saniyenur
Sun 22 January 2012, 12:01 pm GMT +0200
b- Ölüm Korkusunu Hafifleten Faktörler
Ölüm korkusundan kurtulmak veya en azından şiddetini azaltmak konusu, ötedenberi düşünürlerin üzerinde durmuş oldukları bir konudur. İlk çağ filozofları bile bu konu üzerinde durmuş, Epikürcüler, daha önce de kısaca değindiğimiz gibi “Yaşadığımız sürece ölüm mevcut değildir, ölünce de biz mevcut değiliz. O halde ölümü düşünüp ondan korkmamak lâzımdır [587]” diyerek ölümü devamlı surette hayattan uzaklaştırmaya ve dolayısıyla insana vereceği korkudan kurtulmaya çalışmışlardır. Stoacılar ise bunların tam tersine “Bütün hareketlerimizde daima ölümlü olduğumuzu, sonunda öleceğimizi hiçbir zaman aklımızdan çıkarmamamız lâzımdır. Çocuğumuzu okşarken, aynı zamanda onun fâni bir varlık olduğunu da düşünmemiz gerekir. Ancak o zaman ölümden ızdırap duymayız [588]” diyerek, öİümü hayatın bütün sahalarına yaymak istemişler ve bu şekilde ölüm korkusundan kurtulunabileceğini ileri sürmüşlerdir.
Genel olarak kabul edildiği gibi, ölüm korkusuyla mücadelenin bugün her zamankinden daha zor olmasına rağmen, (zira bugün insan kendisinin değil de daha ziyade tabiatın efendisi olmuştur) insan ölüm korkusunu yenebilmek için devamlı çaba sarfetmektedir. Zekanın her şeye gücü yettiğine inanan hemen hemen bütün filozof ve ahlakçılar, ölüm korkusunun çaresini rasyonel argümanlarda aramaktadırlar. Yukarıda belirttiğimiz gibi Epikür'ün eski materyalizmi (ve diğer materyalistler arasında olan bazıları) ölüm korkusunu yenmek isteğinden, doğrudan ilham almışlardır. Onlar eğer bir Tanrı yoksa, bir ölümsüzlük de olamaz diye düşünüyorlardı. Dolayısıyla ölüm niçin korku yaratan bir şey olsun ki? Yani materyalistler, bir nevi ölüm korkusunu yenmek için Tanrıyı öldürmek istemişlerdir. Onlara göre ölüm, insanı, doğmadan önceki haline, yani yokluğa indirgeyecektir. O zorunlu bir şekilde zevkleri olduğu gibi, ızdırap ve kötü şeyleri de kesip atacaktır. Eğer insan cehenneme ve Allah'ın cezalandırmasına inanmazsa, ölümden de korkmayacaktır. Materyalist argümanlar, bütün hünerlerine rağmen beklenilen sonuçları ortaya koymuş görünmemektedirler. Hatta bugün materyalistlerin, Tanrının hükmüne inananlardan daha az ölüm korkusu hissettiklerini kimse iddia edemez. Stoacılar ise ölüm korkusunun insan (duygularından) heyecanlarından kaynaklandığını savunmuşlardır. Bu ekol sadece insanın ruhuyla ilgilenmiş, beden ve diğer tabiî fenomenlere sadece ruhu etkiledikleri oranda değer vermişlerdir. Şu halde onlara göre, yağmurun yağması veya yıldızların hareket etmesi ne kadar zorunlu bir şeyse, ölüm de o kadar tabiî bir olaydır. Dolayısıyla sıradan olan şeyler, kaygı yaratıcı şeyler değildirler. Şu anda yaşayan birisi, kendi hayatının veya başka birisinin hayatının uzunluğunu aklına takmamalıdır. Fakat bunu yapabilmek için, bütün zararlı duyguların kaynakları kurutulmalı, bu duygulara mâni olunmalıdır. Stoik felsefe bu yüzden bir duygusuzluk durumunu, huzur ve sükûnu (ataraxia) tavsiye etmektedir [589].
Wahl, ölüm fikriyle başa çıkma konusunda çoğunlukla irrasyonel fikirlerin ve büyüsel savunmaların kullanıldığını belirtmiş ve bir çok nevrotik semptomların genetik olarak ölüm korkusuyla ilgili olduğuna işaret ederek, insanın herşeye gücü yetme ile ilgili gizemli duygularının, ölüm kaygısına karşı temel savunma mekanizması olduğunu ifade etmiştir [590].
Korkuların tamamen önlenmesi veya izalesi imkansız bir iştir. Bununla birlikte bunların hafifletilmeleri mümkündür. Bu da korkuya neden olan şeylerin ıslahıyla mümkün olabilir. Bu konuda tedriciliğin faydası olabilir. Bu durum, korku uyandıran şeylerin ferde tanıtılmasında uygulanacak metodu önemli kılmaktadır. Yerleşmiş bir korkuyu yenmeye çalışmada, başkalarının telkinleri, o konuda aydınlatıcı bilgiler, cesaret ve kendine güven telkin etme gibi faktörler bir dereceye kadar faydalı olabilir [591]. Ölüm korkusunu hafifletme konusunda ise bunların çok etkili olabileceklerini söylemek zordur. Zira, ölüm insanların habersiz olmadığı bir konu olduğu gibi, bütün varlığı tehdit ettiği için basit bir korku da değildir.
