil istihsana dayanır.
İnaye adlı eserde şöyle denilmiştir: «Bunun hem kıyas, hem istihsan olduğunu ben doğru olarak
görüyorum.» Şurunbulâliye.
«Geçtiği üzere ilh...» Yanı çocuğun anneye tabi olması hususunda. Anne asıldır, çocukları ise ona
tabidirler. Belki anneye tabi olmak yabancıya tabi olmaktan daha uygundur. Hidaye´de olduğu gibi.
Ama evlâdın anneye tabi olması velâyet yoluyla değildir. Zira hür bir kadının bile çocuğu üzerine
velâyeti yoktur. Câriyenin nasıl olur. İtkanî.
«Bunlardan hangisi kitabet bedelini ödese ilh...» İster anne olan cariye, ister büyüdükleri zaman
küçük çocuklar ödediği takdirde. İtkanî.
«Geçen meselenin sonuna kadar ilh...» Zeylaî şöyle demektedir: «Kitabet yapan bir cariyenin
çocuklarının kitabeti kabul veya reddetmelerine itibar edilemez. Öyleyse efendi kendi ve çocukları
adına kitabet yapan bir cariyeyi azad etse, onların üzerinde onların hissesi kadar kitabet bedeli kalır
ki, onların bu bedeli peşin ödemeleri gerekir. Ama kitabet süresinde doğan çocukla bu süre îçinde
alınan bir köle bunların aksinedir. Zira onlar annenin azad edilmesiyle azad olurlar. Efendi onlardan
değil, ancak anneden kitabet bedelini taleb edebilir. Eğer efendi kendisi ve çocukları namına
kitabet yapan bir cariyenin kendisini değil çocuklarını azad etse, annelerinden onların kitabet
bedelleri düşer. Annelerinin üzerine geri kalan kitabet bedelini aylarına göre ödemesi gerekir. Bir
şey kazandıkları takdirde efendinin onları almaya hakkı yoktur. Ve onları satma hakkına da sahip
değildir. Eğer onları deynden ibra etse, veya kitabet bedelini onlara hibe etse, sahih olmaz. Ama
eğer; annelerini ibra etse veya hibe etse, sahihtir. Anneleri de onlar da azad olurlar. Çünkü biz
hâzırın gaib ile birlikte kitabet yapma meselesini zikretmiştik.»
PRATİK BIR MESELE: Kitabın baş tarafında bu her iki yerde de diğerine fazlalıkla bu mesele geçti.
H.
«Kalan kıymeti için de ödemeye çalışır ilh...» Ödemeden önce kazandığının yarısı onun yarısı da
efendisinindir. Çünkü Ebû Hanife´ye göre onun yarısı mükâteb, yarısı köledir. Zira Ebû Hanife´ye
göre kitabet parçalanmayı kabul eder. Bedâyî.
Hindiye´de şöyle denilir: «Eğer efendi ondan bir şey satın alırsa,, tamamında değil, yarısında caiz
olur. Ama eğer o efendisinden bir şey satın alırsa yabancıdan alışında olduğu gibi istihsanen
hepsinde caizdir.»
KIYASIN ÖNE ALINMASI
Kıyasa göre, efendinin kölesinden alması caiz değildir. Ancak aldığı şeyin yarısında caiz olur. Bu
meselede kıyas alınır. Mebsut´ta da böyledir.
neslinur
Fri 5 February 2010, 04:39 pm GMT +0200
MÜŞTEREK KÖLENİN KİTABETİ BABI
METİN
Bir köleleri olan iki ortaktan birisi arkadaşına kölenin kendi hisse-sine düşen kısmı için bin dirhem
kitabet yapması ve bedelini kabzetmesi için izin verse, o ortak da kitabet kesse, Ebû Hanife´ye göre
kitabet akti yalnız izinli ortağın hissesinde geçerli olur. Zira Ebû Hanîfe´ye göre kitabet bölünme
kabul eder. Ortağın feshetme yetkisi de yoktur. Çünkü izin vermiştir. Kitabet bedeli olan bin
dirhemin bir kısmını kabzetse, köle tamamını ödemekten âciz olsa, kabzedilen meblağın hepsi,
kabzeden içindir. Çünkü diğeri kabzı için izin vermiştir. Öteki ortak ise müteberridir. Eğer bin
dirhemin hepsini kabzederse, kabzeden kişinin hissesinde köle azad edilmiş olur.
İki kişi arasında müşterek bir cariyeye iki ortak birlikte kitabet kesseler, ortaklardan birisi onunla
münasebette bulunsa, onun münasebetinden cariye bir çocuk doğursa, münasebette bulunan
kimse çocuğun kendisinin olduğunu iddia etse, sonra da diğer ortak münasebette bulunsa, onun
münasebetinden de cariye bir çocuk doğursa, ikinci defa münasebette bulunan kimse doğan
çocuğu iddia etse, onun iddiası geçerlidir. Zira dış görünüş bakımından onun mülkü mevcuttur.
İmameyn bu meseleye muhalefet etmişterdir.
Cariye, ikinci doğumundan sonra kitabet bedelinden aciz olsa, yapılan kitabet sanki yapılmamış
gibi olur. O zaman o cariye birinci ortağa ümmü´l-veled olur. Çünkü ümmü´l-veledliğe intikaline
engel olan hal ortadan kalkmıştır. Onun münasebeti de öncedir.
Birinci defa münasebette bulunan ortak. diğer ortağa cariyenin kıymetinin yarısı kadar ve ukrunun
yarısı kadar zamindir. Ortağı ise, ukunun hepsine diğer ortağına zamindir. Çünkü hakikaten
başkasının üm-mü´l-veledi ile münasebette bulunmuştur. Oğlu olduğu halde o çocuğun kıymetine
de zamindir. Çünkü o çocuk aldatılmışın çocuğu mesabesindedir.
Ortaklardan herhangi birisi mükâtebeye kitabet bedelini ödemekten aciz olmasından önce ukrunu
vermiş olsa, sahihtir. Çünkü cariye kitabet yaptığından menfaatleri kendisine hastır. Aciz olduğu
takdirde ukrunu efendisine geri verir.
Ortak cariyeyi ikinci ortak münasebette bulunmadığı halde tedbir yaparsa, mesele yukarıda
zikredilen hali ile kaldığı takdirde, mükatebe de kitabet bedelini ödemekten âciz olursa, onun
tedbiri bâtıl olur. Birinci ortak (münasebette bulunan) cariyenin kıymetinin ve ukrunun yarısı kadar
diğer ortağa zamin olur. Çocuk birinci adamın olur, mükatebe de onun ümmü´l-veledi olur.
İki ortak birlikte cariye ile kitabet kesseler, ortaklardan birisi zengin olduğu halde onu azad etse,
cariye de geri kalan yarısını ödemekten âciz olsa, azad eden ortağına kıymetinin yarısı kadar zamin
olur. Zamin olan ortak, ödemiş olduğu yarı kıymeti rücu ederek cariyeden geri alır. Zira sabit
olduğu üzere susan kimse azad edene bir şey ödediği zaman Ebû Hanîfe´ye göre rücu edip alabilir.
İmameyne göre ise alamaz.
PRATİK BIR MESELE: İki kişinin bir kölesi olsa, birisi onu tedbir etse, sonra diğeri zengin olduğu
halde onu azad etse, veya bunun ak-sine, birisi azad etse sonra diğeri tedbir etse her iki şekilde de
tedbir yapan adam dilerse onu azad eder veya köleden geri kalan kısmı için çalışma taleb eder.
Dilerse de yalnız birinci şekilde ortağına tazmin ettirir. Allah daha iyisini bilir.
İZAH
Musannıf bu babı sonra zikretmiştir. Çünkü asıl olan ortaklığın olmamasıdır. İtkanî. İtkanî´nin gayri
de «Çünkü iki birden sonra gelir.» demişlerdir.
«Arkadaşına ilh...» Yani diğer ortağa.
«Kendi hissesine ilh...» Yani kitabetle izinli olan kimsenin hissesine. Kifaye.
«Kabzetmesi ilh...» Zeylaî şöyle demektedir: «Kitabetle iznin faydası izin veren kimsenin artık
kitabeti feshetme hakkının olmamasıdır. İzin vermediği takdirde fesih hakkı olduğu gibi. Kabızla
iznin faydası ise. kabzettiği meblağda izin veren kimsenin hakkının kesilmesidir.»
Şârih de buna ileride işaret edecektir.
«Ebû Hanife´ye göre ilh...» İmameyne göre ise, kitabet bölünme kabul etmez. O zaman ortağına
hissesi için izin vermek, kölenin tümüne kitabet için izin vermektir. O halde kölenin kitabeti için
izinli olan ortak bir kısmında asil, bir kısmında da vekil olur. Alınan da ikisinin arasında ortak olur.
Köle kitabet bedelini ödemekten aciz olduktan sonra da alınan ikisi arasında ortaklı olarak kalır.
Hidaye´de olduğu gibi.
«Çünkü izin vermıştir ilh...» Ama ortağından izin almadan kölesine yarısı için kitabet kesmiş olsa,
Ebû Hanîfe´ye göre onun hissesinde köle mükâteb olur. İmameyne göre ise yukarıda geçtiği gibi
köle tamamen mükateb olur.
Kölenin kitabetinde susan ortak köle kitabet bedelini ödemezden önce İmamların ittifakıyla
kendinden zararı red için kitabeti feshedebilir. Ama ortağın birisi, bunun aksine ortağından izinsiz
hissesini satmış olsa, ortağının bir zararı olmadığından ortağının satışını feshetme hakkına sahip
değildir.
Yine, ortaklardan birisinin azadı veya azadı şarta bağlaması da kitabet yapmanın aksinedir. Bunlar
da feshi kabul etmez.
