ecenur
Tue 6 April 2010, 11:14 pm GMT +0200
Mükellef Olmanın Şartları
el-MAHKUMU ALEYH (MÜKELLEF)
1. MÜKELLEF OLMANIN ŞARTLARI:
îslâm Hukukunda mükellefe "el-mahkûmu aleyh" denir. Allah, hükümlerini, hitaplarım insana yöneltmiştir. Allah, insanı aklı sebebiyle kendine muhatap kılmıştır.
Mükellefe yapılan teklifin şer´an sahih olabilmesi için, onda iki şartın bulunması gerekir:
1. AKIL: Teklifleri anlayacak derecede akıl ve zekâ bulunması.
2. EHLÎYET: Kendisine yapılan tekliflere ehil olması.
1. Akıl - Bulûğ:
Allah´ın teklifleri Kur´ân ve Sünnet´in nasslariyle sabit olmuştur. Nasslan ancak akıllı insanlar anlayabilir. Akıl insanda anlama ve idrak âletidir. Ancak akıl gizlidir. Gözle görünmez. İnsandan insana değişebilir. Fakat Sâri´, tekliflerini akıl kendisinde tam manasiyle teşekkül eden baliğ insanlara tevcih etmiştir. Bu duruma göre mükellef, akıllı ve baliğ kimsedir. Bu sebeple teklifler, mecnûn, matuh ve çocuklara yöneltilmemiştir. Onlar mükellef değildir. Allah´ın teklifleri, Kur´ân ve Sünnet´e bulunmaktadır. Onlar ise arapçadır. Araplardan başkası onlat} hemen anlayamaz. Fakat üzerinde biraz çalışmak suretiyle ve tercemesiy-le arap olmayan insanlar da onları anlayabilir.
2. Ehliyet:
Bir kişinin mükellef olmasının şartlarından biride ehliyettir. Bu konuyu bir başlık altında inceleyeceğiz.
2. EHLİYET
A. Tarifi:
Ehliyet, lugatta selahiyet manasına gelmektedir. Istılahta ise, "şahsın ilzam (borçlandırma, borç altına sokma) ve iltizâm (borçlanma, borç altına girme)´a selâhiyetli olmasıdır" şeklinde tarif edilmiştir.
Allah yaratıklar arasında insanı mümtaz olarak ve hak sahibi olma, borç altına girme vasıf ve kabiliyetinde yaratmış, onu akıl ve irade ile teçhiz etmiş, akıl ve irade sahibi olan insanı, kendisine muhatap etmiştir. Hitaplarını, emirlerini, nehiylerini ona tevcih etmiştir. İnsan hak sahibi olma ve borç altına girme vasıf ve kabiliyetini ruhlar yaratıldığı zaman kazanmıştır. İşte insan o zamandan beri zimmetle muttasıf kılınmıştır. İnsan -zimmetle muttasıf olduğu için hak sahibi olmaya ve borç altına´girmeye layık görülmüştür. İnsanın haklara sahib olma ve borç altına girme selâhiyetine ehliyet denmektedir. Mesela, bir kişiye ehliyeti sebebiyle babasının Ölümü üzerine miras düşer ve kendisine miras olarak düşen malların mâliki olur. Keza kişi, ehliyeti sebebiyle karısının nafakasını temin etmekle de bir borç altına girmiş olur.
B. Ehliyetin Çeşitleri:
Ehliyet iki kısma ayrılmaktadır: [1]
1. Vücûp ehliyet
2. Edâ ehliyeti
a. Vücûb Ehliyeti:
aa. Tarifi:
Vücûp ehliyeti modern hukukta, "medeni haklardan istifade etme ehliyeti "ne tekabül eder.
Vücûp ehliyeti, "bir insanın lehine ve aleyhine ait meşru hakların vâcib (sabit) olmasına selâhiyetli (elverişli) bulunmasıdır" diye tarif edilir.[2] Yani insan bu ehliyet sebebiyle bir takım haklara sahip olur ve bir takım borçlar altına girer.
bb, Vücûb Ehliyetinin Dayanağı:
Vücûb ehliyeti, zimmet ile sabit olur. Zimmet, lugatta ahd (anlaşma) manasına gelmektedir. Müslümanlar, gayri müslimlerle anlaşma yapınca, onlar da bir takım hak ve vecibeler elde ederler. Bu sebeble onlara ehlu´z-zimmî veya zimmî
denir.
Zimmet ıstılahta, "insanda manevî bir vasıftır ki, insan lehine ve aleyhine olan şeylere.ancak bununla ehil olur"[3] şeklinde tarif edilir. Yaratıklar arasında sadece insan zimmetle muttasıf olduğundan, ondan başka varlıkların vücûb ehliyeti yoktur.[4]
Şu halde, vücub ehliyeti zimmete dayanmaktadır, bütün insanlar zimmetle muttasıf olduğundan, bu ehliyete sahiptirler.
cc. Vücûb Ehliyetinin Çeşitleri:
Bütün insanların vücûb ehliyetine sahip olduklarım biraz önce ifade etmiştik. Anne karnındaki çocuk (cenîn)unda vücûb ehliyeti bulunmaktadır. Ancak bunun vücûb ehliyeti diğerlerine nisbeten noksandır. Bu bakımdan vücûb ehliyetini iki kısma ayırıyoruz:
1. Eksik (nakıs) vücûb ehliyeti,
2. Tam (kâmil) vücûb ehliyeti.
Anne karnındaki çocuğun vücûb ehliyeti eksiktir. Sadece lehine olan haklar sabit olur. Miras, vasiyyet, nesebin sübûtu, köle ise azad edilme, ceninin lehine olan haklardır. Çenîn bu haklardan istifade eder. Cenîn aleyhine olan haklardan sorumlu tutulamaz. Bu sebeple velisi, cenîn için bir şey satın alsa, onun parasını ödemekle cenîn mükellef tutulamaz. Bunun gibi cenine, malından akrabalarına nafaka vermek vâcib olmaz.
