saniyenur
Sun 22 January 2012, 04:22 pm GMT +0200
2- Ölüm Süreci
Daha önce de değindiğimiz gibi aslında bütün canlılar bir ölüm sürecindedirler. Zira yeni doğan herkes, ölmek için yeterince olgundur. Ancak daha sınırlı bir biçimde ölmek üzere olanlar ise; iyi olmaz hastalar ve hayatlarının son anlarına gelen kişiler olarak nitelendirilebilir. [278] Ölüm hızlı olabildiği gibi, bir komayı (bilinç yokluğunu) veya bilincin sonuna kadar açık kaldığı bir can çekişmeyi izleyerek yavaş yavaş da vâki olabilmektedir. Ölümün en sık rastlanan belirtileri, gergin bir yüz, bilinç bozuklukları, işitme duyusunun daha sonra da görmenin yitimidir. Bunu solunumun kesilmesi izler, ardından da kalp atışları durur. Ölüm sürecindeki insanın karaciğerindeki glikojen miktarının saptanması, can çekişme süresinin biyolojik olarak tespitinde bir tahmin yapılmasını mümkün kılar [279].
Çeşitli araştırmalar, ölümden önce sistemli psikolojik değişikliklerin meydana geldiğini bildirmektedir [280]. Fiilî ve hızlı bir şekilde ölüm sürecinde olan insanın yaşamış olduğu psikolojik süreçlerin, hem bu süreç içinde yaşayan insanın ailesi ve yakınları, hem de profesyonel olarak onunla ilgilenen ve ona yardım etme pozisyonunda olan hastane personeli ve doktorlar tarafından bilinmesinde büyük faydalar vardır [281]. Ölmek üzere olan ikiyüzden fazla hasta ile yakından ilgilenerek onların geçirmiş oldukları psikolojik evreleri tespit eden E. Kübler Ross'a göre, eğer ölüm birdenbire olmamış ve ölmekte olan insan şuurunu kaybetmemişse, beş psikolojik evre yaşar. Bunlar:
1- Yadsıma (inkâr) ve yalıtma (denial and isolation): Bu devrede ölüm sürecinde olan insan, ölümün bu kadar yakın olduğunu kabullenememektedir. İlk tepki “hayır, ben değil, bu doğru olamaz” şeklinde olmakta, bazıları, tıbbi tahlillerde yanlış yapıldığını, kendi tahlillerinin başkalarınkilerle karıştırıldığını, daha iyi bir sonuç alabilmek için başka doktorlara gideceklerini söylerler. Bu tepki kısmen de olsa hemen hemen bütün hastalarda görülmekte ve sadece hastalığın ilk olarak öğrenildiği anda değil daha sonra da zaman zaman ortaya çıkmaktadır. Bu hastalar, bir anlık da olsa kendi ölümlerini düşünürler fakat o sıra, yaşama devam etmek için bu düşünceyi terketmek zorunda olduklarını hissederler. Beklenilmeyen ve şok edici bu haberden sonra yadsıma, bir tampon işlevi görmekte ve hastanın kendini toparlamasına ve zamanla diğer savunma mekanizmalarının harekete geçmesine imkan tanımaktadır.
Yadsıma genellikle kısa bir savunma görevi görmekte ve yerini kısmî kabule bırakmaktadır. Sürekli yadsıma durumunun ise nadir görülmesinin yanında, geçici de olsa psikolojik savunma sağlamadığı ifade edilmektedir. Bir kısım hastalar ise pek fazla bu tür tepkiler vermezler, kısaca durumları hakkındaki gerçekten bahsederler ve aniden bu duruma reel olarak daha fazla katlanamayacak durumda olduklarını ortaya koyarlar. Bazı hastalar ise daha sonraları yadsımadan çok yalıtma tepkisi gösterirler. Hatta bazen hasta bu durumdan, kendi sağlığı ve hastalığı, ölümlülüğü ve ölümsüzlüğü hakkında yan yana var olan iki ikiz kardeşmiş gibi bahsedebilir ve böylece ölümle yüzleşmenin yanında hâlâ umut devam eder. Ross'a göre bu yadsıma ve yalıtmanın nedeni, bilinçaltımızda ölümsüzlüğümüze olan inancınıızdır. Yani bizim de ölümle karşılaşmak zorunda olduğumuz konusundaki bilgi, bilinçaltımızda hemen hemen hiç kavranılmaz. [282] Burada şunu ifade etmek gerekir ki, Ross'un yadsıma ve yalıtmanın kaynağı konusunda ileri sürdüğü fikirler, daha önce ölüm konusundaki yaklaşımlarına kısaca değindiğimiz derinlik psikolojisinin değerlendirmeleriyle paralellik ve hatta aynilik arzetmektedır. Ayrıca bu sürecin, insanı sarsıcı ve üzücü durumlar karşısında koruyabilecek olumlu bir güç olabileceği ve Ross'un ileri sürdüğünden daha uzun bir savunma işlevi görebileceği, bazı araştırmacılar tarafından ifade edilmektedir [283].