Köle, izinsiz olarak kitabet kesen efendiye (ortağa) kitabet bedelini ödese. kitabet yapanın
hissesinde, Ebû Hanîfe´ye göre özellikle azad edilmiş olur. Zira yukarıda geçtiği gibi azad ona göre
bölünme kabul eder. Ama kitabette susan ortak, diğer ortağın aldığı kitabet bedelinin yarısını
alabilir. Bu meselenin tamamı Tebyin adlı eserdedir.
«Diğeri kabzı için izin vermiştir ilh...» Zeylaî şöyle demektedir: «Çünkü ona kabızda izni, kölenin
ona ödemesine izindir. O zaman kendi payı ile mükatebe teberru etmiş olur. O zaman kitabet yapan
ortak, kitabet yapmayandan daha özel olur. Kitabet yapan adam aldığı kitabet bedeli ile borcunu
ödese, kabız ona özeldir, hepsi kabızla teslim edilir.»
«Öteki ortak ise müteberridir ilh...» Yani kitabet yapılan köleye teberru etmiştir. Nitekim Zeylaî´nin
ifadesinden de bu anlaşılmaktadır. Islah ve Dürer´de ise, «Diğer ortak kitabet bedelini kabzeden
ortağa teberru etmiştir.» denilmiştir. Azmiye´de ise bunun doğru olmadığı iddia edilmiştir.
Ben derim ki: Dürer ile Islah ve Zeylaî´nin ifadeleri arasında bir zıtlık yoktur. Zira Kifaye sahibi şöyle
demiştir: «İzin veren kişi, kölenin kazancının kendi payına düşenini köleye teberru etmiş olur.
Sonra da ortağına teberru etmiş olur. Ortağının kitabet bedelini kabzetmesiyle teberruu
tamamlandığı takdirde rücu edemez...»
«Kabzeden kişinin hissesinde köle azad edilmiş olur ilh...» Ortağına da zamin olmaz. Çünkü
ortağının izni ile kabzetmiştir. Şu kadar var ki, yarısı azad edilmiş köle, diğer ortağın hissesini
ödemek üzere çalışır. Azmiye. Kâfi´den naklen.
«İmameyn bu meseleye muhalefet etmişlerdir ilh...» Zira imameyne göre ikinci defa münasebette
bulunan ortağın davası geçerli değildir.
Bilinsin ki, fakihlerin hepsi mesele tamamlandıktan sonra imameynin muhalefetini zikretmişlerdir.
Yani, «O onun çocuğudur.» sözünden sonra. Şârih ise. bu muhalefeti daha önce zikretmiştir. İşte
şarihin bu öne alışı ihtilafın yalnız ikinci münasebette bulunan odama nesebin sübutu hakkında
olduğu zannını uyandırıyor. Halbuki hiç de öyle değildir. Aynî ve diğerleri, «Zikredilenin hepsi Ebû
Hanife´ye göredir.» demişlerdir.
İmameyne göre ise, adı ve vasfı geçen cariye birinci münasebette bulunanın ümmü´l-veledidir. Ve
tamamıyla mükâtebtir. Birinci münasebette bulunan kimse İmam Ebû Yusuf´a göre o mükâteb
cariyenin kıymetinin yarısını verir. İmam Muhammed´e göre ise kıymetinin yarısından kalan kitabet
bedelinin yarısından hangisi daha az ise onu diğer ortağına öder. Son çocuğun nesebi ise,
sonradan münasebette bulunan için sabit olmaz. Bununla birlikte çocuk kıymetiyle de onun olmaz.
İkinci münasebette bulunan adam mükâtebeye ukrunu da borçludur.
İşte imamlar arasındaki ihtilaf, mükâtebe bir cariyenin ümmü´l-veled olmasında bölünme kabul eder
mı, etmez mi meselesindedir. Ebû Hanîfe´ye göre bölünme kabul eder. İmameyne göre ise bölünme
kabul etmez. Sırf cariyenin ümmü´l-veled olması bölünme kabul etmez. Bu konuda İmamların icmaı
vardır. Müdebbere olan bir cariyenin ümmü´l-veled olması ise, yine imamların icmaı ile bölünme
kabul eder.
«İkinci doğumundan sonra kitabet bedelinden âciz olsa ilh...» Yani her iki iddia ve her iki
doğumdan sonra.
«Mani olan hal ortadan kalkmıştır ilh...» Yani kitabette ümmü´l-veled olmaya intikaline engel olan
kitabet ortadan kalkmıştır. Ümmü´l-veledliği tamamen istiladı isteyen şeyin kaim olmasıyla birlikte
birinci münasebette bulunan adama intikal eder. O halde ümmü´l-veledliği gerektiren şey çocuğun
doğumundan itibaren amelini yapar. Muhayyerlik şartıyla yapılan satışla satıcı muhayyerlik şartını
düşürdüğü takdirde. o vakitten mülkiyetin kendisine sabit olması gibi. Zeylaî.
«Onun münasebeti de öncedir ilh...» Bu görüş, sorulacak bir sorunun cevabıdır. Şöyle ki, her
ikisinin de o cariyede mülkiyet hakkı var ve her ikisi de onunla münasebette bulunmuşlardır. Her
ikisi de aynı zamanda doğan çocuğun kendi çocuğu olduğunu iddia etmiştir. Artık bu cariyenin ilk
olarak münasebette bulunana has ve ona ümmü´l-veled olmasının tercihinin sebebi nedir? İşte
bunun cevabı, onun münasebetinin önce olmasıdır. T.
«Kıymetinin yarısı kadar ilh...» Yani cariyenin mükâtebe hâlindeki kıymetinin yarısını. Zira o kimse
cariyeden çocuk sahibi olmakla kendi hissesine malik olmuştur. Dürer.
Şurunbulâliye´de Fetih´ten naklen şöyle denilmiştir: «Mükâteb bir kölenin kıymeti kölelik hâlindeki
kıymetinin yarısıdır. Çünkü mükâteb tasarruflarında hürdür. Yalnız rakabesi köledir.»
«Ukrunun yarısı kadar ilh...» Zira o. müşterek olan bir cariye ite münasebette bulunmuştur. O halde
onun ukrunun hepsi kendisine vacibtir. Cariye kitabet bedelini ödemekten acze düştüğü zaman,
birinci ortağın ukurdan hissesi düşmüş ve geriye diğer ortağın hissesi olan yarısı kalmıştır. İtkani.
«Başkasının ümmü´l-veledl ile münasebette bulunmuştur ilh...» Geçen. «İkinci doğumundan sonra
kîtabet bedelinden aciz olsa, yapılan kitabet akti sanki yapılmamış gibi olur. O zaman o cariye
birinci ortağa ümmü´l-veled olur. Çünkü ümmü´l-veledliğe engel olan hal ortadan kalkmıştır.»
sözüne binaen başkasının ümmü´l-veledi ile münasebette bulun-muştur.
«Çünkü o çocuk aldatılmışın çocuğu mesabesindedir ilh...» Çünkü cariyeyi kendi mülkünün hükmü
üzerine ilave ederek onunla münasebette bulunmuştu. Onun kitabet bedelini ödemekten aczi ortaya
çıkınca kitabet bâtıl olmuş ve diğer ortağın ümmü´l-veledi olduğundan da kendisinin mülkiyet hakkı
olmadığı ortaya çıkmıştır. Aldatılmış kimsenin çocuğunun nesebi aldatılmış kimseye sabittir,
kıymeti ile de hürdür. Zeylaî.
Şârihlerden bâzıları da, «İkinci ortağın çocuğun kıymetine zamin olması. İmameynin görüşüdür.»
diye iddia etmişlerdir. Çünkü ümmü´l-veledin çocuğu da annesi gibi Ebû Hanîfe´ye göre
kıymetlendirilemez.
Hamevî de «O iddia memnudur. Çünkü şârihler ittifak etmişlerdir ki. o ikinci adamın kıymete zamin
olması İmam-ı Azâmın görüşüdür. Bundaki gaye de İmam Azâmın görüşü üzerine mesele kapalı
hale gelmektedir. Bu kapalılığa da şöyle cevap verilmiştir: Ümmü´l-veledin kıymetlendirilmesi
hakkında İmamı Azâmdan iki rivayet vardır.» demiştir.
Bunda en güzel olan Mebsut´ta verilen şu cevaptır ki bazı âlimler Mebsut´tan nakletmişlerdir:
«İmam-ı Azâma göre ümmü´l-veledin çocuğu hakkında kıymet takdir edilmemesi ümmü´l-veledin
sûbutundan sonradır. Bu da çocukta sabit değildir. Çünkü o aslen hürdür. İşte bundan dolayı da
kıymetiyle tazmin edilmiştir.»
«Aciz olduğu takdirde ukrunu efendisine geri verir ilh...» Yani ukru reddeder. Çünkü aciz olduğu
zaman onun efendisinin cariyesi olduğu ortaya çıkar. Zeylaî.
«Mesele yukarıda zikredilen hâli ile kaldığı takdirde ilh...» Yani iki ortak birlikte cariyeleri ile kitabet
yapsalar birisi onunla münasebette bulunsa ve cariye bir çocuk doğursa, onunla münasebette
bulunan kimsede çocuğu iddia etse.
«Tedbiri bâtıl olur ilh...» Çünkü tedbir mülke isâbet etmemiştir. İmameyne göre ise tedbirin bâtıl
olması açıktır. Zira ümmü´l-veled olmasını isteyen adam onun kitabet bedelinden aciz olduğunu
söylemesinden önce zaten onu kendisine mülk edinmişti. Ebû Hanîf´ye göre ise, cariyenin kitabet
bedelini ödemekten aczi ile onunla münasebette bulunan adamın kendi mülküne sahip olduğu
ortaya çıkmaktadır. O zaman ikinci adamın tedbiri bir başkasının mülküne isabet etmektedir.
Halbuki tedbir mülkiyete dayanır. Ama neseb bunun aksinedir. Çünkü neseb aldatılmaya da
dayanır. Nitekim yukarıda da geçti. Hîdâye.