Yukarıda ölüm korkusunu artırıcı faktörler olarak belirttiğimiz şeylerin tersi, çoğunlukla ölüm korkusunu hafifleten faktörlerdir. Biz burada ölüm korkusunu artıran faktörlerin, onu azaltıcı faktör durumuna geçmesinde etkili olan durumlara ve ölüm korkusunu artırıcı olmadığı halde direkt bu korkuyu hafifleten birtakım faktörlere değineceğiz [592] Bu bağlamda ölüm korkusunu hafifletme konusunda en etkili yollardan birisinin, ebedilik inancı olduğu söylenebilir. Zira bu inanç insandaki kemâl ve sonsuzluk ihtiyacını tatmin etmekte ve ölümden sonra ruhun yaşamaya devam edeceğine inananlar, ölüm acısını daha kolay yenebilmektedirler [593]. Buna göre insan ebedî bir hayata inanıp, ruhu için ölüm olmadığına kanaat getirince, ölümden hissetmiş olduğu korkuda hafiflemeler olacak ve herşeyin kendisinde bulunduğu, harice ihtiyacı olmadığını kavrayınca da bütün boş heves ve arzulardan kurtulabilecektir [594]. Ölüm psikolojisiyle ilgili çalışmaların öncülerinden olan Kübler Ross'un da konuya yaklaşımı aynı istikamettedir. O, bu konuda özetle şunları söylemektedir;
“Ölümden korkmaya gerek yoktur. Ruhsal varlığımızın bir sonu yoktur ki üzülelim. Ondan ziyade biz henüz yaşarken iç varlığımızı, ruhî ölümden kurtarmaya uğraşmalıyız. Birtakım basmakalıp rollere kendimizi uydurmak yerine, kendi iç değer sistemimizi, iç zenginliklerimizi geliştirmeliyiz. Ölüme karşı bir yadsıma (inkar) vardır ve bu yadsıma hayatı boş ve anlamsız yaşamanın kısmen sorumlusudur. Bu tutum, sanki hiç ölmeyecekmiş gibi yaşayan insana, yapması gerekli olan şeyleri ertelemeyi kolaylaştırmaktadır. İnsanlar hayatlarını yarma hazırlanma ve dünü hatırlamakla geçirmekte, ancak aynı zamanda bugünü kaybetmektedirler, İnsanlar devamlı bir gelişme içerisindedirler. Ölüm de bu evrimde bir anahtar pozisyonundadır. Ancak ölümün insan varlığı için ne mânaya geldiğini tam olarak anladığımızda, başımıza gelecek olana karşı bir cesarete sahip oluruz. Herşey insanın kendi içindedir. Biz bu dünya üzerindeki zamanımızın sınırlı olduğunu ve ayrılık vakti gelince hiçbir çıkış yolu olmadığını iyi bir şekilde anlarsak, ölümü her günümüzü sahip olabileceğimiz son gün olarak yaşamamız gerektiğini gösteren bir yol olarak algılayabiliriz. Ölüm bu hayattaki gelişmenin son evresidir. Kesin bir ölüm yoktur. Sadece beden ölür. Şahsiyet, ruh veya siz ona ne derseniz deyin, o ölümsüzdür. Bunu yorumlayabilirseniz, bu sizi teselli edecektir. Bu bağlamda ölüm, bizim şuuruna vardığımız varlık ile, bu perdeye ulaşıncaya kadar bizden gizlenen bir şey arasında (öte dünya) bir perde olarak görülebilir. Biz bu perdeyi varlığımızın fâniliğini anlamak için sembolik olarak açabilirsek, bunu anlar ve böylece yapabileceğimiz en güzel şekilde, önümüzdeki her günü değerlendiririz”. [595]
Daha önce de değindiğimiz gibi ölümden dönme deneyimi geçirerek başka bir hayatta yaşama devam edileceği yönünde kuvvetli bir inanca sahip olan insanlar, ölümden korkmadıklarını açık olarak ifade etmişlerdir. Nitekim ölüm deneyimi geçirmiş bir kişiyi ölümle tehdit edip, silahı şakağına dayadıkları zaman;
“Gerçekten ölürsem diye düşündüm. Beni gerçekten vururlarsa, başka bir yerde yine yaşayacağımı biliyorum” [596] şeklindeki cevabı dikkat çekicidir. Yunus Emre de:
“Ölümden ne korkarsın, korkma ebedi varsın” [597] diyerek bir bakıma ölüm korkusunun ebedi yaşama ümidiyle aşılabileceğine işaret etmiştir.