Cenîn dışındaki bütün insanlar kâmil vücûb ehliyetine sahiptirler.
B. Edâ Ehliyeti:
Aa. Tarifi Ve Mahiyeti:
Bugünkü hukukta, "medeni haklan kullanma ehliyeti"ne tekabül eden edâ ehliyeti, "insanın kendisinden şer´an muteber olabilecek şekilde fiillerin südûru-na selâhiyetli bulunmasıdır "[5] şeklinde tarif edilir.
Edâ ehliyeti, hukuka uygun ve muteber bir şekilde, fiil ve muamelede bulunabilme vasıf ve kudretidir ve aktif bir ehliyet çeşididir. Bu ehliyet sayesinde insan, tek basma başkalarıyle hukuki muamelelere girişir, insanın fiillerine hukuk nizamında gösterilen neticeler terettüb eder, mes´ul tutulur, alacaklı olur, borçlu olur. Mâllarında tasarruf eder, malları satar, mal satın alır, kiraya verir, kiralar, hibe eder, tahrib eder, tağyir edebilir...
bb. Edâ Ehliyetinin Kısımları:
Eda ehliyeti, zimmetle birlikte akla dayanmaktadır. Prensip itibarıyla edâ ehliyeti bütün insanlarda bulunur. Ancak edâ ehliyetine tamamıyla sahip olanlar yanında bu ehliyetten kısmen veya tamamen mahrum olan şahıslara da tesadüf edilir. Bu bakımdan edâ ehliyeti iki kısma ayrılmaktadır:[6]
1. Tam (kâmil) edâ ehliyeti; Akıl, baliğ ve reşîd olan, ruhen ve bedenen hasta olmayan ve aynı zamanda mahcur olmayan bir kişi, bu ehliyete sahiptir.
2. Eksik (kasır) edâ ehliyeti: Mesela mecnûnlar, çocuklar, matuhlar kasır edâ ehliyetine sahiptirler.
3. EHLİYETİ DARALTAN VE ORTADAN KALDIRAN HALLER:
İnsan hayatının muhtelif devrelerinde öyle haller zühûr edebilir ki, onlar ferdin kâmil bir insan gibi hareket etmesine mani teşkil ederek, insanın selâhiyet ve ehliyetini zaafa uğratırlar. Bu hallerde insan, gerek borçlarını ifa bakımından ve gerekse haklarını kullanma noktasından kâmil bir insanın bu borç ve hakları kullanmasına nazaran, hukuk nazarında daha az selahiyetli telakki edilir. İslam Hukuku´nda ehliyeti daraltan ve ortadan kaldıran hallere, "Avanzu´l-Ehîiyet(ehliyet bozukları) denir.
İslam Hukuku´nda ehliyeti daraltan veya ortadan kaldıran haller, "semavî arızalar" ve "mükteseb arızalar" olmak üzere iki kısma ayrılır.[7] Şimdi bunları kısaca izah edelim.
A. Semavî Arızalar: (Gayrı İradi Arızalar)
Semavî arızalar, insanın kazanmasıyla, irade ve ihtiyarıyla olmaksızın meydana gelen arızalardır. Bu arızalar çocukluk (sığar), delilik (cünûn) bunama (ateh), bayılma (iğmâ), uyku (nevm), unutma (nisyan) aybaşı hali (hayız), lohusalık (ni-fas), ölüm hastalığı (marazu´1-mevt), ölüm (mevt), kölelik (rıkk)dır. Bu arızalardan bir kısmı, mesela ölüm gibi, vucûb ehliyetini, bir kısmı, mesela uyku, bayılma eda ehliyetini ortadan kaldırır.[8]
a. Çocukluk (Sığar)
Çocukluk (sığar) devresi, doğumdan bulûğa kadar devam eder.[9] Çocukların akıllarının gelişmesi açısından hayat devreleri iki kısımda incelenebilir:
1. Temyize kadar geçen devre (gayri mümeyyizlik devri).
2. Temyiz devri (mümeyyizlik devri).
Önceden, anne karnındaki çocuğa cenîn dendiğini ve onun vücûb ehliyetinin eksik olduğunu, edâ ehliyetinin bulunmadığını ifade etmiştik.
Çocuğun doğumundan başlayarak yedi yaşına kadar devam eden devresine iyiyi kötüden ayıramaz bir durumda olduğundan ona gayri mümeyyiz denir. Yedi yaşından bulûğ çağına kadar olan devrede çocuğun aklı melekesi ilerlediğinden, iyiyi kötüden ayırabilme kudreti (temyiz kudreti) hasıl olur. Bu devrede ona mümeyyiz denir.[10]
aa. Gayr-ı Mümeyyiz Çocuk:
Gayr-ı mümeyyiz çocuk vücûb ehliyetine sahiptir. Bu sebeple leh ve aleyhine haklara müstehak olur, borçlu olur, alacaklı olur. Ancak akli melekesi inkişaf etmediği için edâ ehliyetine sahip değildir.
Çocuk doğar doğmaz, hısımlık rabıtası tahakkuk eder, soyu belli olur, mirasçı olur, ona vakıf ve vasiyyet sahih olur. Velisinin, çocuğu namına aldığı şeylerin mülkiyeti ona geçer. Çocuğun cam, malı,.ırzı, mülkiyet haklan kanunların teminatı altında bulunur.