«Birinci ortak kıymetinin yarısı iIh...» Çünkü birinci adam beyan ettiğimiz üzere onu ümmü´l-veled
etmekle o cariyenin yarısına mâlik ol-maktadır. Ukrun yarısını vermeye gelince, çünkü müşterek bir
cariye ile münasebette bulunmuştur. Zeylaî.
«Çocuk birinci adamın olur. ilh...» Çünkü onun davası, geçtiği üzere, geçerlidir. Yazılan hükümlerin
hepsi tama iledir. Musannıfın, «çocuk birinci adamın olur.» sözüne itiraz edilmektedir. Çünkü bu
görüş ikinci ortağın münasebette bulunmuş ve çocuğu iddia etmiş olduğunu düşündürmektedir.
Halbuki meselenin faraziyesi bunun aksinedir. Öyleyse musannıf «Çocuk birinci adamın olur.»
sözünün yerine «istilad birinci için tamamlanır» deseydi daha uygun olurdu.
«Kalan yarısını ödemekten aciz olsa ilh...» Musannıfın burada «acz» ile kaydetmesi sebebi şudur:
Çünkü onun aczi ile azadın eseri ortaya çıkar ve azad haddi aşar. Onu azad eden kişi diğerini
borçlandırır. Ama aczden önce ise Ebû Hanîfe´ye göre hiç birisi zamin değildir. Çünkü azad edilen
köle ortağının hissesinden yine köledir. Azad edilmezden önce olduğu gibi. Çünkü İmam-ı Azâma
göre azad, bölünmeyi kabul eder. O halde sahibinin payından hiçbir şey telef olmaz. Çünkü yansı
azad edilmiş köle mükâteb gibi yarısı için yine çalışır. Burada da o yarısı azaddan önce yine
mükâtebtir. O yarısında da azad ortaya çıkar.
İmameynin görüşüne göre ise onu azad eden kimse peşinen ortağına onun kıymetinin yarısına
borçlu olur. Çünkü bunlara göre azad bölünmeyi kabul etmez. Bunun tamamı Gâyetü´l-Beyân´dadır.
«Fer-i bir mesele ilh...» Bu, metinlerin meselelerindendir.
«Yalnız birinci şekilde ortağına tazmin ettirir ilh...» Ortağına bir müdebber kölenin kıymeti kadar
tazmin ettirir. Müdebber kölenin kıymeti ise, kölelik halindeki kıymetinin üçte ikisidir. Zira o köleliği
müdebber olduğu için telef etmiştir. Ama tedbir sonra yapılırsa. bunun aksine tazmin ettiremez.
Çünkü o tedbiri yapmakla köle bir manâda azad edilen miras olmaktadır. O mana şudur: Onun payı,
diğeri köleyi azad ettiğinde köle idi. Bu durumda kölenin kıymetinin yarısını tazmin ettirmesi malın
temellüküne bağlıdır. Halbuki bu, tedbir ile fevt olmuştur. İnaye´de olduğu gibi.
neslinur
Fri 5 February 2010, 04:45 pm GMT +0200
MÜKÂTEBİN ÖLÜMÜ-ACZİ VEYA EFENDİNİN ÖLÜMÜ BABI
METİN
Mükâteb kitabet bedeli taksitlerinden birisini aczinden dolayı ödemezse bakılır: Eğer ona gelecek
bir malı varsa. hâkim üç güne kadar onun aciz olduğuna hükmetmez. Zira üç gün özür sahiplerinin
tecrübesi için verilen bir süredir. Eğer böyle bir malı yoksa. hâkim hâlen onun acizliğine hüküm
verir. Kitabeti de efendisinin talebi ile veya efendisi kölenin rızası ile fesheder.
Eğer kitabet fasit ise, efendi ondan izin almaksızın da akti feshedebilir. Mükâteb, kitabetin feshine
caiz kitabette de, fasit kitabette de mutlaka mâliktir. Bu feshe efendisi razı olmasa dahi. Onun
kitabet aktini feshetmesiyle de onun köleliği avdet eder. Kazandığı mal da efendisinindir.
Mükâteb ölse, elinde de kitab6t bedelini karşılayacak kadar mal olsa, kitabet fesholmaz. Onun
kitabet bedeli malından ödenerek kayatının en son parçasında onun azâd olduğuna hükmedilir.
Kitabet süresinden önce değil, kitabet süresi içinde doğan çocuklarının azadına hüküm verildiği
gibi. Kitabet bedelinden geri kalan malı da varislerine miras olarak kalır.
Mükâteb ölse, ama geriye mal bırakmasa, yalnız kitabet süresinde
doğan bir oğlu olsa. bu oğlu kitabet bedelini karşılayamazsa, onun kitabeti devam eder. Oğlu
babasının kitabeti için çalışır ve taksitlerini öder. Babasının taksitlerini ödediği takdirde ölümünden
önce babasının ve teban kendisinin azad edildiğine hükmedilir.
Mükâteb ölse, kitabet sırasında köle olan oğlunu satın alsa. köle olan oğlu babasının kitabet
bedelini peşinen öder. Ödemezse, köleliğine avdet eder.
İmameyn, kitabet süresinde doğan oğlu ile satın almış olduğu oğlunun eşit olduğuna hükmederek,
kitabet süresinde aldığı oğlu da kitabet süresinde doğan oğlu gibi babasının kitabet bedelini
yapılan taksitlere göre öder demişlerdir. Ama eğer mükâteb, kita´bet süresinde anne ve babasını
satın alırsa, kitabet bedelini ödemeden öldüğü takdirde anne ve babası yine köleliğe reddolunurlar.
İmameyn ise, «eğer anne ve baba oğullarının kitabet bedelini peşin olarak öderlerse azad olunurlar,
yok eğer peşin ödemezlerse, azad olmazlar» demişlerdir.
Mükâteb oğlunu satın alsa ve borcunu ödedikten sonra ölse, oğlu ona varis olur. Çünkü babası hür
olarak ölmüştür ve geriye de hür bir oğul bırakmıştır. Nitekim yukarıda da geçti. Babası ile büyük
oğlu ikisi aynı akitle kitabet akti yapsalar, babası bedeli ödedikten sonra ölse, oğlu ona varis olur.
Çünkü onlar bir akitle kitabet yaptıklarından ikisi bir şahıs gibi olmuşlardır. Zira aktin ittihadı bunu
zaruri kılmıştır.
Mükâteb ölse, geride hür bir kadınla yani azad edilmiş bir kadınla bir oğlan çocuğu bıraksa ve
kitabet bedelini ödeyecek kadar da alacak bıraksa, sonra cinayet işlese. çocuğun işlemiş olduğu
cinayetin erşini annesinin akilesinin ödemesine hükmedilir. Çünkü babası henüz azad edilmemiştir.
Babasının aciz olduğuna da hükmedilemez. Zira annesinin âkilesi üzerine hüküm vermekte
babasının taciz edilmesi arasında zıtlık yoktur. Onlar rûcu edip çocuğun babasının malından da
alamazlar.
Musannıfın burada alacakla kayıtlamasının sebebi, geriye kitabet bedelini ödeyecek mal bırakmış
olsa idi, çocuğu annesine ilhaka hükmedilemezdi. Çünkü hâlen babasının kitabet bedelini
karşılamak mümkündür.
Bu çocuğun velâsının annesinin kavmine hükmü, anne tarafı ile baba tarafının davalaşmasından
sonra verilmişse. zikredilen şekilde verilen hüküm, babasının aczine verilmiş hükümdür. Çünkü bu.
hakkında ictihad yapılan bir konudur.
Mükâteb efendisine zekât ve sadakalardan tahsil ettiği malı kitabet bedeli olarak ödese, sonra
kalanı ödemekten acze düşse, efendi her ne kadar sadakaya ehil değilse de o mal efendisine
helâldir. Çünkü mülkiyet değişmiştir. Bu hüküm as!ı, Resulullah (s.a.v.)ın Berîre ismindeki sahabiye
kadına söylediği, «O senin için sadaka, bizim için de hediyedir» hadisidir. Fakir bir kimse toplamış
olduğu zekâtı yemeden ölse, onun zengin olan varisinin onu alması ve ona helâl olması gibi. Bir
yolcu zekât alsa, onu yemeden malına ulaşsa, onun o malı yemesinin helâl olduğu gibi. Yine. bir
fakir elinde zekât malı olduğu halde zengin olsa, o sadaka ona helâldir.
Ama bunun aksine bir fakir almış olduğu zekâtı bir zengine veya bir Hâşimîye vermiş olsa, zengin
veya Hâşimî´nin o malı alması helâl olmaz. Çünkü mülkiyet değişmiştir.
İZAH
Bu konuyugeri bırakmanın manâsı açıktır. Zira ölüm veya ödemekten aciz olmakakitten sonradır.
«Ona gelecek bir malı varsa ilh...» Alacağı bir borç veya gelecek bir mal gibi. Hidâye.
«Hâkim ilh...» Bu fıkıh lisanında tarafların kendi aralarında tayın edecekleri hakemi de kapsamına
alır. Zira. onun vereceği hüküm ve kısas ve hadler hâricinde, eğer hüküm vermeye ehliyetli ise,
sahihtir. İtkanî.
«Özür sahiplerinin tecrübesi için ilh...» Hidâye´de şöyle denilmektedir: «Hasma savunma, borçluya
da ödeme için mühlet vermek gibi.»
«Bir malı yoksa ilh...» Hâkimin onu âciz kabul etmesi, Ebû Hanife ile İmam Muhammed´e göredir.
Sahih olan da ancak budur. Kuhistanî, Muzmarat´tan.
Ebû Yusuf´a göre, ancak iki taksit ödemediği zaman onun acizliğine hükmedilir. Zira Hazreti Ali
«Mükâteb köle kitabet bedelinden iki taksidi peşpeşe ödemezse, köleliğe döner» demiştir. İmameyn
ise Hazreti Ali´nin bu sözünü nedb üzerine yorumlamışlardır. Yani iki taksit geçmeden köleliğe
döndürülmesi mendubtur. Zira bu konudaki eserler. birbirlerine muârızdırlar.