Florian ve Snowden tarafından İsrailli Yahudiler üzerinde yapılan bir araştırmada, dindar insanların, öldükten sonra cezalandırılmaktan daha çok, yok olmadan ise daha az korktukları tespit edilmiştir [598]. Bu durum ebedi bir hayatî vaad eden bir inancın, yokluk korkusunu önemli ölçüde azalttığına bir delil sayılabilir. Yine sonsuzluk kavramı, ölenin ve kalanların ortak bir referans çerçevesini paylaşmalarını sağlamakta, ölenin yakınlarının ve çevredekilerin kaygılarını azaltmaktadır [599]. Ayrıca özellikle inananları açısından reenkarnasyon inancının da ölüm korkusunu azalttığını söylemek mümkündür. Zira bu durumda birbirini izleyen hayatlar, kişiliğin gelişmesi için bir fırsat haline geldiği ölçüde, ölüm iki varoluş arasındaki bir kesitten başka bir manâ ifade etmeyecektir [600]. Ayrıca reenkarnasyona inananlar da, bu ruh göçünün belli bir olgunluğa ulaştıktan sonra ortadan kalkacağına ve ruhun huzura ulaştıktan sonra ebediyen yaşayacağına inanmaktadırlar.
Ölüm korkusunu azaltma hususunda ümidin de büyük fonksiyonu vardır. Zira korku ile ümit, insan psikolojisinde yer alan karşılıklı iki çizgi olup yan yana ve aynı yönde birlikte hareket ederler [601]. Yani korkunun olduğu her yerde mutlaka bir de ümit vardır ve normalde korku ümitten daha tesirlidir. Fakat hayatın son zamanlarında ümit, daha ağır basmaya başlamaktadır. Nitekim bu sırada korku eğer yalnız başına ve baskın olursa, ümitsizliği doğurabilmektedir [602]. Ölümü düşünen veya bizzat ölüm sürecinde olan insanın, inandığı varlığı bir iyilik, bir ışık ve bir rahmet kaynağı olarak algılaması, onu bu güç durumda teselli edebilmektedir [603]. Mesela Hz. Muhammed ölüm halindeki bir gence:
“kendini nasıl hissediyorsun?” diye sormuş, genç de;
“Allah'tan ümidimi kesmiyor ve günahlarımdan dolayı korkuyorum” diye cevap vermişti. Bunun üzerine o;
“Bu gibi durumlarda bu iki haslet herhangi bir kulun kalbinde bir araya gelmez (çok zor gelir). Ancak geldikleri takdirde Allah o kula ümit ettiğini verir, korktuğundan da emin kılar” [604] sözleriyle bu durumdaki insanlar için ümidin önemine dikkat çekmiştir. Esasen ümitsiz olmak İslâm dininde yasaklanmıştır. Zira, Allah Teâla Kur'an'da kendisinden bahsederken “Rahmetim gazabımı aşmıştır [605]” ifadeleriyle, insanların kendisinden ümitvar olabileceklerine işaret ederken, “Allah'tan ümidinizi kesmeyiniz [606]”.ayetiyle de, insanın her ne durumda olursa olsun ümitvâr olması gerektiğini belirtmiştir. Bu bağlamda ümitle yakın ilişkili olan şefaat inancının da özellikle müslümanlar için ölüm korkusunu hafifletebilecek bir faktör olduğu söylenebilir. Zira,
“O gün Rahmanın izin verdiği ve sözünden hoşlandığından başkasının şefaati fayda vermez” [607] ve “Rahman nezdinde söz ve izin alanlardan başkalarının şefaate güçleri yetmeyecektir” [608] vb. gibi ayetlere dayanılarak İslâm' a göre şefaatin hak olduğu, islâm âlimlerinin çoğunluğu tarafından kabul edilmektedir.
Ölüm korkusunu hafifletmek hususunda en etkili faktörlerden bir diğeri de geriye eser bırakmaktır [609]. Nitekim insan arkasından anılmaya değer eserler bırakmakla hayatına olduğu gibi ölümüne de bir anlam verebilmekte ve kendisinde doğuştan var olan ebedilik meylini, bu eserlerle bir nevi tatmine çalışmaktadır [610]. İslâm dininin de konuya yaklaşımı aynı istikamettedir. Zira Hz. Peygamber:
“Kişi öldüğü zaman ondan bütün amelleri kesilir. Ancak üç şey vardır ki bunlar kıyamete kadar devam eder. Bunlar; sadakayı câriye, hayırlı evlât ve faydalı ilimdir.” [611] hadisiyle, insanları ebediliğe sarkan eserler bırakmaya davet etmiştir. Gerçekten de ölüm halindeki bir insanda, en çok korku yaratan unsurlardan birisi, daha önce de değindiğimiz gibi, hatalarını telafi edecek zamanın olmaması, yani amellerinin eksikliğidir. Ancak eğer insan, arkasında yukarıda saydıklarımızdan herhangi birini bırakabilmişse, onların ölümünden sonra da kendisine faydalı olacağını düşündükçe bu konuda biraz da olsa rahatlayacaktır. Şöyleki; vermiş olduğu sadakayı cariyeden insanlar faydalandıkça, yetiştirmiş olduğu hayırlı evlât iyi işler yaptıkça ve ortaya koyduğu ilimden insanlar yararlanıp ufukları genişledikçe, o insana da bunlardan sevap yazılacak ve bu sevaplar günâhlarının bir kısmına keffaret sayılabilecektir.