2- Öfke (anger): Yadsıma durumu genellikle fazla sürmez ve onun yerini öfke, hiddet, kıskançlık ve küskünlük duyguları alır. Burada;
“Neden ben?”, “Benden daha çok bu sonu hakkedenler var. O kadar kötü insanlar yaşıyor da neden ben öleceğim, benim yerime neden onlar ölmüyorlar?” şeklinde tepkiler gösterilir. Yadsıma tepkisinin aksine, hastanın aile ve yakınları açısından bu evreyle başa çıkmak daha zordur. Bu durumda duyulan öfke, tüm doktorlar, hemşireler ve hastane personeline yansımakta ve hatta Tanrıya da sitem duyulmaktadır [284].
3- Pazarlık Etme (bargaining): Üçüncü aşama olan pazarlık etme aşaması, daha az bilinmektedir. Fakat bu süreç, kısa bir süre için de olsa diğer aşamalarla eşit derecede hasta için faydalıdır. Şöyleki ilk aşamada acıklı haberi alan insan, ikinci aşamada diğer insanlara ve Tanrıya kızmakta ve üçüncü aşamada ise belki de bir nevi uzlaşmaya girerek, bu kaçınılmaz sonun ertelenmesini istemektedir. Burada “Şayet Allah bizi almaya karar vermiş ve de bundan dolayı O'na olan öfkeme bir cevap vermemişse (bu öfkenin bir faydası olmamışsa), daha güzel bir şekilde Ondan hayatta kalmamı istersem belki daha uygun olur” şeklinde bir mantık yürütülmektedir. Bu durum çocukların isteklerinin büyükler tarafından kabul edilmediği zaman gösterdikleri tepkilere benzer. Meselâ çocuk, herhangi birşey için ona izin verilmemişse, önündeki yemeğe tekme atar ve öfkesini belirtir. Ama daha sonra bunun bir fayda sağlamadığını anlayınca, daha iyi bir tarzda yaptıkları iyi işlere de atıfta bulunarak istediklerini koparmaya çalışır. Hastalar da bunun gibi, yakınları, doktorlar ve Tanrıyla bir pazarlık içine girerler. Eğer bir taviz kopartırlarsa, bunu başkaları takip eder. Mesela son derece hasta olan bir bayan, oğlunun düğününe gitmeyi çok arzu ediyor fakat sıhhati bunu kaldıracak durumda olmadığından doktorlardan bunun için izin alamıyordu. Buna rağmen ısrarlara dayanamayan doktorlar, düğünden bir gün önce hastaneden çıkmasına izin verdiler. Hiç kimse onun gerçek durumunu bilmiyor, o da etrafına ışık saçar bir şekilde bakıyor ve dünyanın en mutlu insanı olduğunu düşünüyordu. Düğünden sonra hastaneye yorgun ve bitkin bir durumda döndüğünde, doktor ona merhaba demeden, o doktora;
“Başka bir oğlum olduğunu unutma” demiştir. Bazı pazarlıklar da Allah ve (onun temsilcisi gözüyle) din görevlileriyle yapılmaktadır. Eğer hayatlarına bir ilâve yapılırsa, hasta insanlar bunu Allah'a veya kiliseye adayacaklarını bildirmektedirler. Psikolojik olarak bu vaadîer, gösterişsiz, sade bir suçlulukla ilgili olabilir. Bu yüzden hastalar, doktorlar tarafından kötü karşılanmazlarsa, bu işaretler faydalı olabilir. [285]