«Kitabeti de fesheder ilh...» Yani fesheder. Aczine hükümden sonra feshi zikretmesi, yalnız aczine
vermenin yeterli olmamasındandır. T. Hamevî´den.
«Efendi akti feshedebilir ilh...» Belki akti feshetmek günahı ortadan kaldırmak için yani, günahın
sebebinden dönmek için ona vacibtir. T.
«Onun köleliği avdet eder ilh...» Yani köleliğin hükmü döner. Burada uygun olan, Hidâye ve Kenz´in,
«Kölelik hükümleri döner» görüşüdür. Çünkü onun köleliği zaten devam ediyordu. Bunu Kuhistanî
ifade etmiştir.
«Kazandığı mal da efendisinindir ilh...» Velev ki kazandığı sadaka da olsa, efendisi de zengin olsa,
sahih kavilde, yine efendisinindir. Nitekim ileride gelecektir.
«EIinde kitabet bedelini karşılayacak kadar mal olsa ilh...» Çünkü kitabet. ivazlı bir akitdir. İvazlı
akitlerde de aktin karşılığı olduğu takdirde akit feshedilemez: Bu görüş, eğer kitabet bedelini
karşılayacak kadar malı yoksa, kitabetin münfesih olduğuna işaret etmektedir. Hatta birisi, kitabet
bedelini ölen mükâteb namına teberru etmiş olsa. ondan o teberru kabul edilmez. Bu da Ebûbekir
el-İskâf´ın sözüdür. Ebülleys de «hâkime müracaat edilmeksizin onun akti kendiliğinden infisah
etmez» demiştir. Suğrâ´da olduğu gibi. Kuhistanî.
«Kitabet bedeli malından ödenerek ilh...» Ama eğer mükâtebin üzerinde hem efendinin, hem de bir
yabancının alacağı varsa, -Bedâyî´de «önce yabancının alacağı ödenir. Sonra bakılır Eğer terekede
efendisinin alacağını kitabet bedelini karşılayacak mal varsa, efendisinin alacağı verilir. Yoksa,
kitabet bedeli verilir. Efendi de borcunu ona mal ortaya çıktığı takdirde alır. Ama terekede her ikisini
karşılayacak malı yoksa, önce efendisinin alacağı verilirse, mükâteb âciz olmuş olur. Efendinin de
kölesi üzerinde vacib olarak alacağı bir borcu olmaz» denilmiştir.
«Kitabet süresi içinde doğan çocuklarının azadına hüküm verildiği gibi ilh...» Bu görüş gerektirir ki,
onun usulü olan anne ve babasının ve kitabet süresinde satın almış olduğu feri olan çocuklarının
azadlarına hükmedilmez. Halbuki kitabet süresinde almış olduğu çocukları azad edebilir. O halde
doğru olan tâbir, «Nasıl ki onun kitabetine dahil olanların azadına da hüküm verilirse» sözüdür. H.
Gurer´de şöyle denilmektedir: «Onun erkek çocuklarının azadına da hüküm verilir. İster bu çocuklar
onun kitabet süresinde doğsunlar, ister onları kitabet süresinde satın alsın, isterse de mükâteb
küçük veya büyük oğlu ile beraber bir akitte kitabet kessin. Zira onun çocuklarının hepsi kitabette
babalarına tâbidirler. Babalarının azadı ile de azad edilirler.» T.
«Kitabet süresi içinde doğan çocuklar ilh...» Yani almış olduğu cariyeden. Kitabet süresinde cariye
alması her ne kadar haram ise de. Çünkü onun cariye alması nesebin sübutuna aykırı değildir.
Nitekim biz bunu Şurunbulâliye´de naklen zikrettik. Bu şekilden başka, gelecekte Bedâyî´den naklen
iki şekil daha zikredeceğiz.
«Malı da varislerine miras olarak kalır ilh...» Yani onun hür olan çocuklarınındır. Eğer hür bir
kadından doğmuşlarsa. Yine kitabet süresinde doğan çocukları ile kitabet süresinde satın aldığı
çocuklarına ve bir de anne ve babasına miras kalır. Çünkü onlar onun azadıyla azad olurlar. Yine,
mükâteb olan ve kitabet akti babası ile birlikte tek akitle yapılan çocuğuna da miras kalır. Ama
kitabet akti müstakil bir akitle yapılan mükâteb çocuğu onun malından miras alamaz. Çünkü o hür
olarak ölür, çocuğu ise mükâtebtir. Mükâteb Ise babasından miras alamaz. Bedâyî.
Ölen kimsenin akrabalarından bir varisi olsa, velâ ile efendisine kalır. «Geriye mal bırakmasa ilh...»
İleride metinde gelecek «Kitabet bedelini ödemeye yeterli mal bırakmazsa» sözü ile bu takdire
ihtiyaç yok tur. H.
«Kitabet süresinde doğan bir oğlu olsa ilh...» Yani adam efendisinin izni ile bir cariye ite evlense.
cariye de ondan bir çocuk doğursa, sonra da mükâteb o cariyeyi çocuğu ile birlikte satın alsa veya
mükâtebe efendisinin dışında başka bir erkekten bir çocuk doğursa. Bedâyî.
«Oğlu çalışır ilh...» Bu görüşün açık anlamına göre, çocuk çalışmaya kadir olmalıdır. Halbuki hiç de
öyle değildir.
Kâri adlı eserde şöyle denilmektedir; «Bir kimse cariyesi ile üç gün muhayyeriik şartı ile kitabet
yapsa. muhayyerlik süresinde mükâtebe çocuk doğursa ve ölse çocuk kalsa, onun muhayyerliği de
ve kitabet bedeli de İmamı Azâm ile Ebû Yusuf´a göre devam eder. İzin verdiği takdirde çocuk
annesinin taksitleri üzerine ödemeye çalışır. Ödediği takdirde annesi hayatının en son parçasında
azad olmuş sayılır. Bu da istihsana dayanır. İmam Muhammed´e göre ise, kitabet akti bâtıl olur.
Efendinin icazeti de geçerli değildir. Kıyas da ancak budur.» Turî.
İmam Muhammed´in sözünün açık anlamı şudur ki, o çocuğun çalışmaya kadir olması beklenir. Bu
meselede Şurunbulâliye duraklamıştır. Ancak Şurunbulâliye´den hâşiyesinîn hâmisinde aşağıda
görüleceği üzere cevap verdiği nakledilmiştir: «Hâkim böyle bir çocuğa bir vasi tayin eder. Vasi de
ona mal toplar ve toplanan malla çocuk azad edilmiş olur. Yürüyemeyen. topal ve akıl hastası
çocuk da küçük çocuk gibidir.» Allah daha iyisini bilir.
«Taksitlerini öder ilh...» Yani o çocuk kölelik hükümlerine döndürülmez. Ancak gecen ihtilaf üzerine
bir veya iki taksidi ödemez ise, o zaman kölelik hükümlerine döner. Bedâyî.
«Ölümünden önce babasının ve babasına teban kendisinin azad edildiğine hükmedilir ilh...» Hidâye
ve Kenz adlı eserlerin sahipleri ile diğer âlimler de buradaki azadı ölümden önceki azada istinad
ettirmişlerdir. Şurunbulâliye´de şöyle denilir: «Zahiriye´de olan. «İstinad edilemez belki ödeme
vaktine ihtisar edilir» ifadesine aykırıdır.»
«Peşin olarak öder, ödemezse, köleliğine döner ilh...» Bu da Ebû Hanife´nin görüşüdür. Çünkü
ödeme süresi akitteki şartla sabittir. Öyleyse o süre kitabete dahil olan kimseler hakkında sabittir.
Sonra satın alınan kişi ise kitabete dahil değildir. Zira akit ona izafe edilmemiştir. Öyleyse, aktin
hükmü ona kadar yayılmaz. Çünkü o kitabet vaktinde ayrı idi.
İmamı Azamın görüşüne şu şekilde itiraz varid olur: Mükâtebin tasarrufları faslında geçtiği gibi,
mükâteb babasını veya oğlunu satın aldığı takdirde satın alınan kişi onun kitabetine dahil olur.
Yine, eğer kitabet aktinin hükmü kitabet süresinde satın aldığı oğluna geçmeseydi, kitabet bedelini
peşin ödemekle, Ebû Hanîfe´ye göre de azad edilmezdi.
Bu itiraza İmamı Azâm tarafından şöyle cevap verilebilir: Satın alınanın akte dahil olmasından
maksat, câri olan aktin hükmünün mükâteb ile mevlâ arasında satın alınana geçmesi değildir. Belki
mükâteb de çocuğunu almakla sılayı tahkik için çocuğuna kitabet kesmiş olmaktadır. Bir de, satın
alınan çocuğun, kitabet bedelinin peşin ödenmesiyle Ebû Hanîfe´ye göre azad edilmesi yine
babasının aktinin hükmünün ona geçmesiyle değildir. Belki, mükâteb babasının sanki öldüğünde
kitabet bedelini karşılayacak bir mal bırakmasıyla azad edilmiş gibi olmaktadır. Nitekim Kâfi adlı
eserde bu şekilde Ebû Hanîfe´nin yerine açtklanmıştır. Turî. Özetle.
«İmameyn, kitabet süresinde doğan oğlu ile satın almış olduğu oğlunun eşit olduğuna ilh...» Yani
satın alınan çocuk da imameyne göre babasının taksitleri üzerine kitabet bedelini ödemeye çalışır.
Keza, mükâtebin satın almış olduğu zîrahm olan bütün yakınlarının hükmü de böyledir. İtkanî.
«Anne ve babası yine köleliğe döndürülürler ilh...» Bu hüküm, Asl Kitabının rivâyeti üzerinedir. İmlâ
adlı kitabın naklettiği Ebî Süleyman´ın rivayetine göre ise anne veya babası da kitabet süresinde
satın almış olduğu çocuğu gibidir. O halde Ebû Hanife´den naklen Tatarhâniye´de olduğu gibi iki
rivayet vardır.