Nitekim öldükten sonra malından ruhu için harcanmasını vasiyet etme, malını vakfetme ve kiliselerde kendisinin tayin ettiği günlerde ruhuna dua okutma, ölüm korkusunu azaltma konusunda ortaçağ Hıristiyanlarının başvurdukları yollardan bazıları olmuştur [612]. Aynı durumun Türk-lslam kültürü için de geçerli olduğunu söylemek mümkündür.
Yine ana-babalık güdüsünün temel faktörlerinden birisi de ölümsüzlük duygusudur. Zira bu duygu neslin devamı isteğiyle ifşa olmaktadır. Çocukları vasıtasıyla ebediyete uzanacağını düşünen anne ve baba, ölümden duydukları huzursuzluktan bu vesileyle biraz ferahlamış olabilirler [613]. Ayrıca geride bir nesil bırakarak bir nevi biyolojik ebediliğe uzanan insanlar, diğer insanların faydalanabilecekleri bilimsel buluş vb. gibi eserler bırakmak suretiyle de isimlerini ebedileştirebilrnektedirler. Böylece insanın fikirlerini yaşatacak, yapmak istediklerini devam ettirecek birilerinin olması, kendisindeki sonsuzluk ihtiyacını tatmin hususunda bir alternatif olacak ve bir nevi kendinden bir parçanın, ölümünden sonra bile yaşayacağım bilmek, ölümü bu platformdan değerlendirmeye yardımcı olacaktır [614].
Ölüm konusunda bilgi sahibi olmak da, bu korkuyu hafifletici etkenlerden birisidir [615]. Mesela ölümden çok korktuğunu ancak daha sonra yaşamış oldukları ölüm deneyiminden sonra kesinlikle ölümden korkmadıklarını bildiren insanlar bulunmaktadır [616]. Ayrıca ölüm eğitim programına tabi tutulanların, önceki hallerinden daha az ölümden korktukları, ancak bu eğitim süreci üzerinden bir-iki ay geçtikten sonra tekrar eski durumlarına döndükleri tespit edilmiştir [617].
Ölüm hakkında bilgi sahibi olmanın yanında, bilge olmanın da insana pozitif yönde bir katkısı olduğu söylenmektedir. Çünkü bilge insanlar ölümü gayet normal bir hadise olarak algılayabilmektedirler. Mesela Budizm'e göre ölümden kaygı duymamak için, onu tabiatın bir kanunu olarak görmek ve bilgili olmak gerekir [618]. Bu bağlamda ölüm korkusunu hafifleten faktörlerden bir diğeri de ölümü gerçekçi bir şekilde düşünmek, yani realist bir ölüm anlayışına sahip olmaktır. Zira bu konuda yapılan tecrûbî araştırmalar, ölümü gerçekçi bir şekilde algılamanın ondan kaynaklanan belirsizlik ve dehşeti azaltmaya yardım ettiğini ortaya koymuştur [619]. Ayrıca ölüme bir mâna verilip, onun bir mânadan mahrum bırakmadığı sürece, korku yaratıcı bir obje olmayacağı veya daha az korku yaratacağı ifade edilmektedir [620]. Zira ölümü gerçekçi bir şekilde kabullenmek, ondan ne kaçmak ne de gelmesinde acele etmek, yani onu gör.mezlikten gelmemek ve onun için acele etmemek, ölümü bir düşman gibi değil de bir arkadaş gibi karşılamaya yardım etmektedir [621]. Nitekim ölüm korkusunun bir nedeni de onu bir düşman gibi görmektir. Zira insan dostundan değil düşmanından korkmaktadır. Meselâ Westman ve arkadaşları tarafından yapılan bir araştırmada, ölümü daha tabiî, daha manalı, bir duvar gibi değil de bir çıkış kapısı gibi, daha sıcak veya daha nötr bir şekilde algılayanların, ölümden onu bu şekilde algılamayanlara nazaran daha az korktukları neticesine ulaşılmıştır [622]. Materyalist bakış açısına sahip insanların ise ölümü bir son, tabiî olmayan bir şey, hayata hiçbir mâna katmayan ve soğuk bir şey olarak algıladıkları tespit edilmiştir [623]. Ölümü hayattan uzaklaştırmak, insanı sadece içinde bulunduğu anı yaşayan bir hayvan seviyesine indirmek demektir. Halbuki ölüm, tabiî bir insiyaktır ve ona akıl ve aklî delillerle değil, irade ve cesaretle galebe çahnabilir [624].