Çocuğun borç ve mükellefiyetlerini şöyle sıralayabiliriz:
1. Mali mükellefiyetler: Çocuk, telef ettiği malların bedelini tazminle mükelleftir. Karısı ve yakınlarının nafakasını vermek mecburiyetindedir. Öşür ve haraç vergilerini muntazaman vermek durumundadır. Velisinin onun namına yapacağı aliş-veriş, kira gibi akitlerin hukuki neticeleri onu bağlar. Gayr-ı mümeyyiz çocuğun bu tür mükellefiyetlerini velisi, çocuğun malından niyabeten eda eder.
2. Bedeni ve mali cezalar: Kısas ve hudud cezalan, çocuğa tatbik edilemez. Çünkü çocuğuıvfiillerinde suç manası bulunmaz. Çocuk diyet de ödemez. Mirastan mahrumiyet cezasına da çarptırılamaz.
3. İbadetler: Çocuğa namaz, oruç, hac, zekât gibi mali ve bedeni ibadetler vâcib olmaz. Ancak çocuklar bu gibi ibadetleri ifa ederlerse, muteber olur.
Fıtır sadakası ihtilaflıdır. Ebû Yusuf´a göre çocuk fitır sadakasryla mükelleftir.
4. Kavlî tasarruflar: Gayr-ı mümeyyiz çocukların hukuki tasarrufları hükümsüzdür. Mecelle´de bu konuda, "Sağir-i gayr-ı mümeyyizin velisi izin verse bile, onun tasarrufat-ı kavlisi asla sahih olmaz" denilmektedir.[11]
bb. Mümeyyiz Çocuk:
Çocuk yedi yaşına gelince akli melekesi gelişir, iyiyi kötüden ayırabilecek bir seviyeye çıkar. Artık bunun için tasarruf hakları tanınır ve eksik edâ ehliyetine sahip olur.
Biraz önce gayr-i mümeyyiz çocuğun borç ve mükellefiyetlerini izah etmiştik. Mali mükellefiyetler, bedeni ve mali cezalar, ibadetler yönünden mümeyyiz çocuk ile gayri muayyen çocuk arasında bir fark bulunmaz. Kavli tasarruflar yönünden fark bulunmaktadır. Bilindiği gibi gayr-ı mümeyyiz çocuğun kavli tasarrufları geçerli değildir. Mümeyyiz çocuğun kavli tasarrufları ise üç kısma ayrılır.[12]
1. Lehte olan kavli tasarruflar: Mümeyyiz çocuğun lehine olan kavli tasarrufları muteber ve sahihtir. Bu hususta müstakil olarak hareket edebilir. Bu kabil tasarruflarında velisinin iznine de ihtiyaçları yoktur. Hibe ve sadakayı kabul, bu nev´i tasarruflardandır.
2. Aleyhte olan kavli tasarruflar: Mümeyyiz çocuğun aleyhine olan kavli tasarrufları geçersizdir. Velisinin de çocuğun namına bu tür tasarruflarda bulunması sahih değildir. Başkasına hibe ve sadaka vermek bu kabil tasarruflardandır ki, bu tasarrufları ne kendileri, ne de velileri onun namına yapamazlar.
3. Leh veya aleyhte olabilecek kavli tasarruflar: Ahş-veriş, kefalet gibi tasarrufların kâr ve zarar getirmeleri muhtemeldir. Mümeyyiz çocuk bu tasarruflarda bulunursa, bu tasarrufların geçerli olup olmaması velinin iznine bağlıdır. Şayet velisi, çocuğun bu tasarruflarım uygun görürse, o tasarruflar geçerli olur, aksi halde geçersiz olur.
Veli, kabiliyetinden emin olduğu mümeyyiz çocuğa ticari faaliyette bulunma izni verebilir. Buna, "me´zûn" denir. Me´zun mümeyyiz çocuğun tasarrufları, izin verilen konularda velinin iznine bağlı olmadan geçerli olur.
b. Cünûn (Delilik: Akıl Hastalığı):
Akıl melekesinin bulunmaması durumudur ki, böyle bir kimseye mecnun denir.
Mecnûnların akılları ya devamlı yoktur veya akli dengeleri zaman zaman
bozulur ve akıllan başlarından gider. Bu bakımdan mecnûnlar iki kısma ayrılır:
1. Mecnun-ı mutbik.
2. Mecmın-i gayr-ı mutbik.[13]
Mecnun-ı mutbiklerin hastalıkları sürekli olduğundan, onları tasarruf hakları bulunmamaktadır. Bunlar tasarruf hususunda gayr-i mümeyyiz çocuk hükmünde sayılırlar.
Mecnûn-ı gayrı- mutbikin (fasılalı akıl hastası) aklı başında olduğu zamandaki tasarrufları reşitlerinki gibidir.
Mecnûnlar, haksız fiillerinden mes´uldurlar. Şöyle ki, bir başkasının malım
telef ederse, onu tazmin etmek mecburiyetindedir.
Mecnunlara ibadet vâcib değildir. Ancak, Ebû Hanife ile Ebû Yusuf´a göre, müddeti bir gün ile bir geceden az olan delilik, kısa devreli deliliktir. Kısa devreli delilik, uyku hali gibidir. Delilik bittikten sonra ibadetler kaza edilir.
Mecnûnlar, hâkimin kararma bağlı olmaksızın mahcurdurlar. Velileri onla-nn namına işlerini yürütürler.
c. Ateh (Bunaklık, Geri Zekâlılık, Akıl Zayıflığı):
Matuhlar, akli melekeleri inkişaf etmemiş, idrak ve anlayışları kıt, gel-git kimselerdir. Mecelle´de matuh, "Matuh, ol muhteHe´ş-şuur olan kimsedir ki, fehmi kalîî ve sözü müşevveş ve tedbiri fâsid olur" [14] diye tarif edilir.