Gâyetü´l-Beyân´da ikinci rivâyet Pezdevî´nin Kâfi şerhinden nakledilmiştir. Bu ikinci rivâyet üzerine
de Bedâyî´de özet bilgi verilmiştir. Sonra bu mükâtebin anne ve babasındaki hüküm mükâtebin hiç
çocuğu olmaması hâlindedir.
Cevhere´de, «Eğer kitabette doğan çocuğu ile birlikte anne ve babasını ve bir de kitabet süresinde
satın almış olduğu çocuğunu geri bırakırsa, anne ve babası ite kitabet süresinde almış olduğu
çocuğu kitabette doğan çocuğun kitabet bedelini ödemesinden haklarını alırlar. Efendi onları
satamadığı gibi onlardan çalışma talebinde de bulunamaz. Kitabet süresinde doğan çocuk kitabet
bedelini öderse, o da azad edilir. Ötekiler de azad olunurlar. Eğer ödemekten aciz olursa, o da
kölelik hükümlerine döndürülür, diğerleri de döndürülürler. Yok eğer diğerleri, «Biz malı şu anda
öderiz derlerse, hâkim henüz kitabette doğan çocuğun kitabet bedelini ödemekten aciz olduğuna
hüküm vermezden önce sözleri kabul edilir.» denilmiştir.
«Öldüğü takdirde ilh...» Yani yalnız onun ölümü ile. Ebû Hanîfe´ye göre anne ve babasından ne
peşin, ne vadeli kitabet bedeli kabul edilmez. H.
«İmameyne ise eğer anne ve baba oğullarını kitabet bedelini peşin olarak öderlerse azad olurlar,
yok eğer peşin ödemezlerse azad olmazlar, demişlerdir ilh...» Mecma şerhi ile Şurunbulâliye´de
açıkça ifade edilen imameyne göre, ölen mükâtebin taksitlerini ödemekte çalışmakta usulü olan
anne ve babası ferî olan evlâtları gibidir. O zaman şârihin bu sözü nereden aldığına bakılsın. H.
Ben diyorum ki: şârihi bu hataya düşüren. Şurunbulâliye´dir. Zira Şurunbulâliye, mükâtebin
tasarrufları faslında, «Mükâtebin anne ve babası köle hemen öldüğü zaman kölelik hükmüne
dönerler.» demiştir. Bunu da Tebyîn ve İnâye adlı eserlere nisbet etmiştir. Sonra da, «Bedâyî´de
olan buna aykırıdır» demiştir.
Bedâyî´de olan şudur: «Mükâteb mal bırakmadan ölürse, onun kitabet süresinde almış olduğu
çocuğuna, anne ve babasına «Siz ya kitabet ücretini peşin olarak ödersiniz, ya da biz sizi kölelik
hükmüne döndürürüz» denilir. Ama kitabet süresinde doğan çocuk buna aykırıdır.»
Şu kadar var ki, Bedâyî´de olan imameynin görüşü üzerine hamledilirse, muhâlefet defedilmiş olur.
Bedâyî´de olan görüşten başkası da Ebû Hahife´nin görüşü üzerine hamledilir. Nitekim bu
Zahiriye´nin muhtasarında da belirtilmiştir.
Şurunbulâlî, sonra da Zahiriye´nin Muhtasarından şunu nakletmiştir: «Anne ve baba çocuk gibi
değillerdir. O halde mükâtebin diğer kazançları satıldığı gibi anne ve babası da satılır. Bu
zikrettiğimiz. Ebû Hanife´ye göredir. İmameyn´e göre ise, mükâteb öldüğünde kitabet süresinde
almış olduğu çocuğunu veya babası ve annesini geride bırakırsa, bıraktığı herhangi birisi kitabet
süresinde doğan çocuğu gibi, onun taksitleri üzere çalışırlar.»
Buna göre Şurunbulâlî Bedâyî´deki, «Anne ve baba kitabet süresinde alınan çocuk gibidirler.»
sözünü İmameyn´in görüşü üzere hamletmiştir. Şurunbulâlî´nin bu görüşü şârihin dediğinin aynıdır.
Bu da geçerli değildir. Belki Bedâyî´de olan ifade ancak İmlâ adlı eserin Ebû Hanife´den rivayet
ettiğidir. Nitekim biz bunu Tatarhâniye´den naklen zikrettik.
Zikredilen yorumda istinad etiği Zahiriye´nin Muhtasar´ınin sözü şekillerden hiçbir şekille yapmış
olduğu hamlı ifade etmez. Çünkü Zâhiriye´ nin Muhtasır´ı açıkça anne ve babanın imameyne göre
kitabet süresinde alınan çocuk gibi değil, kitabet müddetinde doğan çocuk gibi olduğunu
zikretmiştir.
Velhasıl, anne ve baba, kitabet süresinde alınan çocuk, muhrimi olan her yakını ki onları kitabet
müddetinde almıştır, mükâtebin taksitleri üzere imameyne göre hepsinin arasında fark olmaksızın
kitabet müddetinde doğan çocuk gibidir. Ebû Hanîfe´ye göre ise, her birisinin kendine has bir
hükmü vardır. Ki bunları musannıf ve şarih beyan etmişlerdir. Mahremlerden başkasında. Çünkü
bunlar Ebû Hanîfe´ye göre kitabete dahil olmazlar. Nitekim yerinde geçmiştir. Ebû Hanîfe´den
yapılan bu rivayet. Asl´ın rivayetidir. İmlânın yapmış olduğu rivayet üzere de anne ve baba Ebû
Hanîfe´ye göre kitabet süresinde alınan evlât gibidirler. İşte Bedâyî´nin üzerinde yürüdüğü rivayet,
İmlânın rivayetidir. Sen bu tahlili ganimet bil. Kâdir olan Malik´in yardımıyla.
«Büyük oğlu ilh...» Burada büyük kaydı hatadır. Gurer´in açık sarih ifadesine de muhaliftir. Zira
Gurer sahibi, «Adam ve oğluyla bir defada kitabet yapılsa, oğlu ister büyük olsun, ister küçük»
demiştir. H.
Ben derim ki: İbni Kemal bu büyüklükle takyidi «Küçük. babasına tâbidir. Mükâteb büyük oğluyla
beraber bir şahıs gibi kabul edilir.» sözüyle açıklamıştır. O halde küçük babasına tabidir. Faydanın
açık olması için şarih de burada büyükle takyid etmiştir.»
«Aynı akitle ilh...» Zira eğer baba ve oğuldan her biri kendi başına kitabet yapsa, mükâteb baba
ölürse, oğlu ondan miras almaz. Çünkü baba ölüyor. oğulda mükâteb olarak kalıyor. Nitekim biz
bunu Bedâyî´den naklen zikrettik.
«Azâd edilmiş ilh...» Şarihin bu hürrü azad edilmişlikle tefsiri musannıfın, «annesinin akilesinin
ödemesine hükmedilir» sözünden almıştır. Zira aslı hür olan bir kadının çocuğu üzerinde hiç
kimsenin velâyeti yoktur. Nitekim şârih de mevlâları velâyeti fasılından hemen önce zikredecektir.
«Çünkü babası ilh...» Bu söz, annenin âkîlesi üzerine hüküm vermenin illetidir. H.
«Azâd edilmemiştir ilh...» Zira eğer babası mal bırakmış olsa, bu da başkasının.üzerindeki bir
alacak olsa. babasının azad edilmesine ancak edâ ile hükmedilir.
«Münafat yoktur ilh...» Zira annenin âkîlesi üzerine hüküm vermek kitabete aykırı değildir.
Hidâye´de de şöyle denilmiştir: «Bu hüküm, kitabet hükmünü sabit kılar Çünkü kitabetin
kaziyesindendir. Çocuğun annesinin. mevalisine ilhak edilmesi âkileyi de onlar üzerine
gerektirmektedir. Şu kadar var ki, öyle bir şekille hükmü kararlaştırır ki, babanın azâd edilme
ihtimalini taşır. Baba azad edildiği takdirde çocuğun velâsı babanın mevalisine müncer olur, O
zaman kitabet hükmünü kararlaştıracak bir hüküm hiç bir zaman babanın aciz olması demek
değildir.
«Rücu edip alamazlar ilh...» Bu ifadede bir dürülme vardır. Gâyetü´l-Beyân da olduğu gibi ifadenin
takdiri şöyle olur: Mükâteb baba öldükten sonra onun olacağı olduğu ortaya çıksa. çocuğun velâsı
babasının mevâlisine döner. Annenin mevâlisi de çocuğun mükâteb olan babasının ölümünden
sonra ödemiş oldukları âkileyi rücu edip alamazlar.
Şu kadar var ki Gâyetu´l-Beyân´da olan bu ifade, Turî´nin görüşüne aykırıdır. Çünkü Turî şöyle
demiştir: «Annenin mevâlisi âkîle olarak ödediklerini mecburen ödemişlerdir, O zaman onlar
babanın mevâlisine rücu edip ödediklerini alma hakkına sahiptirler.»
Nihâye ve Miraç´ta bu iki görüşün birbirine aykırılığını kaldıracak açıklama zikredilmiştir. Açıklama
şöyledir: Annenin mevâlisi mükâteb babanın hayatında çocuğun cinayetine ödemiş oldukları âkîleyi
babanın mevâlisine rücu edip alamazlar. Çünkü babanın azadına hayatının en son parçasında
hüküm verilmiştir. O zaman o azad kitabet aktinin öncesine dayanmaz. Ama eğer kitabet bedeli
ödenmezden önce, babanın ölümünden sonra çocuğun cinayetinin âkilesini ödemişler ise, ona
rücu edebilirler. Çünkü babanın azadı yine hayatı haline isnad edilir. O halde tebeyyün eder ki, o
çocuğun velâsı ödeme vaktinden itibaren babanın mevâlisidir. Ancak annenin mevâlisi de ödemeye
mecbur olduklarından ödemişlerdir.