Schaerez, bu konuda yukarıdaki görüşleri de destekler mahiyette şunları söylemektedir;
“Ölüm insana dışarıdan gelen bir olay değil, insanın doğrudan doğruya yaşadığı bir fenomendir. O halde bu yoksulluğumuzu, aldırmamazlık, ruh dinginliği (sükunu), erkeklik güveni ve yiğitlik adı altında örtmeye ne lüzum vardır. Bunlardan vazgeçerek iç korkumuzu açığa vuralım ve ona hakim olmaya çalışalım. O zaman ölümün bize bir zenginlik gibi görünmesi de imkansızlıktan çıkacaktır. Şöyleki ilk önce ölümü, en kişisel bir olanağımız olarak kavramak yoluyla, kendimize ilişkin bilincimiz tamamlanacaktır. Varlığımızın yapıcı bir elemanı olan ölümden kaçmakla, kendi kendimizi tanıyamayacağımız açıktır, insanın kendi kendini tanıması, ‘Ölümü kendi içinde taşıyan bir varlık’ olduğunu algılaması demektir”. [625]
İnsanların ölüme ilişkin düşüncelerinde kendilerine göre bir uzlaşıma varmış olmaları, ölüm korkusunu azaltıcı bir faktör olabilmektedir. C. Şenol tarafından yapılan bir araştırmada, 70 ve yukarı yaşın, 60-64 ve 65-69 yaşlarına nazaran daha düşük oranda ölüm kaygısı göstermelerinin bir nedeni olarak da bu durum gösterilmiştir [626]. Lepp'e göre ölüm korkusunun üstesinden gelme konusunda en iyi belki de tek etkili metod, hayatın sevilmesidir. Ona göre ölümlülüğümüzü unutmaya veya korkumuzu bastırmaya hiç gerek yoktur. Fakat şunu iyi anlamalıyız ki, biz her an ölebiliriz. Ancak şu anda yaşıyorsak, sanki asla ölmeyecekmiş gibi yaşamalıyız. Hayatlarında bu birbirine aykırı görünen durumu, başarıyla tatbik eden pekçok insan vardır. Onlar bunu başarıyorlar. Çünkü yaşama güdüsünü bastırmıyorlar. Bazı sanat ve edebiyat şaheserlerinin ölüm korkusundan esinlendikleri doğrudur. Ölüm korkusunun yüceltilmesi (sublimation) tek gerçek çözüm yoludur. Genel kanaatin aksine, ölüm korkusunu sublime edebilecek, sadece gelecekleri kendilerinden önce gelen genç insanlar değildir. Bunu yaşlı insanlar da pekala becerebilirler. 80 yaşında yeni işlere giren, çalışan insanlar vardır. Onlardaki yaşama sevgisi, içlerinde taşıdıkları bu korkuyu sublime edebilecek derecede kuvvetlidir. [627] Nitekim hayatı dolu dolu ve cesaretle (heyecanla) yaşayanların ölümü daha sakince ve cesaretle karşıladıkları gözlenmiştir. İlk bakışta hayatı üstünkörü bir şekilde yaşayanların, ölümden daha az korkacakları düşünülebilir. Ancak hayatı severek yaşayanların ölümden daha az korkmaları, derin bir psikolojik analiz yapıldığında tamamen normaldir. Zira hayata bir mâna vermeyen, ölüme de bir mâna veremez. Oniar tabii olarak Ölümün anlamsızlığından korkarlar. Fakat hayattan korktukları gibi, onun risklerinden de korkarlar. Bu tip insanlar kendilerini zor şartlar altında bulundukları zaman hiç doğmamış olmayı isterler. Böyle durumlarla karşılaşanlar, anne-babalarını onları dünyaya gelmelerine neden oldukları için, Allah'ı da adaletsiz ve anlamsız bir dünya yarattığı için suçlarlar. Gerçekçi olarak hayatta kalan kimse ise, ölümü bir son olarak değil de hayatın tamamlanması olarak görür. Burada hayatı sevmekten maksat, bencil bir şekilde yaşamak değildir. Zira bencil bir şekilde yaşayanlar, onu gerçek bir şekilde sevemezler [628].
Hayata kendine göre bir manâ vermek ve bir gayeye sahip olmak, yani olumlu bir hayat felsefesine sahip olmak da ölüm korkusunu azaltıcı faktörlerden biridir [629]. Meselâ varoluşçu düşünürlere göre yaşamını bir şey kılmış yani ona bir mâna verebilmiş insanlar, ölümü daha az endişeyle karşılarlar [630]. Özellikle yaşlı insanların yapmış oldukları hayat muhasebesi sonucunda, yapmaları gerekli gördükleri şeylerde kendilerini belli oranlarda başarılı bulmaları, onların ölümden duymuş oldukları korkuyu hafifletmektedir [631]. Zira bu insanlar, artık bu dünyada yapmaları gereken şeyleri yaptıklarına, yani görevlerini tamamladıklarına inanarak ölümü daha kolay kabullenebilmektedirler.