Matuh, hukuken mümeyyiz çocuk gibidir ve eksik edâ ehliyetine sahiptir. Ona ibadetler vâcib değildir. Fakat ibadet ederse sahih olur. Ona bedeni ceza uygulanamaz. Mali yönden mükellef tutulur. Bu cümleden olarak, itlaf ettiği şeyi tazminle mükelleftir. Kavli tasarruflar yönünden mümeyyiz çocuk hükmündedir.[15]
Matuh da, mecnun gîbî mahcurdur.
d. Uyku ve Baygınlık: (Nevin ve İğma):
Uyuyan ve baygın insanın temyiz kudreti bulunmaz. Bu sebeple onların uyku ve baygınlık halinde söyledikleri sözleri hükümsüzdür. Fiillerinden ötürü bedeni cezaya çarptırılmazlar. Mesela, bir kimsenin üzerine düşüp onu öldürse, onlara bedeni ceza verilmez. Fakat mali cezaya tabi tutulurlar ve diyet ödemeleri icab eder. Başka birinin malını itlaf ederlerse, onu tazminle yükümlüdürler.
Bayılan bir kimsenin namaz yönünden durumu, mecnûnlarınki gibidir. Uyku ise, ibadetlerin vâcib olmasına mani değildir. Uyku;halinde kıhnamayan namazların kaza edilmesi gerekir.
e. Unutma (Nisyan):
Unutma, vücub ve edâ ehliyetlerini ortadan kaldırmaz. Unutma, kul haklarında makbul bir özür (mazeret) değildir. Bir kimse unutarak, başkasına ait bir malı telef ederse, onu tazmin etmesi gerekir.
Allah haklarında unutma, bazan özür sayılır, bazan sayılmaz:
1. Allah haklarında unutma bir özür sayılır ve unutan kişi günah işlemiş olmaz. Peygamberimiz (s.a.v.), "Allah, ümmetimi hata, unutma ve zorlanarak yaptıkları şeylerden dolayı mes´ul tutmaz" buyurur. Mesela, bir kişi unutarak orucunu yese günah işlemiş olmaz.
2. Allah haklarında unutmak bir özür sayılmaz: Mesela, bir kimsenin namaz kılarken yeyİp İçtiğini, konuştuğunu düşünelim. Namaz hali, unutana namaz kıldığını devamlı olarak hatırlatmakta ve bu hal onun yemesine, içmesine, konuşmasına bir bakıma mani olmaktadır. Dolayısıyle namazda unutarak konuşma, yeme, içme namazı bozar. Yine bir kişi, unutarak namaz kılmazsa, o namazın vücubiyeti üzerinden düşmez, kazası lâzım gelir.
Bir kimse bir hayvanı keserken beslemeyi unutsa, o hayvanın eti yenir.
f. Aybaşı Hali (Hayız) ve Lohusalık (Nifas) Hali:
Bunlar, kadınlara mahsus hallerdir. Vücub ve eda ehliyetini ortadan kaldırmaz. Bu hallerinde kadınlar, ibadetlerinden muaftırlar. Kılamadıkları namazları kaza etmezler, sadece tutamadıkları oruçları kaza ederler.
g. Ölüm Hastalığı (Marazu´1-Mevt):
Hastalık, vücûb ve edâ ehliyetini ortadan kaldırmaz. Hastalık ile namaz, oruç, zekât gibi ibadetler düşmez. Ancak namazı ayakta kılamayacak derecede hasta olanlar, namazı oturarak veya imâ ile kılarlar. Oruç tutamayacak derecede hasta olanlar ise sonradan oruçlarını kaza ederler. Hastanın mali yükümlülükleri vardır ve bütün akit ve tasarrufları muteberdir.
Hastalık bazan ölümle neticelenebilir. Bu durumda hastalığın başlangıcından itibaren, ölüme kadar hasta mahcur sayılır. Ölümle neticelenen hastalıkta, hastanın vasiyyeti, malının üçte biri için muteberdir. Bu hasta, nafakası, doktor ücreti, karısının mehri ve nafakası ve her türlü ihtiyaçları için mahcur sayılmaz ve bunlar malından ödenir,
1. Ölüm
Ölümle insan, âciz duruma düşer. Ölünün edâ ehliyeti ortadan kalkar. Bu sebeple ölüm ile bütün teklifler son bulur. Namaz, oruç, zekât gibi teklifler düşer. Karı ve yakınlarının nafaka mükellefiyeti son bulur. Gasbettiği ve emanet olarak yanında bulundurduğu şeyler, sahiplerine verilir. Borcu varsa, malından
veya kefilinden alınır.
Ölünün vücûb ehliyetine gelince, evvelce onun zimmete dayandığını ifade etmiştik. Fakîhler, zimmetin ölümle hemen yok olup, olmayacağı konusunda farklı görüşlere sahiptirler:
1. Zimmet ölümle son bulur. Çünkü zimmetin esası dünya hayatıdır. Ölümle dünya hayatı bittiğine göre, ölünün vücûb ehliyeti de son bulmuştur.
Ölünün borçlan mallarından ödenir. Malı yoksa, borçları da düşer. Bu görüş, bazı Hanbelî fakihlerine aittir.
2. zimmet, ölümle hemen bitmez, fakat zayıflar ve yıpranır. Müflis müteveffanın zimmeti zayıfladığı için, bir başkasının ona kefil olması caiz değildir. Müteveffanın borçlan ifa olunur ve terekenin taksimi biterse, ölünün zimmeti son bulur, vücûb ehliyeti ortadan kalkar.