Bunun misli Ebussuud hâşiyesmde, Allâme Birî´nin Fethü´l-Kadîri´nin tekmilesinden naklen
zikredilmiştir. İşte bu açıklamadan anlaşılmaktadır ki, şarihîn rücu edemezler sözü yerinde değildir.
Çünkü meselenin farâziyesi Kenz gibi musannıfın sözünde de mükâtebin ölümünden sonra
mükâtebin çocuğunun cinâyet işlemesi şeklindedir.
«Alacakla kayıtlaması ilh...» Zeylâî şöyle demektedir: «Şunların hepsi mükâteb kitabet bedelini
karşılayacak kadar tereke bırakarak ölse, kitâbet bedeli de ödense veya geriye bir çocuk bıraksa, o
çocuk onu ödese... bahsindedir. Ama eğer kitabet bedelini ödeyecek mal veya ödeyecek çocuk
bırakmadan ölse, onun kitabetinin devamı konusunda ihtilaf edilmiştir.»
İskâf, «Kitabet münfesih olur. Hatta bir insan kitabet bedelini ödemeyi teberru etse. ondan kabul
olunmaz» demiştir.
Fakîh Ebülleys de şöyle der: «Hâkim onun kitabet bedelini ödemekten aciz olduğuna
hükmedinceye kadar akti münfesih olmaz.»
Ebülleys´in sözünün muktezası, alacak bir kayıt değildir. Kitabet süresinde doğan çocukta kitabet
süresinde aldığı çocuğun ödemesi de onun birisinde alacağının olduğu ortaya çıkması gibidir.
«Mal bırakmış olsa ilh...» Yani kitabet bedelini tam karşılayacak bir mal bırakmış olsa. Zira, bu
görüş o sırada ödeme imkânı ile açıklanmıştır. Şurunbulâliye.
T. de der ki: «Burada maldan maksat. terekede mevcut olan nakti de içine alır.»
«Hâlen babasının kitabet bedelini karşılamak mümkündür ilh...» Eğer denilse ki, onun haldeki
alacağı ile de ödeme imkânı vardır. çünkü borçlusu onun ölümünde hazır olduğunda alacağı ondan
taleb edilir, onun verdiği ile de kitabet bedeli ödenir. Buna karşılık derim ki: Buradaki imkândan
maksat, yakın imkândır. Senin dediğin ise uzak imkândır. T.
«Velâsının annesinin kavmine hükmü ilh...» Yani çocuğun ölümünden sonra kitabet bedelini
ödemezden önce, çocuğun velayeti hususunda irs için husumet etseler, hâkim de velâyı annenin
tarafına hükmetse, o hüküm mükâtebin âciz olduğuna ve köle olarak öldüğüne hüküm olur. Zira
velânın annenin kavmi üzerine olmasının zaruretindendir ki, mükâtebi köle olarak ölmüş sayılır.
Zira velânın anne kavmine verilmesinin zarureti mükâtebin köle olarak ölümüdür. Çünkü eğer hür
olarak ölseydi, çocuğun velâsı anne kavminden baba kaymine müncer olurdu. Kifâye.
«Çünkü bu ictihad edilen bir fasıldandır ilh...» Bu görüş, onun âciz sayılmasının illetidir.
Hidâye´de şöyle denilmiştir «Velânın anne tarafına verilmesi mükâteb olan babasının kitabet
bedelini ödemekten aciz olduğuna hükümdür. Zira bu kasdi olarak velâdaki bir ihtilaftır ki, kitâbetin
devamı ve nakzolması üzerine bina edilir. Zira eğer ölümüyle kitabet fesholunmuş olsa, köle olarak
ölür, çocuğun velâsı da anne tarafının üzerine sabit olur. «itabet devam etse, bedel edâ edilirse o
zaman da hür olarak ölür. Çocuğun velâsı da babasının yakınlarına intikal eder. İşte bu ictihâd
konusu olan bir fâsıldır. O halde ona mülâkî olan geçerli olur.»
Hidâye´nin ifadesinin sonucu şudur: Mükâtebin kitabet bedelinden şüphesiz aciz olmasının sübutu,
çocuğun velâsının annesinin yakınlarına hükmedilmesi içindir. Öyleyse, mükâtebin kitabet
bedelinden aczine hüküm vermek zımnen sabittir. İşte bu zımnen verilen hüküm geçerlidir. Çünkü
sahabîlerin bazısına göre mükâteb öldüğünde kitabet bedelini tamamen karşılayacak bir mal da
bırakmış olsa, madem ki ödememiştir, yine köle olarak ölmüştür. O zaman hakkında ictihad edilen
bir konuda hüküm olur ki, bu hüküm de icma ile geçerlidir. O halde bu hüküm geçerliliğinde her ne
kadar kitabetin butlanı da lâzım gelse, riâyet edilmesi vâcibtir. Çünkü bu kitâbet, ihtilaf konusu bir
kitabettir. O ihtilâfa siyanet etmek daha uygundur.
«Ödemekten acze düşse ilh...» Yine. sadakadan elinde biriktirmiş olduğu malı efendisine
ödemeden önce acze düşse. biriktirdiği sadaka efendisinindir ve helâldir. Bu hüküm İmam
Muhammed´e göre açıktır. Çünkü mükâtebin aczi ile elindeki malın mülkiyeti değişmiştir. İmam Ebû
Yusuf´a göre de böyledir. Her ne kadar İmam Ebû Yusuf´a göre mükâtebin aczi ile mevlânın
mülkiyeti mükâtebin kazancı üzerinde sabit olmuşsa da. Zira bizzat sadakada necaset yoktur.
Ancak necaset, sadakayı alma fiilindedir. Çünkü sadakayı vermekle verdiğin kimseyi zelîl
ediyorsun. Bu da ihtiyacı olmayan zengin için caiz değildir. Hâşimî´ye de câiz değildir. Zira ona da
fazla hürmet etmek gerekir. Zekâtın alınması ise, mükâtebin efendisine ait bir fiil değildir. O fiil
mükâtebe aittir. Hidâye.
«Mülkiyet değişmiştir ilh...» Zira köle kendisine verilen malı sadaka olarak temellük etmiştir. Efendi
ise mükâtebin hürriyetinin karşılığı olarak temellük etmektedir. Kısmen temellük ettikten sonra,
köle geri kalan kısmı ödemekten aciz olduğu takdirde temellük ettiğini sadaka olarak değil, kölenin
hürriyeti karşılığı temellük etmiştir. Bu da ona helâldir.
«Bu hükmün aslı, hâdisidir ilh...» Bu görüş düşündürmektedir ki Berire ismindeki kadın kitabet
bedelini ödemekten acze düştükten sonra Rasûlullâh (s.a.v.)´a hediye etmiştir. Halbuki kadın
Rasûlullâh´a hediye ettiğinde mükâtebti. İnaye´de olduğu gibi.
«O sadaka ona helâldir ilh...» Zira yukarıdageçtiği gibi. Çirkinlik zekâtı alma fiilindedir, yemekte
değil. O adam daaldığı zaman fakirdi. Fakirin sadakayı alması da çirkin ve pis değildir.
«Çünkü mülkiyet değişmemiştir ilh...» Zira ona mübah kılan fakirin mülkiyeti olarak verildiğinden
helâl değildir. Bunun benzeri şudur: Fasit bir alışla alınan mal başka birisine yedirilse, yine o mal
diğer adama mübah değildir. Her ne kadar o adam gönül hoşluğu ile vermiş olsa da.
METİN
Bir köle cinâyet işlese, efendisi onun cinayetini bilmediği halde onunla kitabet yapsa, veya mükâteb
köle cinayet işlese, cinayeti işlediğine dair hüküm verilmese, bu her iki surette de kitabet bedelini
ödemekten aciz olsa, o zaman efendi dilerse köleyi cinayetin velisine teslim eder, dilerse de onun
cinayeti karşılığında bir miktar malı feda eder. Çünkü kölenin aczine hükmedildikten sonra köleyi
vermesine dair en-gel ortadan kalkmıştır.
Böyle bir mükâteb cinayet işlese ve cinayetle aleyhinde hüküm verilse, o da kitabet bedelini
ödemekten aciz olsa, o cinayet için o köle satılır. Çünkü hak, onun aczine hükümle rakabesinden
kıymetine intikal etmiştir.
Musannıfın burada kölenin aczi ile kaydetmesinin sebebi, zira efendisinin mükâtebin cinayetlerini
onun kazancından ödemesi vacibtir. O halde mükâtebin kıymetinden ve işlemiş olduğu cinayetin
erşinden hangisi daha az ise, onu ödemesi gerekir.
Eğer mükâteb hüküm verilmezden önce birkaç cinayet tekrâr ederse, yine efendinin üzerine kölenin
bir kıymetini vermek gerekir. Eğer hükümden sonra tekrar ederse, o zaman efendisinin birkaç
kıymet vermesi gerekir.
Eğer mükâteb hataen cinayet işlediğini ikrar ederse, efendisine, onun kazancından, cinayetle
hükümden sonra, ödemesi gerekir. Eğer kitabet bedelinden aczine kadar onun hakkında hüküm
verilmese, bâtıl olur.
Kitabet yaptıktan sonra efendi ölse, kitabet münfesih olmaz. Tedbir ve ümmü´l-veledlik gibi. Vadeli
bir borcun vadesinin alacaklının ölümü ile münfesih olmadığı gibi. Efendi öldüğü takdirde, kitabet
bedeli, taksitlerine göre onun varislerine ödenir. Ama borçlu ölürse, bunun aksinedir. O zaman
vade bâtıl olur. Çünkü onun zimmeti harab olmuştur. Bu mesele, eğer kitabet kestiği zaman efendi
sağlam ise böyledir. Ama eğer hastalığında kitabet kesmişse, kitabet bedelinin tecil edilmesi ancak
adamın malının üçte birinde geçerlidir.