4- Depresyon (depression): Ölümcül hasta artık daha fazla hastalığını inkar edemediği, daha fazla cerrahi müdahaleye maruz kaldığı ve hospitalize edildiği (devamlı hastanede kalmak zorunda olduğu), daha fazla semptomlara maruz kaldığı, zayıf ve güçsüz hale düştüğü zaman, artık daha fazla gülümseyemez duruma gelir. Uyuşukluk ve kayıtsızlığı öfke ve hiddet yerine derin bir yokluk hissine dönüşür. Bu yokluk hissi, kendini hastanın durumuna göre değişik şekillerde gösterebilir. Genellikle bu tip depresyonlar çoğu doktor tarafından bilinir. Ross'a göre depresyon “hazırlayıcı” ve “reaktif” (tepkici) olmak üzere ikiye ayrılabilir. Reaktif depresyonun tabiatı, tamamen farklıdır ve hazırlayıcı nitelikte olan depresyon ise çoğu kez gözardı edilmektedir. Hazırlayıcı depresyon bu son yokluk hissi neticesinde olmamakta, olması yakm olan bir kaybı hesaba katmaktadır. Bu çeşit depresyon reaktif olana nazaran daha sakindir, kelimelere çok az ihtiyaç duyar. Bu ortamda karşılıklı olarak ifade edilebilecek bir duygu daha hakim pozisyondadır. Hastanın etine dokunmak, saçını okşamak veya bir müddet onunla oturmak, onun için çoğu kez daha iyidir. Zira bu durumda o, sevdiği her şeyi ve herkesi bırakma sürecine girmiştir [286].
5- Kabullenme (acceptance): Hasta eğer bu arada aniden ölmemişse ve daha önceki aşamalardan geçerek o aşamalarda kendisine biraz da olsa yardım edilmişse, ne kaderine karşı bir öfke, ne de depresyon olan bir aşamaya gelir, önceki aşamalardaki duygularını ifade edebildiği gibi, yaşayan ve sağlıklı olan diğer insanlara olan gıptasını ve önceki öfkesini dile getirebilir. Yaklaşan sonla dünyada pekçok iyi şey ve insanlardan ayrılacağını düşünerek hüzünlenir. Çoğu durumlarda yorgundur ve tamamen takatsizdir. Kısa bir süre için sık sık uyumaya ihtiyaç duyar ki bu uyku, daha önceden depresyon durumunda ihtiyaç duyulan uykudan farklıdır. Zira bu uyku çekilen ızdıraplardan ferahlamak için istenen uyku gibi değil, tıpkı bir küçük çocuk gibi (fakat düzeni ters çevrilmiş bir biçimde) yavaş yavaş müddetleri artırmaya ihtiyaç duyan bir uykudur. Bu devrede hemen hemen bir duygu boşluğu yaşanır ve hasta derin derin yaklaşan sonunu düşünür [287]. Son aşama olan kabul aşamasına ulaşan insan, dışardan yapılan herhangi bir müdahaleyi, barış ve huzur içinde ölmekten alıkoyulmak şeklinde ve büyük bir kargaşa olarak karşılar. Bu durum olması yakın olan ölümün bir işaretidir ve tıbbî bakış açısından çok, az ya da hiçbir gösterge taşımayan hastaların yaklaşmakta olan ölümlerinin, önceden tahmin edilmesine imkân tanır. Bu durumda hasta bir nevi yaklaşmakta olan ölümünü, ona söyleyen derunt bir işaret sistemine yanıt vermektedir. Bu işaretler, hastanın psikobiyolojik işaretlerinden bağımsız bir şekilde, tesadüfen de bulunabilir [288]. Burada şunu da ilave etmek gerekir ki, ölüm aşamasında olan insanların hemen hemen hepsi hatta ölümü kabullenmiş olanlar bile, devamlı surette yeni bir buluşun, bir ilacın kendilerini kurtarabileceğine dair umut beslemektedirler [289].