3. Müteveffanın zimmeti bakidir, son bulmaz. Müteveffanın zimmeti baki olduğuna göre, ona başkası kefil olabilir. Ölünün borçları verilir, terekesi taksim edilirse, müteveffanın zimmeti ve vücûb ehliyeti son bulur.
el-MAHKUMU ALEYH (MÜKELLEF)
1. MÜKELLEF OLMANIN ŞARTLARI:
îslâm Hukukunda mükellefe "el-mahkûmu aleyh" denir. Allah, hükümlerini, hitaplarım insana yöneltmiştir. Allah, insanı aklı sebebiyle kendine muhatap kılmıştır.
Mükellefe yapılan teklifin şer´an sahih olabilmesi için, onda iki şartın bulunması gerekir:
1. AKIL: Teklifleri anlayacak derecede akıl ve zekâ bulunması.
2. EHLÎYET: Kendisine yapılan tekliflere ehil olması.
1. Akıl - Bulûğ:
Allah´ın teklifleri Kur´ân ve Sünnet´in nasslariyle sabit olmuştur. Nasslan ancak akıllı insanlar anlayabilir. Akıl insanda anlama ve idrak âletidir. Ancak akıl gizlidir. Gözle görünmez. İnsandan insana değişebilir. Fakat Sâri´, tekliflerini akıl kendisinde tam manasiyle teşekkül eden baliğ insanlara tevcih etmiştir. Bu duruma göre mükellef, akıllı ve baliğ kimsedir. Bu sebeple teklifler, mecnûn, matuh ve çocuklara yöneltilmemiştir. Onlar mükellef değildir. Allah´ın teklifleri, Kur´ân ve Sünnet´e bulunmaktadır. Onlar ise arapçadır. Araplardan başkası onlat} hemen anlayamaz. Fakat üzerinde biraz çalışmak suretiyle ve tercemesiy-le arap olmayan insanlar da onları anlayabilir.
2. Ehliyet:
Bir kişinin mükellef olmasının şartlarından biride ehliyettir. Bu konuyu bir başlık altında inceleyeceğiz.
2. EHLİYET
A. Tarifi:
Ehliyet, lugatta selahiyet manasına gelmektedir. Istılahta ise, "şahsın ilzam (borçlandırma, borç altına sokma) ve iltizâm (borçlanma, borç altına girme)´a selâhiyetli olmasıdır" şeklinde tarif edilmiştir.
Allah yaratıklar arasında insanı mümtaz olarak ve hak sahibi olma, borç altına girme vasıf ve kabiliyetinde yaratmış, onu akıl ve irade ile teçhiz etmiş, akıl ve irade sahibi olan insanı, kendisine muhatap etmiştir. Hitaplarını, emirlerini, nehiylerini ona tevcih etmiştir. İnsan hak sahibi olma ve borç altına girme vasıf ve kabiliyetini ruhlar yaratıldığı zaman kazanmıştır. İşte insan o zamandan beri zimmetle muttasıf kılınmıştır. İnsan -zimmetle muttasıf olduğu için hak sahibi olmaya ve borç altına´girmeye layık görülmüştür. İnsanın haklara sahib olma ve borç altına girme selâhiyetine ehliyet denmektedir. Mesela, bir kişiye ehliyeti sebebiyle babasının Ölümü üzerine miras düşer ve kendisine miras olarak düşen malların mâliki olur. Keza kişi, ehliyeti sebebiyle karısının nafakasını temin etmekle de bir borç altına girmiş olur.
B. Ehliyetin Çeşitleri:
Ehliyet iki kısma ayrılmaktadır: [1]
1. Vücûp ehliyet
2. Edâ ehliyeti
a. Vücûb Ehliyeti:
aa. Tarifi:
Vücûp ehliyeti modern hukukta, "medeni haklardan istifade etme ehliyeti "ne tekabül eder.
Vücûp ehliyeti, "bir insanın lehine ve aleyhine ait meşru hakların vâcib (sabit) olmasına selâhiyetli (elverişli) bulunmasıdır" diye tarif edilir.[2] Yani insan bu ehliyet sebebiyle bir takım haklara sahip olur ve bir takım borçlar altına girer.
bb, Vücûb Ehliyetinin Dayanağı:
Vücûb ehliyeti, zimmet ile sabit olur. Zimmet, lugatta ahd (anlaşma) manasına gelmektedir. Müslümanlar, gayri müslimlerle anlaşma yapınca, onlar da bir takım hak ve vecibeler elde ederler. Bu sebeble onlara ehlu´z-zimmî veya zimmî
denir.
Zimmet ıstılahta, "insanda manevî bir vasıftır ki, insan lehine ve aleyhine olan şeylere.ancak bununla ehil olur"[3] şeklinde tarif edilir. Yaratıklar arasında sadece insan zimmetle muttasıf olduğundan, ondan başka varlıkların vücûb ehliyeti yoktur.[4]
Şu halde, vücub ehliyeti zimmete dayanmaktadır, bütün insanlar zimmetle muttasıf olduğundan, bu ehliyete sahiptirler.
cc. Vücûb Ehliyetinin Çeşitleri:
Bütün insanların vücûb ehliyetine sahip olduklarım biraz önce ifade etmiştik. Anne karnındaki çocuk (cenîn)unda vücûb ehliyeti bulunmaktadır. Ancak bunun vücûb ehliyeti diğerlerine nisbeten noksandır. Bu bakımdan vücûb ehliyetini iki kısma ayırıyoruz:
1. Eksik (nakıs) vücûb ehliyeti,
2. Tam (kâmil) vücûb ehliyeti.
Anne karnındaki çocuğun vücûb ehliyeti eksiktir. Sadece lehine olan haklar sabit olur. Miras, vasiyyet, nesebin sübûtu, köle ise azad edilme, ceninin lehine olan haklardır. Çenîn bu haklardan istifade eder. Cenîn aleyhine olan haklardan sorumlu tutulamaz. Bu sebeple velisi, cenîn için bir şey satın alsa, onun parasını ödemekle cenîn mükellef tutulamaz. Bunun gibi cenine, malından akrabalarına nafaka vermek vâcib olmaz.