Kendi ailesi içinde, sevdikleri kimseler arasında son nefesini vereceğini bilmek de bu konuda insanı rahatlatan faktörlerden birisidir [632]. Zira ölüm korkusunun nedenlerinden birisi de bu olayda insanın tek başına olmasıdır. Sosyal bir varlık olan insan ise, hayatını tek başına yaşayamamakta, dünya hayatı ona bazı şeyleri, sevinci ve kederi paylaşmayı öğretmekte ve hatta zorunlu kılmaktadır. Böylece insan yaşadıklarını paylaşacağı, sıkıştığı zaman yardım isteyeceği diğer insanlara ihtiyaç duymaktadır. Ölüm sürecinde ise insan tek başına, yapayalnız bütün insanlardan soyutlanmış bir durumdadır. Bu durum başlıbaşına bir kaygı kaynağı olabilmektedir. Nitekim ölüm sürecindeki hastalarla yakından ilgilenmek, onların sıkıntılarını paylaşmak ve anlatacaklarını sabırla dinlemenin, onların kaygılarını azaltıcı fonksiyon icra ettiği tespit edilmiştir. Zira onlar bu son durumlarında yaşadıklarını paylaşacak insanlara ihtiyaç duymaktadırlar [633]. Nitekim sosyal ilişkilerin birincil olduğu toplumların, üyelerine sosyal destek ve ölüm huzursuzluğunu hafifletebilecek bir aidiyet duygusu kazandırdıkları kabul edilmektedir [634]. Yine samimi sosyal ilişkileri olan, çocuklarını büyütmüş ve onları işlerinde memnun halde gören insanların, ölümü daha kolay kabullendikleri de tespit edilmiştir [635].
İnsanın hastanede değil de kendi evinde sevenlerinin arasında, sıcacık bir çorba içerek ölümü beklemesinin, hastanedeki kargaşa, ilgisizlik, yemeklere alışamama vb. değişik sorunlarla karşı karşıya kalmasından çok daha iyi olduğu batılı uzmanlar tarafından ifade edilmektedir [636]. Bu durumun, tıbbın ve insanî hizmetlerin daha düşük seviyede olduğu toplumumuzda daha da etkili olacağını söylemek yanlış olmayacaktır.
Bazı araştırmacılar, zaman zaman ölümü düşünme, ölüm hadiselerine tanık olma ve cenaze merasimlerine katılmanın, ölüm korkusunu hafifletici bir rol oynayabileceğini ileri sürmektedirler. Şöyleki, zaman zaman ölümü hatırlamanın, kalbi diri tuttuğu ve insan için ölümün daha kolay hale geldiği ifade edilirken [637], zaman zaman ölümü hatırlama neticesinde ölüme ve ölüm düşüncesine alışık olmanın, ölümden daha az etkilenmeye yol açacağı belirtilmektedir [638]. Meselâ, kurumlarda yaşayan yaşlılar, bir araya gelip ölüm üzerine sohbetler yapmakta ve diğer yaşlıların ölümlerine sık sık şahit olmaktadırlar. Bu durum onların savunma mekanizmalarının güçlenmesine yardımcı olabilmektedir. Örneğin Lester, ölüm üzerine düşünme ve özellikle bilgilenmenin ölüm kaygı ve korkusunu azaltabileceğini savunmuştur. Huzurevlerindeki şartlar da yaşlıların ölüm üzerine düşünmelerine ve bir ölçüde bilgilenmelerine zemin hazırlayabilmektedir [639]
Yine bazı araştırmacılara göre ölüyü son yolculuğuna uğurlamak için yapılan cenaze törenleri, herşeyden önce hayatta kalanlardaki ölüm korkusunu aşmayı hedeflemektedir. Toplumsal olarak düzenlenen cenaze töreni, hayal gücünün ölüm korkusuyla birleştirmek üzere devreye soktuğu savunma mekanizmalarını, eylem düzlemine getirerek bilinçaltının ihtiyaçlarına cevap vermektedir. Buna göre ölümün konu olduğu lütufkar davranışlar, saygı ve ilgi gösterileri, ölüm korkusunu ve ondan korunma kaygısını ortaya koyan kaçış tavırları olarak yorumlanmaktadır [640]. Bu araştırmacılara göre ölüm ve ölü korkusu, kaygı ve suçluluk duygusundan ayrılamaz. Ölüye gösterilen ilgi veya onun için yapılan harcamalar ise bir yatışma sağlamaktadır. Onlara göre ölüm sürecinde olanlarla yakın münasebet ve ilgilenme, sıranın kendisine geldiği zaman insana birtakım kolaylıklar sağlayacaktır [641]. İslâm dininde de, ölümü düşünme ve cenaze törenlerine katılma konusundaki teşviklerin hikmetlerinden birisi de bu olabilir.