Vârisleri, efendisi ölen mükâtebi bir mecliste azad ederlerse, istihsanen meccanen azad edilmiş
olur. Bu da iktizaen ibra kılınır.
Eğer varislerin bir kısmı bir mecliste, diğer kısmı da başka bir mecliste mükâtebi azad ederlerse.
sahih görüş üzere onun azadı geçerli olmaz. Çünkü henüz mâlik olmamışlardır.
Mükâteb, efendisinin ölümünden sonra kitabet bedelini ödemekten âciz olursa, kölelik hükümleri
ona döner.
Mükâtebin nikâhlı bir câriyesi olsa, o cariyeyi iki talâkla boşasa, sonra onu mülk olarak alsa, cariye
eski kocasından başkası ile evlenip boşanana kadar. onunla münasebette bulunması kendisine
helâl olmaz. Hür de bunun gîbidir. Nitekim yerinde geçmiştir.
İki kimse bir köle ile tek akitle kitabet yapsalar, mükâteb bedelini ödemekten aciz olsa, onların ikisi
bir araya gelene kadar hâkim onun aczine hüküm vermez. Çünkü onların ikisi bir adam
hükmündedir. Ama vârisler bunun aksinedir ki, mükâteb kitabet bedelinden âciz olsa, vârislerinin
birisinin kitabet bedelini taleb etmesi üzerine hâkim kölenin aczine hüküm verir. Müctebâ.
Müctebâ´da şöyle denilmiştir: «Bir kimse iki kölesine bir akitle kitabet kesse. bunlardan bir tanesi
kitabet bedelini ödemekten âciz olsa, onun efendisi veya hâkim onu kölelik hükümlerine
döndürseler, fakat hâkim hükmü verirken efendinin aynı akitle diğer köle ile kitabet yaptığını
bilmese, sahih değildir.
Köleliğe döndürülen mükâteb ortadan kaybolsa, diğeri gelse, sonra o da âciz olsa gelen için de
köleliğe döndürme hükmü yoktur.»
PRATİK MESELELER:
Efendi ile mükâteb, kitabet bedelinin miktarında ihtilaf etseler, bize göre makbul olan söz,
mükâtebin sözüdür.
Mükâteb, efendisine olan kitabet bedeli borcundan dolayı hapsedilemez. Ama kitabet bedelinin
dışındaki borçlarından dolayı hapsedilip edilmeyeceği hususunda iki görüş vardır. Sirâciye.
Ben derim ki: Vehbâniye´nin azad bahsinde nâzım şeklinde şöyle denilmiştir: «Kitabet bedelinin
cinsinden olmayan mal hususunda efendi mükâtebin malına el koyarsa, mükâteb efendisine engel
olur. Mükâteb kitabet bedelinde muyayyerdir. Anne ve babası azad edilen çocukların velâsı
babalarının efendisidir. Annelerinin efendisinin velâ hakkı yoktur. Mükâteb kitabet bedelini
ödemeden ölse, ama onun çocuğu ölmüş bir ümmü´l-veledi olsa, satılır. Eğer çocuğu hayatta
olursa, o ümmü´l-veled mükâtebin kitabet bedelini ödemek için çalışır ve hazırlar.»
Yani o ümmü´l-veledle birlikte çocuğu olmasa, ümmü´l-veled satılır. Eğer çocuğu olursa, çocuk
ister büyük, ister küçük olsun. çocuğun babasının kitabet bedeli taksitleri üzerine çalışır.
İmameyne göre ise, ister çocuk hayatta olsun, ister olmasın, ümmü´l-veled satılmaz, çalışır. Allah
daha iyisini bilir.
İZAH
«Cinâyetini bilmediği halde ilh...» Zira eğer kitabet sırasında cinayetini bilse idi, o zaman efendi
feda etme yolunu tercih edebilirdi. Hidâye´de olduğu gibi.
«Cinâyeti ilh...» Yani cinayetin gereğince hüküm verilmese. Miraç.
«Engel ortadan kalkmıştır ilh...» Yani köleyi teslim etmesine engel olan kitabet onun acziyle
ortadan kalkmıştır. O zaman hak onun rakabesinden intikal etmeden önce köle olmuştur. Böyle
olunca da esas hüküm avdet eder. Asıl hüküm ya köleyi cinayetin velisine teslim etmek veya o
cinayet karşılığında bir miktar malı feda etmektir.
«Köle satılır. Çünkü hak onun aczine hükümle rakabesinden kıymetine intikal etmiştir ilh...»
Musannıfın bu sözü, vacib olanın ancak kıymet olduğuna işaret etmektedir. Yoksa. kıymet veya
cinayet erşinden daha az olanının vacib olduğuna değil. Halbuki bu da bizim Kerhî ve Mebsut´tan
naklen zikrettiğimiz ifadeye aykırıdır. İşte bu işaret üzerine musannıfın sözünün tevili şöyle olur:
Kıymet. cinayetin erşinden az olduğu takdirde, satılır. İnaye´de de böyledir. H.
«Hangisi daha az ise onu ödemesi gerekir ilh...» Yani eğer cinayetin erşi az ise, onu öder. Eğer
kıymet az ise, kıymeti ödemesi gerekir. Çünkü cinayetin hükmü onun rakabesine taalluk etmektedir.
«Hüküm verilmezden önce birkaç cinayet tekrar ederse ilh. » Yani birinci cinayetin gerektirdiği ile
hüküm verilmezden önce.
«Bir kıymetini vermek gerekir ilh...» Yani kıymeti cinayet erşinden az olduğu takdirde. Yoksa, vacib
olan kıymet veya cinayet erşinden daha az olandır. Nitekim Mecma Şerhi ve Şurunbulâliye´de de
böyle açıklanmıştır.
Bu meselede üç şey kaldı: Birincisi, bu meselede erşten maksat, kölenin işlediği cinayetlerin
tümünün erşleridir. O halde ifadenin manâ-sı, bir kıymetten ve erşin hepsinden daha az olanı
vacibtir, olur. İkincisi ise, o en az olan cinayet erbabının hisselerine göre aralarında taksim edilir.
Üçüncüsü, cinayetlerin erşinden, geri kalanı da azad edildikten sonra mükâtebten taleb edilir. İşte
bu üç şeyden her biri mezhebin kitaplarında derinliğine araştırılmalıdır. H.
Ben derim ki: Dürerü´l Bihâr şerhînin metni birinci ve ikinciyi ifade eder. Zira Dürerü´l Bihâr´ın
şârihi, «Kıymetinden ve cinayetlerin erşinden daha azı için cinayetin velilerine çalışması mükâtebe
emredilir. Zira kitabet aktinden dolayı onlara köle teslim edilmez» demiştir.
«Hükümden sonra tekrar ederse, o zaman efendisinin birkaç kıymet vermesi gerekir ilh...» Hatta
şayet mükâteb iki cinayet işlerse efendisi mükâtebin kıymetinden ve birinci cinayetin erşinden
daha azını ödemesi gerekir. Yine onun kıymetinden ve ikinci cinayetin erşinden daha az olanı da
ödemesi gerekir. H.
«Bâtıl olur ilh...» Yanî efendisi hakkında derhal bâtıl olur. Düre-rü´l-Bihâr´ın şerhinde «Hatâen
cinayet işlediğini ikrar ettikten sonra onun kıymetiyle ödemesi hususunda hüküm verilmezden
önce kitabet bedelinden âciz olursa, ikrar etmiş olduğu hataen cinayetin diyeti alimlerin ittifakı ile
azad edildikten sonra ondan taleb edilir» denilmiştir. Ama Mecma Şerhl´nden naklen
Şurunbulâliye´de olan, «Hataen adam mekle ikrar etse, onun aleyhine hüküm veriimiş olsa, sonra
kitabet bedelini ödemekten âciz olsa, Ebû Hanlfe´ye göre azad edildikten sonra işlediği cinayetin
diyeti ondan alınır. İmameyne göre ise, mutlaka, yani hem peşin, hem de azad edildikten sonra
ondan taleb edilir. Sözüne gelince, bu bizim bahsettiğimiz mevzudan değildir. Zira burada şârihin
sözü. cinayetle hüküm verilmezden önce mukâtebin kitabet bedelini ödemekten aciz olması
hususundadır. Sen anla.
«Onun varislerine ödenir ilh...» Çünkü varisler kitabet yapan efendinin yerine geçmişlerdir.
Cevhere´de, «Eğer mükâteb efendisi öldükten sonra kitabet bedelini efendisinin vasisine verirse,
azad edilir. İster öleni efendinin üzerine alacak olsun ister olmasın. Çünkü vasi, ölenin yerine
geçmiştir. O halde onun vasisine vermesi kendisine yermesi gibidir. Ama eğer efendisi öldükten
sonra kitabet bedelini onun vasisine vermesi kendisine vermesi gibidir. Ama eğer efendisi öldükten
sonra kitabet bedelini onun varislerine verirse. bakılır: Eğer efendisi borçlu ise, azad edilmez.
Çünkü o andaki kabza müstahık olmayan birisine vermiştir. Onun varise vermesi bir yabancıya
vermesi gibidir. Ama varise verdiğinde ölen efendinin üzerinde borç yoksa, yine azad olmaz. Ta ki
varislerden her birisine hissesi kadar ödeyinceye kadar. Mükâteb küçük çocukların hissesini de
onların vasisine öder. Çünkü böyle bir şekille ödemediği takdirde hak sahibine ödememiştir»
denilmiştir.
Cevhere sahibinin sözünün açık anlamı şudur: Eğer vasiye ödemez, varise öderse ölen üzerinde de
borç olursa, borç her ne kadar onun alacaklarını aşmasa dahi yine azad edilmez. Bu açık anlamı
Zeylâî açıklıkla ifade etmiştir.