Cenîn dışındaki bütün insanlar kâmil vücûb ehliyetine sahiptirler.
B. Edâ Ehliyeti:
Aa. Tarifi Ve Mahiyeti:
Bugünkü hukukta, "medeni haklan kullanma ehliyeti"ne tekabül eden edâ ehliyeti, "insanın kendisinden şer´an muteber olabilecek şekilde fiillerin südûru-na selâhiyetli bulunmasıdır "[5] şeklinde tarif edilir.
Edâ ehliyeti, hukuka uygun ve muteber bir şekilde, fiil ve muamelede bulunabilme vasıf ve kudretidir ve aktif bir ehliyet çeşididir. Bu ehliyet sayesinde insan, tek basma başkalarıyle hukuki muamelelere girişir, insanın fiillerine hukuk nizamında gösterilen neticeler terettüb eder, mes´ul tutulur, alacaklı olur, borçlu olur. Mâllarında tasarruf eder, malları satar, mal satın alır, kiraya verir, kiralar, hibe eder, tahrib eder, tağyir edebilir...
bb. Edâ Ehliyetinin Kısımları:
Eda ehliyeti, zimmetle birlikte akla dayanmaktadır. Prensip itibarıyla edâ ehliyeti bütün insanlarda bulunur. Ancak edâ ehliyetine tamamıyla sahip olanlar yanında bu ehliyetten kısmen veya tamamen mahrum olan şahıslara da tesadüf edilir. Bu bakımdan edâ ehliyeti iki kısma ayrılmaktadır:[6]
1. Tam (kâmil) edâ ehliyeti; Akıl, baliğ ve reşîd olan, ruhen ve bedenen hasta olmayan ve aynı zamanda mahcur olmayan bir kişi, bu ehliyete sahiptir.
2. Eksik (kasır) edâ ehliyeti: Mesela mecnûnlar, çocuklar, matuhlar kasır edâ ehliyetine sahiptirler.
3. EHLİYETİ DARALTAN VE ORTADAN KALDIRAN HALLER:
İnsan hayatının muhtelif devrelerinde öyle haller zühûr edebilir ki, onlar ferdin kâmil bir insan gibi hareket etmesine mani teşkil ederek, insanın selâhiyet ve ehliyetini zaafa uğratırlar. Bu hallerde insan, gerek borçlarını ifa bakımından ve gerekse haklarını kullanma noktasından kâmil bir insanın bu borç ve hakları kullanmasına nazaran, hukuk nazarında daha az selahiyetli telakki edilir. İslam Hukuku´nda ehliyeti daraltan ve ortadan kaldıran hallere, "Avanzu´l-Ehîiyet(ehliyet bozukları) denir.
İslam Hukuku´nda ehliyeti daraltan veya ortadan kaldıran haller, "semavî arızalar" ve "mükteseb arızalar" olmak üzere iki kısma ayrılır.[7] Şimdi bunları kısaca izah edelim.
A. Semavî Arızalar: (Gayrı İradi Arızalar)
Semavî arızalar, insanın kazanmasıyla, irade ve ihtiyarıyla olmaksızın meydana gelen arızalardır. Bu arızalar çocukluk (sığar), delilik (cünûn) bunama (ateh), bayılma (iğmâ), uyku (nevm), unutma (nisyan) aybaşı hali (hayız), lohusalık (ni-fas), ölüm hastalığı (marazu´1-mevt), ölüm (mevt), kölelik (rıkk)dır. Bu arızalardan bir kısmı, mesela ölüm gibi, vucûb ehliyetini, bir kısmı, mesela uyku, bayılma eda ehliyetini ortadan kaldırır.[8]
a. Çocukluk (Sığar)
Çocukluk (sığar) devresi, doğumdan bulûğa kadar devam eder.[9] Çocukların akıllarının gelişmesi açısından hayat devreleri iki kısımda incelenebilir:
1. Temyize kadar geçen devre (gayri mümeyyizlik devri).
2. Temyiz devri (mümeyyizlik devri).
Önceden, anne karnındaki çocuğa cenîn dendiğini ve onun vücûb ehliyetinin eksik olduğunu, edâ ehliyetinin bulunmadığını ifade etmiştik.
Çocuğun doğumundan başlayarak yedi yaşına kadar devam eden devresine iyiyi kötüden ayıramaz bir durumda olduğundan ona gayri mümeyyiz denir. Yedi yaşından bulûğ çağına kadar olan devrede çocuğun aklı melekesi ilerlediğinden, iyiyi kötüden ayırabilme kudreti (temyiz kudreti) hasıl olur. Bu devrede ona mümeyyiz denir.[10]
aa. Gayr-ı Mümeyyiz Çocuk:
Gayr-ı mümeyyiz çocuk vücûb ehliyetine sahiptir. Bu sebeple leh ve aleyhine haklara müstehak olur, borçlu olur, alacaklı olur. Ancak akli melekesi inkişaf etmediği için edâ ehliyetine sahip değildir.
Çocuk doğar doğmaz, hısımlık rabıtası tahakkuk eder, soyu belli olur, mirasçı olur, ona vakıf ve vasiyyet sahih olur. Velisinin, çocuğu namına aldığı şeylerin mülkiyeti ona geçer. Çocuğun cam, malı,.ırzı, mülkiyet haklan kanunların teminatı altında bulunur.