Yine ölümü yaklaşan insanların organlarına hakim olamamaya başladıkları, bu insanların kanaatlerinde bir takım değişmelerin olmaya başladığı, seslerinin az çıktığı ve bundan dolayı etrafında kilerin kendilerini duymadıklarını zannettikleri gözlenmiştir. Bu durumda ruh ve beden gevşemesi dolayısıyla bedenden gelen acı ve ızdıraplar, yavaş yavaş hafiflemeye başlar ve ölen şahısta bir zevk ve mest olma hali tecelli eder. Kur'an-ı Kerimde geçen “her nefis ölümü tadacaktır” [290] ifadesinin, yani ölümün tadılacak bir şey olarak belirtilmesinin, ölüm anındaki bu duruma işaret için kullanılmış olması muhtemeldir. Yine ölüm esnasında ızdırap çekiliyormuş gibi görünen haller ve çırpınışların, bedenle ruh arasındaki bağların çözülmesi ile ilgili hareketler olduğu ve bunların ölen şahıs için bilakis ferahlık verici bir fonksiyon icra ettiği de ifade edilmektedir [291]. Mesela islâm'a göre ölüm anında çekilen ızdırapların, ölen insanın günahlarına keffaret olduğu yönünde bir anlayış bulunmaktadır.
Bazen ölüm öncesi geçici bir iyilik hali de görülebilmekte ve ölmekte olan insanın yüzünde, ölüm halinde gördükleri sebebiyle korkunç veya gülüyormuş gibi bir suret husule gelebilmektedir. Bu durum, insana gideceği yerin ölmeden önce gösterileceği ile ilgili İslâmi inançla paralellik arzetmektedir. Zira bu konuda, insanın dünyadaki amellerinin ölüm anındaki durumunu da belirleyeceği kabul edilmektedir [292]. Mesela Kur'an-ı Kerimde “Ölüm sarhoşluğu ve şiddetleri içinde, meleklerin de ellerini uzatarak kendilerine (zalimlere) “haydi canlarınızı kurtarın. Allah'a karşı hak olmayanı söylemiş olduğunuz ve Allah'ın âyetlerinden büyüklenerek uzaklaşmış olduğunuz içindir ki, bugün hakaret azabıyla cezalandırılacaksınız dediklerinde sen o zalimleri bir görsen” [293] ayetiyle inanmayanların ölüm hallerine işaret edilirken,
“Fakat ölen kişi Allah'a yakın olanlardan ise ona rahatlık, güzel rızık ve naim cenneti vardır” [294] ve
“Bunlar meleklerin pak ve asude olarak canlarını alacakları kimselerdir” [295] ayetleriyle de inananların ölümlerinden bahsedilmekte ve inanan insanlann ölümlerinin daha kolay olacağına işaret edilmektedir.
“Eğer seni sebatkâr kılmasaydık, gerçekten nerdeyse onlara birazcık meyledecektin. O zaman hiç şüphesiz sana, hayatın ve ölümün sıkıntılarını (ızıiraplarını) kat kat tattırırdık” [296] ayeti de ölüm sürecinin insanın bu dünyadaki hayatına bağlı olduğunu belirtmesi açısından ilgi çekicidir. Ayrıca inanmayan insanlara ölüm meleği Azrail'in çok korkunç bir şekilde, inanıp iyi ameller işleyenlere ise gayet hoş bir insan şeklinde geleceği konusunda da rivayetler bulunmaktadır [297].