Ebussuud şöyle der: «Bunda bir görüş vardır. Çünkü Gâyetü´l-Beyân´da şöyle denilmiştir: «Eğer
onun üzerindeki borç malının hepsini ihata ediyorsa. o borç, kitabet bedelinin varise intikaline
engel olur. Bu ifade ediyor ki, eğer borç onun bütün alacaklarını ihata etmiyorsa, engel olamaz. O
zaman varisin kitabet bedelini kabzetmesiyle mükâteb azad olunur. Düşünülsün.»
«Zimmeti harab olmuştur ilh...» Yani borçlu ölürse, borçlarının vadesi bâtıl olur. Çünkü onun
zimmeti harab olmuştur. Borç da terekeye intikal etmiştir. Tereke ise ayndır. Zeylâî.
«Üçte birinde sahihtir ilh...» Yani kitabet kesen kölenin efendisi ölse, köle kitabet bedelinin üçte
birini peşin öder, geri kalan kısmı da taksitleri üzerine öder. Şurunbulâliye.
Bu meselenin ayrıntısı ihtilaflarla birlikte mükâtebin yapması caiz olan fiiller babında geçmiştir.
«Meccânen azad edilmiş olur ilh...» Yani azad edilir, Kitâbet bedeli olan mal da ondan düşer. Bunun
mânâsı şudur: Yani ölen kimse tarafından azad edilmiş olur. Hatta, onun velâsı ölen kimsenin
asabesinden kadınların değil. erkeklerin olur. Cevhere.
«İstihsânen ilh...» Kıyasagöre ise, o azad olmaz. Çünkü vârisler onun rakabesini değil, ancakonun
rakabesindeki deyne varis olmuşlardır. Cevhere.
«Bu da iktizaen ibra kılınır ilh...» Bu istihsanın şeklidir. Cevhere´de şöyle denilir: «İstihsânın şekli
varislerin mükâtebi azad etmeleri kitabeti tamamlamak içindir. O halde onların azadı onun kitabet
bedelini ödemesi veya onların bedelden ibra etmesi gibidir. Zira o varisler köleyi azad etmekle
ondan alacakları maldan onu ibra etmişlerdir. Bunların bu ibraları da onun azad olmasını gerektirir.
Nasıl ki eğer ondan kitabet bedelini tam olarak almaları onun azadını gerektirdiği gibi. Şu da o
varislerden birisinin onu azad etmesine benzemez. Çünkü varislerden birisinin onu ibra etmesi
ancak o varisin hissesine isabet eder, başkalarının hissesine değil, Nasıl ki, vârislerden birisinin
hissesini ödemekle berî olması ile azad edilmezse, keza burada da öyle azad edilmez.»
«Sahîh görüş üzere ilh...» Bazı âlimler tarafından da, «Diğer varisler azad ettiği takdirde köle azad
olur. Eğer birincisi rücu etmez ise» denilmiştir. Zeylâî.
Bu ikinci görüşü Kuhistanî sağlamlaştırmıştır. O halde birincinin şekline bakılsın. Hâşiyecinin
İnaye´den naklettiği ifade ise, ancak varislerden bazısının azad etmesinde ortaya çıkar. Keza, bizim
Cevhere´den naklen zikrettiğimiz ifade de bunun gibidir.
«Mülk olarak alsa ilh...» Yani mükâteb hür olduktan sonra boşamış olduğu karısını cariye olarak
olsa. Şurunbulâliye.
Musannıfın «onunla münasebette bulunması kendisine helâl olmaz» sözünden maksat, mülkü
yeminle helâl olmaz demektir. Çünkü memluke olan cariyeyi efendisi nikâhlayamaz. Mükâteb de o
cariye ile ilişki kuramaz.
H. demiştir ki: «Bu mesele hiçbir hususta mükâtebe kitabının meselelerinden değildir. Çünkü her
erkek ister hür, ister köle, ister müdebbere, ister mükâteb ister ümmü´l-veledin oğlu olsun, cariye
olan iki ta-lâkla boşadığı zaman, onun hürmeti, hürmet-i galize olur ki onunla nikâhlanması helâl
olmadığı gibi, mülkü yemin ile de onunla ilişki kurması helal olmaz. Ta ki başka bir erkekte evlenip
boşanana kadar.»
İşte buna şarih de. «Yerinde takarrür etmiştir» sözüyle işâret etmiştir.
«İki kimse bir köle ile tek akitle kitabet yapsalar ilh...» Musannıfın burada bir köle ile sınırlaması iki
kişi iki kölesinden kaçınmak içindir. Zira iki adam iki kölelerine bir akitle kitabet kestikten sonra
kölelerden birisi kitabet bedelini ödemekten aciz olsa, onun efendisi kitabet aktini feshetme
hakkına sahiptir. Her ne kadar diğerinin efendisi gâibde olsa, Hindiye, Muhit´ten. T.
«Çünkü onların ikisi ilh...» Yani bir kölenin iki efendisi bir kişi değildir. O da bölünme kabul etmez.
T.
«Varislerden birisinin kitabet bedelini taleb etmesi üzerine hâkim kölenin aczine hüküm verir ilh...»
Yani kölenin aczi talebinden sonra. Zira varislerden bir tanesi diğer varislere hasım kılınır. T.
«Hâkim bilmese ilh...» Açık olan şudur ki, bu sözü ihtirazi bir kayıt değildir. Bunun zikrindeki fayda
ise, geri vermeye yönelmenin caiz olması içindir.
«Sahih değildir ilh...» Zira o iki mükâtebin kitabeti birdir. Birisi diğerinin nâbibi değildir. Nasıl ki
bundan önceki meselede böyle idi. Fahmetî,
«Gelen için de köleliğe döndürme hükmü yoktur ilh...» Minah´ta da böyledir. Benim Mücteba´nın her
iki nüshasında gördüğüm ise, «Hâkim onu kölelik hükmüne döndürmeye yetkili değildir»
şeklindedir. Hindiye ve Tatarhâniye´de Muhit adlı eserden naklen şöyle denilmektedir: «Aczinden
dolayı kölelik hükmüne döndürülen mükâteb gaib olsa, diğer köle gelse, efendi bir veya iki taksit
için ondan çalışma talebinde bulunsa, hâkim veya efendisi onu da kölelik hükmüne çevirmeyi irade
etseler, onu kölelik hükmüne çevirmeye yetkili değillerdir.»
«Kitabet bedelinin miktarında ilh...» Kitabet bedelinin cinsinde de ihtilaf etseler, bunun gibidir.
Meselâ efendi, «Ben sana ikibin dirheme veya şu kadar dinar üzerine kitabet testim» dese, mükâteb
de, «Hayır sen bin dirhem üzerine veya dirhem üzerine kitabet kestin» dese, makbul olan söz
mükâtebindir. Bedâyî.
Efendi ile mükâteb kitabetin süresi veya sürenin ne kadar olduğu hususunda ihtilâf etseler, makbul
olan söz efendinindir. Kitabet süresinin geçip geçmediği hususunda ihtilaf etseler, yine makbul
olan söz, efendinindir.
Eğer her ay verilecek miktar hususunda ihtilaf ederlerse, söz yine efendinindir. Hindiye.
«Bize göre makbul olan söz, mükâtebin sözüdür ilh...» İster mükâteb kitabet bedelinden bir şey
ödesin, ister ödemesin. Bu da Ebû Hanife´nin son sözüdür. Zira hak edilecek cins veya meblağda
her ne zaman ihtilâf vâki olsa. makbul olan söz ödeyecek kimsenindir. İmamı Azâm şöyle der: ikisi
da karşılıklı yemin eder ve satım akdi gibi herkes aldığını geri verir.» Bedâyî.
«Kitabet bedeli borcundan ilh...» Yani kitabet bedelinden dolayı. Bundan dolayı niçin hapsedılmez?
Zira kitabet bedeli eksik bir deyndir. Hatta onunla kefalet bile câiz değildir. Bedâyî.
«Kitabet bedelinin dışındaki borçlarından dolayı ilh...» Meselâ kitabetten sonra efendisinin bir
şeyini helâk etse, borçlansa veya efendisinden ticaretle izinli olduğu halde borç para alsa, veya
karz alsa, sonra efendisi ile kitabet yapsa, işte bu borçlar hususunda iki görüş vardır. T.
«Kitabet bedelinin cinsinden olmayan mal hususunda ilh...» Bu görüşte üç mesele vardır. Birincisi,
şayet efendi mükâtebin kitabet bedelinin cinsinden olmayan malı üzerinde hâkim olsa, mükâteb o
malı efendisinden taleb edebilir. Vermediği takdirde hakim onu hapsedebilir. İkincisi, bu görüşün
mefhumundan alınır. Eğer efendinin mükâtebin malından el koyduğu şey kitabet malının cinsinden
olursa köle onu kitabet malı ile trampa eder. Üçüncüsü. köle kitabette muhayyerdir. Efendisinin
rızası olmasa dahi kitabeti feshedebilir.
«Çocukların velâsı, babalarının efendisidir ilh...» Çünkü baba asıldır. Cariye bir köl´e veya
mükâteble evlense, sonra cariye azad olsa, velâ cariyenin efendisi içindır. Baba azad edildiği
takdirde çocukların velâsı babasının efendisine verilir. Bu konunun tamamı İbni Şıhne´nin
şerhindedir.
«Ödemeden ölse ilh...» Bu mısranın manâsı şudur: Mükâteb borcunu ödemeden ve borç karşılığı
bir mal da bırakmadan ölse, onun kitabet süresinde doğan çocuğundan bir ümmü´l-veledi olsa,
veya çocuğu ile birlikte bir cariye alsa, çocuk da ölse veya ümmü´l-veledi olsa fakat çocuğu
olmasa, o ümmü´l-veled kitabet bedelinin karşılığında satılır. Eğer çocuğu sağ ise o zaman
ümmü´l-veled kitabet bedelini hazırlamak için çalışır. Allah daha doğrusunu bilir.