seymanur K
Thu 13 October 2011, 04:18 pm GMT +0200
Müctehid İmamlar Devri ve Sonrası:
Teba-i tabiîn ve müctehid imamlar devrinde ictihâd sahası çok genişlemişti. Nass'lar (Kur'ân ve Sünnet'in hüküm bildiren metinleri) sınırlı ve olaylar sınırsız olduğuna göre, bu nass'ların ruhuna uygun olarak İslâm hukuku gelişme yolunda ilerlemekteydi. İleride işaret edeceğimiz fıkıh ekolleri ve doktriner çalışmalar artmıştı. Bu itibarla fıkh'ın kaynaklarına yenileri eklenmişti. Ebû Hanîfe, hukukî ictihâdlarını şu esaslara dayandırıyordu:
1) Kitab,
2) Sünnet,
3) Sahabîlerin görüş ve fetvaları,
4) İcmâ',
5) Kıyas,
6) İstihsan,
7) Örf. [138]
İmam Mâlik'in dayandığı asıllar da şunlardı:
1) Kitab,
2) Sünnet,
3) Sahabîlerin fetvaları,
4) Medîne'lilerin icmâ'ı,
5) Kıyas,
6) İstihsân,
7) Maslahat-i mürsele,
8) Zerâyi',
9) Örf ve âdet. [139] İmam Şafiî ise:
1) Kitab,
2) Sünnet,
3) Sahabîlerin icmâ'ı,
4) Sahabîlerin ihtilâf halindeki sözleriri
5) Kıyas'ı sırasıyla delîl olarak alırdı. [140] Ahmed b. Hanbel de:
1) Nass'lar (Kitab ve Sünnet),
2) Sahabîlerin ittifak halindeki fetvaları,
3) Sahabîlerin ihtilâf halindeki sözleri,
4) Mürsel ve Zaîf hadîsler,
5) Kıyas'ı, fıkh'ın kaynakları olarak kabul ederdi. [141] Daha sonra Hanbelîîer, bunlara ilâveten maslahat-i mürsele, zerayi', istihsâli ve istıshab'ı da delîl olarak almışlardır. [142] Zahirîlere göre:
1) Kitab,
2) Sünnet,
3) İcmâ',
4) Delîl [143] şer'î hükümler için kaynak teşkil eder. Zahirîler istıshab'a da Önem verirler. [144] Haricîlerden fıkhı müdevvenâtı bulunan tbazîler (tbadıyye) ise;
1) Kitab,
2) Sünnet,
3) Kendi imamlarının içtihadı,
4) Masâlih-i mürsele'yi kabul ederler. [145]
Şiîlerden Zeydîler, İslâm hukukunun kaynaklarını şöyle sıralarlar:
1) Kur'an (Kitab),
2) Sünnet,
3) İcmâ',
4) Kıyas (İstihsân ve Mesâlih-i mürsele buna dahildir.),
5) Akıl [146] Ca'ferîler (îmamîler ise;
1) Kitab,
2) Sünnet,
3) İcmâ',
4) Akıl (îctihâd)'ı, şeriatın kaynakları olarak kabul ederler. [147]
Muhammed Hamîdullah, “İslâm Hukukunun Kaynaklarına Dair Yeni Bir Tetkik” başlıklı yazısında [148] İslâm hukukunda şer'î kaynakların Kur'ân, Hadîs, İcmâ, ve Kıyas tarzında dörde taksiminin, öncekilerin ilk tasnif denemesinden başka bir şey olmadığını, en mutaassıp olanların bile daima, müslümanların hayatını çeşitli açılardan düzenleyen kanunlar için, şerîate uygun olmak üzere, yaklaşık olarak daha on kadar diğer kaynak kabul ettiklerini belirttikten sonra bu kaynaklara şöyle işaret eder:
1) Müslümanlar tarafından başkalarıyla akdedilmiş muahedeler.
2) İslâm'a aykırı olmayan yabancı kanunlar.
3) Yabancıların müslümanlara uyguladıkları kanunlar ki, mütekabiliyet esasına göre müslümanlar da aynı hükümleri onlara uygularlar; gümrük ve sair konularda olduğu gibi.
4) İslâm memleketinde âmirler tarafından memurlara verilen talimat.
5) İmam Mâlik'e göre Medîne'lilerin örf ve âdetleri.
6) İslâm dîninin ruhuna aykırı olmayan örf, âdet ve teamüller.
7) Umûmu'1-belvâ denilen ve herkesçe benimsenip kaçınılması imkânsız olan kötü âdetler.
8) Amelî mülahazalarla müslüman hükümdarlar tarafından verilen emirler
9) İstihsân ve istishâb.
10) Vahye müstenit sayılan İslâmiyet öncesi kanunlar.
Biz burada, İslâm hukukunun aslî ve önemli olan bir kısım fer'î kaynaklarından aşağıdakiler hakkında kısaca bilgi vermekle yetineceğiz: [149]
[138] M.Y. Mûsa, Muhâdarât, c. III, s. 62,63; M.E. Zehra, a.g.e., s. 162,163.
[139] M.E. Zehra,, a.g.e., s. 213 vd.
[140] Şafiî, Risale, A.M. Şakir neşri, 1940, s. 248,598-60O.
[141] İbn-i Kayyim, İ'lâmü'l-Muvakkı'in, Delhi tabı, c. I s. 10 11; M.E. Zehra a.g.e., s. 335,337.
[142] M.E. Zehra, a.g.e., s 337 Zamanla Hanefîler, bir kısım kaynaklar daha kabul etmişler; Mâükîler, bu kaynakların sayısını yirmiye çıkarmışlar; Şâfiîler, bihassa istıshab'a önem vermişlerdir.
[143] Buradaki “delib, bir çeşit kıyas olup tezimizin II. bölümü “F”paragrafının 2 numaralı bendinde açıklanacaktır.
[144] İbn-i Hazm, el-İhkâm fî Usûli'l-Ahkâmt 1. bası, Mısır, 1345-1347, c. ,1 s. 68, c. IV, s. 128, c. V, s. 2 vd., 105;
M.E. Zehra, a.g.e., s. 353,400, 411.
[145] A. Grohmann, “İbâdıyye,:” İslâm Ansikolpedisi, c. V, 2. kısım, s. 698; Mustafa Zeyd, el-Maslahatü fi't-Teşrî'i'1-İslâmî ve Necmuddin et-Tûfî, (Kahire), 1954, s. 63.
[146] M.E. Zehra, a.g.e., s. 515,517.
[147] Muhammed el-Hüseyn Al-i Kâşifi '1-Gıtâ', Aslu'ş-Şia ve Usûlühâ, 10. bası, Beyrut (t.y.) s. 121; Hâşim Ma'ruf el-Hasenî, Târihu'1-Fık-hı'1-Ca'ferî, s. 111,112,190,191.
[148] İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, c. I, cüz: 1-4, Çev. Bûlend Davran, İstanbul 155 s. 63,67.
[149] Dr. Abdulkadir Şener, İslam Hukukunun Kaynaklarından Kıyas, Istıhsan Ve Istıslah, Diyanet İsleri Başkanliği Yayınları: 33-35.