Bazı araştırmacılar, günümüzde ölüm halinde olan insanların son zamanlarının ağır uyuşturucular içerisinde geçtiğini, ölmekte olan insanların kendilerinin bu tecrübeyi bilinçli bir şekilde yaşayamadıklarını öne sürmektedir [298]. Diğer bir kısım araştırmacılar da Ross'un tespit ettiği ölüm süreciyle ilgili aşamaları eleştirerek, kişilik, cinsiyet, gelişim düzeyi, ölüm ortamı gibi faktörlerin gözardı edilerek bu kuramın ortaya konduğunu ileri sürülmüşlerdir [299]. Bu eleştirilere, “Bir kimsenin, herkesin hoşuna gidecek yemekleri tek bir yemek kitabında toplamasının imkansız olduğu gibi” kendisinin tespit ettiği aşamaların da herkese uymayabileceğini belirterek karşılık veren Ross, bu aşamaları bilmenin, ölüm korkusunu azaltma konusunda etkili olabileceğinin altını çizmiştir [300]. Esasen bize göre de bütün insanların bu aşamaların hepsini yaşaması zor görünmektedir. Mesela bu konuda yaş değişkeninin önemli bir belirleyici olacağı söylenebilir. Zira Ross'un ortaya koyduğu aşamaların, genellikle orta yaşa daha uygun olduğu düşünülebilir. Meselâ oldukça ileri bir yaşa ulaşmış insanlar, zaten vakitlerinin geldiğini kolay bir şekilde realize ederek, bu aşamalardan yadsıma ve kızgınlık aşamalarını yaşamayabilirler. Ancak yaşı ne kadar ileri olursa olsun, çoğu kimsenin ölmek istemeyeceği, bu konuda pazarlık etme, depresyon ve kabullenme aşamalannı yaşayabileceği gayet normaldir ve bu durum çoğunlukla herkeste gözlenmektedir [301]. Zira insanda yaşlanmayan şeylerden birisi de yaşamak sevgisidir [302]. Netice olarak Ross'un ortaya koyduğu beş aşamanın her birinin geçişsel bir değere sahip olduğunu, tek başlarına değil de bir bütün olarak değerlendirilmeleri gerektiğini belirtmek gerekir. Meselâ yadsımanın tek başına olumsuz bir tutum olarak görülebileceğini, ancak geçici olarak bir tampon işlevi gördüğü düşünülürse, pozitif bir değere sahip olduğunun daha iyi anlaşılabileceğini söyleyebiliriz. Ayrıca bu aşamaların ölmek üzere olan insanlara, ölümü kabullenme noktasına yaklaşmaları konusunda zaman tanıdıkları görüşü [303], oldukça mantıklı gözükmektedir. [304]
[278] Krş. Thomas, Ölüm, s. 53.
[279] Krş. Gelişim Hacheue, “Ölüm” Maddesi, s. 3135.
[280] Krş. Çileli, Ölüm, s. 266
[281] Krş. Norman Klein, “İs Expressing Grief Akvays Necessary”, in Dmth and Dying, Ed: David L. Bender- Richard Hagen, Greenhaven Press, Minnesota 1980, s. 92.
[282] Bk. Kübler Ross. On Death and Dying, s. 38-42
[283] Krş. Klein, Is Expressing Grief, s. 92.
[284] Bk. Kübler Ross, On Death and Dying, s. 50.
[285] Bk. Kübler Ross, On Death and Dying, s. 82-84.
[286] Bk. Kübler Ross, On Death and Dying, s. 85-87.
[287] Bk. Kübler Ross, On Death and Dying, s. 111-114.
[288] Bk. Kübler Ross, On Death and Dying, s. 266.
[289] Bk. Kübler Ross, On Death and Dying, s. 138-140.
[290] Bk. Alı Imran 3/185.
[291] Krş. Onbulak, Ruhi Olaylar ve Ölümden Sonrası, s. 23-24.
[292] Krş. Râzi, Tefsir-i Kebir, c. XIV, s. 209.
[293] Bk. Enam: 6/93
[294] Bk. Hadîd: 57/88-89.
[295] Bk. Nahl: 6/32.
[296] Bk. lsra: 17/74-75.
[297] Bk. Muhammed İslâm Khawaja, The Spectade of Death, Lahore (larihsiz), s.2l-22.
[298] Krş. Hick, Değişen Ölüm Sosyolojisi, s. 239.
[299] Krş Öleli, Ölüm. s. 163.
[300] Bk. Kübler Ross, There is Life After Death, s. 109-113.
[301] Krş. Lepp, Death and Us Mysteries, s.39-40.
[302] Bk. Tirmizî, Sünen, Zühd, 28.
[303] Krş. Klein, Is Expressing Grief, s. 92.
[304] Yrd. Doç. Dr. Faruk Karaca, Ölüm Psikolojisi, Beyan Yayınları: 90-98.