Kübler Ross, geçmiş yüzyıllardaki yas ve üzüntü geleneklerinin insanların sevdikleri kişilerin ölümünden duydukları sorumluluk ve suçluluk duygusundan kaynaklandığını ifade etmiştir. Ona göre insanların tutmuş oldukları yas ve kendilerini bazı şeylerden mahrum bırakmaları, bu suçluluğu azaltmaktadır ve ileride muhtemel cezalandırılmalara karşı bir nevi bedel olarak değerlendirilmektedir. Bu durum ise insanın kendi ölümünden duymuş olduğu korkuyu azaltıcı bir fonksiyon icra etmektedir [642]. Jackson'a göre de ölüm ve ölümle ilgili dinî ve toplumsal yaklaşımların pratik olarak ifadesi, bireyin kendi ölümü ve ölüm süreciyle ilgili tutumlarını da belirleme eğilimindedir. Yani dinî normlara göre şekillenen ölümle ilgili gelenekler, bireysel olarak insanın kendi ölümüyle ilgili tutumları hakkında da ipuçları vermektedir [643]. Gerçekten de insanın, diğer bir insanın ölümünü tecrübe etmesindeki derinliğin, onun kendisinin ölümüyle ilgili tutumlarını etkilemesi son derece normal ve muhtemeldir. Zira insan başkasının ölümünü derin bir şekilde tecrübe eder, tabir caizse bir dereceye kadar bu durumu içselleştirebilirse, bu tecrübe gerçek bir ölüm tecrübesi gibi fonksiyon icra edebilir. Eğer insan dayanışması üniversal mânada geliştirilirse, o zaman insan herhangi bir insanın ölümünü kendi ölümü gibi algılayabilir. Fakat günümüz insanı bu tecrübeyi yalnızca sevdiği birisini kaybettiği zaman yaşamaktadır [644]. Tanatologlar, keder anlatımının ve matem törenlerinin geride kalanlar için tedavi edici olduğunu söylemektedirler. Şöyleki, belli biçim ve sürelerde gelenekleşen matemler, ölünün arkasından gerçekten üzülen insanları bu üzüntünün aşırılıklarından korumaktadır. Zira bu gelenekler, insanlara belli türden toplumsal bir yaşamı (dostları, komşuları ve akrabalarının ziyaretleri) dayatmakta, onlar da, bu geleneklerin aracılığıyla hem üzüntülerini dağıtabilmekte hem de toplumsal kabullerin belirlediği bir üzüntü ifade düzeyinin üzerine çıkmamaktadırlar. Oysa gelişmiş toplumlarda ölüm de tıbbî teknolojiye bırakılmakta ve genellikle evin dışında meydana gelmektedir [645]. Modern batı toplumlarında bu boşluk “tanatolojik hizmetler” yapan kurumlar tarafından doldurulmaya çalışılmaktadır. Nitekim bu kurumlar, hem cenaze törenlerini yönetmekte hem de yasta olanlara psiko-sosyal hizmetler sunmaktadırlar [646]. Toplumumuzu bu açıdan değerlendirecek olursak, cenaze merasimleri ve ölü sahiplerine dost ve akrabaları tarafından sunulan taziye dileklerinin batı toplumlarından çok daha samimi ve duygusal bir özellik taşıdığını ve daha yatıştırıcı olduğunu söyleyebiliriz. [647]
[587] Bk. Aster, Felsefe Tarihi, s. 190; Krş. Robert G. Olson, “Death”, The Enydopedıa of Philosophy, Ed: Paul Edwards, Mc Millan Publishing, NewYorkl967.c.I,s. 308.
[588] Bk. Aster, Felsefe Tarihi, s. 190, Aydın, Din Felsefesi, s. 186.
[589] Bk. Lepp, Death and Its Mysetıes, s 71-72.
[590] Bk. Wahl, the Fear of Death, s. 19-21; Murphy. Discussion, s. 318-319.
[591] Krş. Gates ve diğerleri, Eğitim Psikolojisi, s. 104-106.
[592] Ölüm korkusunu hafifleten en önemli faktörlerden birisi dinî inançlardır. Dinî inançların ölüm korkusuna etkisi, başka bir bölümde ayrıca incelenecektir.
[593] Krş. Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, s. 368; Kübler Ross, Death is The Final Stage of Growth, s. 36; Scully, A Christian View of Death, s. 21.
[594] Krş. Cemal Bardakçı, Modern Fizik ve Tasavvuf Karşısında Ruh ve Ölüm, Akdem Yayınları, Ankara 1961, s. 39.
[595] Bk. Kübler Ross, Death is the Final Stage of Growth, s. 34-36.
[596] Bk. Moody, Ölümden Sonra Hayat, s. 100.
[597] Bk. Tatçi, Mustafa, Yunus Emre Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara 1991, s. 61,(33).
[598] Bk. Florian-Sonwden, Fear of Pesonal Death, s. 67
[599] Kış. Çileli, ölüm, s. 248.
[600] Bk. Thomas, Ölüm, s. 118-119.
[601] Krş. Muhammed Kutup, İnsan Psikolojisi Üzerine Etüdler, Çev. Bekir Karlığa, İşaret Yayınları, 4. Baskı, İstanbul 1987, s. 103.
[602] Krş. Ülken, Tasavvuf Psikolojisi, s. 203.
[603] Krş. Kübler Ross, Death is The Final Stage of Growth, s. 36.
[604] Bk. Gazâlî, İhya, c.IV, s. 969-970.
[605] Bk. Araf: 7/156.
[606] Bk. Zümer: 39/53.
[607] Bk. Tâha: 20/109.
[608] Bk. Meryem: 19/87.
[609] Krş. Aster, Felsefe Tarihinde Ölüm, s. 190.