Çocuğun borç ve mükellefiyetlerini şöyle sıralayabiliriz:
1. Mali mükellefiyetler: Çocuk, telef ettiği malların bedelini tazminle mükelleftir. Karısı ve yakınlarının nafakasını vermek mecburiyetindedir. Öşür ve haraç vergilerini muntazaman vermek durumundadır. Velisinin onun namına yapacağı aliş-veriş, kira gibi akitlerin hukuki neticeleri onu bağlar. Gayr-ı mümeyyiz çocuğun bu tür mükellefiyetlerini velisi, çocuğun malından niyabeten eda eder.
2. Bedeni ve mali cezalar: Kısas ve hudud cezalan, çocuğa tatbik edilemez. Çünkü çocuğuıvfiillerinde suç manası bulunmaz. Çocuk diyet de ödemez. Mirastan mahrumiyet cezasına da çarptırılamaz.
3. İbadetler: Çocuğa namaz, oruç, hac, zekât gibi mali ve bedeni ibadetler vâcib olmaz. Ancak çocuklar bu gibi ibadetleri ifa ederlerse, muteber olur.
Fıtır sadakası ihtilaflıdır. Ebû Yusuf´a göre çocuk fitır sadakasryla mükelleftir.
4. Kavlî tasarruflar: Gayr-ı mümeyyiz çocukların hukuki tasarrufları hükümsüzdür. Mecelle´de bu konuda, "Sağir-i gayr-ı mümeyyizin velisi izin verse bile, onun tasarrufat-ı kavlisi asla sahih olmaz" denilmektedir.[11]
bb. Mümeyyiz Çocuk:
Çocuk yedi yaşına gelince akli melekesi gelişir, iyiyi kötüden ayırabilecek bir seviyeye çıkar. Artık bunun için tasarruf hakları tanınır ve eksik edâ ehliyetine sahip olur.
Biraz önce gayr-i mümeyyiz çocuğun borç ve mükellefiyetlerini izah etmiştik. Mali mükellefiyetler, bedeni ve mali cezalar, ibadetler yönünden mümeyyiz çocuk ile gayri muayyen çocuk arasında bir fark bulunmaz. Kavli tasarruflar yönünden fark bulunmaktadır. Bilindiği gibi gayr-ı mümeyyiz çocuğun kavli tasarrufları geçerli değildir. Mümeyyiz çocuğun kavli tasarrufları ise üç kısma ayrılır.[12]
1. Lehte olan kavli tasarruflar: Mümeyyiz çocuğun lehine olan kavli tasarrufları muteber ve sahihtir. Bu hususta müstakil olarak hareket edebilir. Bu kabil tasarruflarında velisinin iznine de ihtiyaçları yoktur. Hibe ve sadakayı kabul, bu nev´i tasarruflardandır.
2. Aleyhte olan kavli tasarruflar: Mümeyyiz çocuğun aleyhine olan kavli tasarrufları geçersizdir. Velisinin de çocuğun namına bu tür tasarruflarda bulunması sahih değildir. Başkasına hibe ve sadaka vermek bu kabil tasarruflardandır ki, bu tasarrufları ne kendileri, ne de velileri onun namına yapamazlar.
3. Leh veya aleyhte olabilecek kavli tasarruflar: Ahş-veriş, kefalet gibi tasarrufların kâr ve zarar getirmeleri muhtemeldir. Mümeyyiz çocuk bu tasarruflarda bulunursa, bu tasarrufların geçerli olup olmaması velinin iznine bağlıdır. Şayet velisi, çocuğun bu tasarruflarım uygun görürse, o tasarruflar geçerli olur, aksi halde geçersiz olur.
Veli, kabiliyetinden emin olduğu mümeyyiz çocuğa ticari faaliyette bulunma izni verebilir. Buna, "me´zûn" denir. Me´zun mümeyyiz çocuğun tasarrufları, izin verilen konularda velinin iznine bağlı olmadan geçerli olur.
b. Cünûn (Delilik: Akıl Hastalığı):
Akıl melekesinin bulunmaması durumudur ki, böyle bir kimseye mecnun denir.
Mecnûnların akılları ya devamlı yoktur veya akli dengeleri zaman zaman
bozulur ve akıllan başlarından gider. Bu bakımdan mecnûnlar iki kısma ayrılır:
1. Mecnun-ı mutbik.
2. Mecmın-i gayr-ı mutbik.[13]
Mecnun-ı mutbiklerin hastalıkları sürekli olduğundan, onları tasarruf hakları bulunmamaktadır. Bunlar tasarruf hususunda gayr-i mümeyyiz çocuk hükmünde sayılırlar.
Mecnûn-ı gayrı- mutbikin (fasılalı akıl hastası) aklı başında olduğu zamandaki tasarrufları reşitlerinki gibidir.
Mecnûnlar, haksız fiillerinden mes´uldurlar. Şöyle ki, bir başkasının malım
telef ederse, onu tazmin etmek mecburiyetindedir.
Mecnunlara ibadet vâcib değildir. Ancak, Ebû Hanife ile Ebû Yusuf´a göre, müddeti bir gün ile bir geceden az olan delilik, kısa devreli deliliktir. Kısa devreli delilik, uyku hali gibidir. Delilik bittikten sonra ibadetler kaza edilir.
Mecnûnlar, hâkimin kararma bağlı olmaksızın mahcurdurlar. Velileri onla-nn namına işlerini yürütürler.
c. Ateh (Bunaklık, Geri Zekâlılık, Akıl Zayıflığı):
Matuhlar, akli melekeleri inkişaf etmemiş, idrak ve anlayışları kıt, gel-git kimselerdir. Mecelle´de matuh, "Matuh, ol muhteHe´ş-şuur olan kimsedir ki, fehmi kalîî ve sözü müşevveş ve tedbiri fâsid olur" [14] diye tarif edilir.