[610] 346 Krş. Hick, Değişen Ölüm Sosyolojisi, s. 243-244; Hançerlioğlu, Felsefe Ansiklopedisi, “Ölüm” maddesi, c. Y s. 25.
[611] Bk. Müslim, Vasiyyet, 14; Tirmizî, Ahkam, 36.
[612] Krş. Batılının Ölüm Karşısında Tavırları, s. 48-49.
[613] Krş. Hökelekli, Ölüm ve Ölüm Ötesi Psikolojisi, s.163.
[614] Krş. Hick, Death and Eternal Life, s. 148.
[615] Krş. Kübler Ross, There is Life After Death, s. 113; Şenol, Ankara İli, s. 38-39.
[616] Krş. Moody, Ölümden Sonra Hayat, s. 100; Sarıkaya-Bergil, Ölüm ve Ötesi, s. 50.
[617] Bk. F Murray, “Death Education and Its Effect on the Death Anxiety Level Nurses”, Psychologkai Reports, 1974, 35, s. 1250; G. Telban, "Death Anxiety and Knowledge about Death7', Psychological Reports, 1981,49,5.648.
[618] Bk. J Bruce Long, “A Hindu-Budhist View of Death”, in Death and Dying, Ed: David L. Bender-Rîchard Hagen, Greenhaven Press, Minnesota 1980, s. 32.
[619] Krş. Kastenbaum, Time and Death in Adolescence, s. 111; Feifel-Branscomb, Whos Afraid of Death, s. 285; Gençtan, Çağdaş Yaşam, s. 127-128.
[620] Krş. M. Fried Cassarola, “An Examinatit Mi of the Relationship between Life-Purpose, Death-Fear, Religiosity and Beüef in Life after Death,” Dissertation Abstract Inttenational, 1981, 42 (6B), s. 2526-2527.
[621] Krş. Long, A Hindu-Budhist View of Death, s. 30; Corliss Lamont, “A Hümanist View of Deaih”, in Death and Dying, Ed: David L. Bender-Richard Hagen, Greenhaven Press, Minnesota 1980, s. 25
[622] Bk. Westman-Brackney, Neuroücism, Death, Religiosity, s. 1041
[623] Bk. Westman-Canter, Fear of Death, s. 422.
[624] Bk. Aster, Felsefe Tarihinde Ölüm, s. 191.
[625] Bk. Schaerez, Çağdaş Filozoflarda Ölümün Anlamı, s. 16-17.
[626] Krş. Şenol, Ankara İli, s. 89.
[627] Bk. Lepp, Death and Us Mysteries, s. 76-77.
[628] Bk. Lepp, Death and ks Mysteries, s. 53-54; Krş. Hick, Death and Eternal Life, s. 148.
[629] Krş. J.A. Duriak, :”Relationship between Individual Atmudes toward Life and Death”, Journal of Consulting and Climcal Psychology, 1972, 38, s. 463; Florian-Snowden, Fear of Persoal Death, s. 66.
[630] Bk. Kaufmann, Existentialısm and Death, s. 62; Gençtan, Varoluş ve Psikiyatri, s. 173.
[631] Krş. Sarıkaya-Bergıl, Ölüm ve Ötesi, s. 43-44; Hökelekli, Ölümle İlgili Tutumlar, s. 88.
[632] Krş. Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, s. 368; Kübler Ross, On Death and Dying, s. 5-6.
[633] Krş. Kübler Ross, On Death and Dying, s. 199.
[634] Bk. Schumaker-Warren-G. Marnat, Death Anxiety, s. 513.
[635] . Kübler Ross, On Death and Dying, s. 265; Westman-Canter. Fear of Death, s.,422; Çileli, Ölüm, s. 258; Thorson-Powell, Rersonality, Death Anxiety, s. 589.
[636] Krş. Kübler Ross, On Death and Dying, s. 6.
[637] Krş. Khawaja, The Spectacle of Death, s. 13.
[638] Bk. Aries, Batılının Ölüm Karşısında Tavırları, s. 22.
[639] Krş. Şenol, Ankara Hi, s. 89.
[640] Krş. Thomas, Ölüm, s. 93.
[641] Krş. Thomas, Ölüm, s. 84.
[642] Krş. Kübler Ross, On Death and Dying, s. 4.
[643] Bk. Edgar N. jackson, “Grief and Religion”, in The Meaning of Death, Ed. Herman Feıfel, Mc. Graw-Hül 1959, s. 232.
[644] Krş. Lepp, Death and lts Mysteries, s. 31.
[645] Bk. Çileli, s. Ölüm, s, 268-269; Aries, Batılının Ölüm Karşısında Tavırları, s. 66-67.
[646] Bk. Thomas, Ölüm, s. 110-111; Bu konu hakkında daha geniş bilgi için Bk. White-Gathman, The Tree Stages of Grief, s. 96-98; Aries, Batılının Ölüm Karsısında Tavırları, s. 90; Kılıçbay, Ölümün, s. 112.
[647] Yrd. Doç. Dr. Faruk Karaca, Ölüm Psikolojisi, Beyan Yayınları: 175-190.