Matuh, hukuken mümeyyiz çocuk gibidir ve eksik edâ ehliyetine sahiptir. Ona ibadetler vâcib değildir. Fakat ibadet ederse sahih olur. Ona bedeni ceza uygulanamaz. Mali yönden mükellef tutulur. Bu cümleden olarak, itlaf ettiği şeyi tazminle mükelleftir. Kavli tasarruflar yönünden mümeyyiz çocuk hükmündedir.[15]
Matuh da, mecnun gîbî mahcurdur.
d. Uyku ve Baygınlık: (Nevin ve İğma):
Uyuyan ve baygın insanın temyiz kudreti bulunmaz. Bu sebeple onların uyku ve baygınlık halinde söyledikleri sözleri hükümsüzdür. Fiillerinden ötürü bedeni cezaya çarptırılmazlar. Mesela, bir kimsenin üzerine düşüp onu öldürse, onlara bedeni ceza verilmez. Fakat mali cezaya tabi tutulurlar ve diyet ödemeleri icab eder. Başka birinin malını itlaf ederlerse, onu tazminle yükümlüdürler.
Bayılan bir kimsenin namaz yönünden durumu, mecnûnlarınki gibidir. Uyku ise, ibadetlerin vâcib olmasına mani değildir. Uyku;halinde kıhnamayan namazların kaza edilmesi gerekir.
e. Unutma (Nisyan):
Unutma, vücub ve edâ ehliyetlerini ortadan kaldırmaz. Unutma, kul haklarında makbul bir özür (mazeret) değildir. Bir kimse unutarak, başkasına ait bir malı telef ederse, onu tazmin etmesi gerekir.
Allah haklarında unutma, bazan özür sayılır, bazan sayılmaz:
1. Allah haklarında unutma bir özür sayılır ve unutan kişi günah işlemiş olmaz. Peygamberimiz (s.a.v.), "Allah, ümmetimi hata, unutma ve zorlanarak yaptıkları şeylerden dolayı mes´ul tutmaz" buyurur. Mesela, bir kişi unutarak orucunu yese günah işlemiş olmaz.
2. Allah haklarında unutmak bir özür sayılmaz: Mesela, bir kimsenin namaz kılarken yeyİp İçtiğini, konuştuğunu düşünelim. Namaz hali, unutana namaz kıldığını devamlı olarak hatırlatmakta ve bu hal onun yemesine, içmesine, konuşmasına bir bakıma mani olmaktadır. Dolayısıyle namazda unutarak konuşma, yeme, içme namazı bozar. Yine bir kişi, unutarak namaz kılmazsa, o namazın vücubiyeti üzerinden düşmez, kazası lâzım gelir.
Bir kimse bir hayvanı keserken beslemeyi unutsa, o hayvanın eti yenir.
f. Aybaşı Hali (Hayız) ve Lohusalık (Nifas) Hali:
Bunlar, kadınlara mahsus hallerdir. Vücub ve eda ehliyetini ortadan kaldırmaz. Bu hallerinde kadınlar, ibadetlerinden muaftırlar. Kılamadıkları namazları kaza etmezler, sadece tutamadıkları oruçları kaza ederler.
g. Ölüm Hastalığı (Marazu´1-Mevt):
Hastalık, vücûb ve edâ ehliyetini ortadan kaldırmaz. Hastalık ile namaz, oruç, zekât gibi ibadetler düşmez. Ancak namazı ayakta kılamayacak derecede hasta olanlar, namazı oturarak veya imâ ile kılarlar. Oruç tutamayacak derecede hasta olanlar ise sonradan oruçlarını kaza ederler. Hastanın mali yükümlülükleri vardır ve bütün akit ve tasarrufları muteberdir.
Hastalık bazan ölümle neticelenebilir. Bu durumda hastalığın başlangıcından itibaren, ölüme kadar hasta mahcur sayılır. Ölümle neticelenen hastalıkta, hastanın vasiyyeti, malının üçte biri için muteberdir. Bu hasta, nafakası, doktor ücreti, karısının mehri ve nafakası ve her türlü ihtiyaçları için mahcur sayılmaz ve bunlar malından ödenir,
1. Ölüm
Ölümle insan, âciz duruma düşer. Ölünün edâ ehliyeti ortadan kalkar. Bu sebeple ölüm ile bütün teklifler son bulur. Namaz, oruç, zekât gibi teklifler düşer. Karı ve yakınlarının nafaka mükellefiyeti son bulur. Gasbettiği ve emanet olarak yanında bulundurduğu şeyler, sahiplerine verilir. Borcu varsa, malından
veya kefilinden alınır.
Ölünün vücûb ehliyetine gelince, evvelce onun zimmete dayandığını ifade etmiştik. Fakîhler, zimmetin ölümle hemen yok olup, olmayacağı konusunda farklı görüşlere sahiptirler:
1. Zimmet ölümle son bulur. Çünkü zimmetin esası dünya hayatıdır. Ölümle dünya hayatı bittiğine göre, ölünün vücûb ehliyeti de son bulmuştur.
Ölünün borçlan mallarından ödenir. Malı yoksa, borçları da düşer. Bu görüş, bazı Hanbelî fakihlerine aittir.
2. zimmet, ölümle hemen bitmez, fakat zayıflar ve yıpranır. Müflis müteveffanın zimmeti zayıfladığı için, bir başkasının ona kefil olması caiz değildir. Müteveffanın borçlan ifa olunur ve terekenin taksimi biterse, ölünün zimmeti son bulur, vücûb ehliyeti ortadan kalkar.
3. Müteveffanın zimmeti bakidir, son bulmaz. Müteveffanın zimmeti baki olduğuna göre, ona başkası kefil olabilir. Ölünün borçları verilir, terekesi taksim edilirse, müteveffanın zimmeti ve vücûb ehliyeti son bulur.