reyyan
Wed 11 July 2012, 10:19 am GMT +0200
MERRÂKÜSÎ,
(ö. 680/1281'den sonra)
Astronomi âlimi.
(ö. 680/1281'den sonra)
Astronomi âlimi.
Ebû Alî el-Hasen b. Alî b. Ömer el-Merrâküşî. Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Adı Ebü'L-Hasan Ali b. Hasan şeklinde de kaydedilir. Nisbesinden Merakeş'te doğduğu veya yetiştiği anlaşılmaktadır. Kahire'de bulunduğu ve burada astronomiye dair çalışmalar yaptığı bilinir. Câmiu'l-mebâdi ve'l-ğâyât fî ilmi'l-mîkât adlı eserinde yer alan 680 (1281) yılına ait güneş ve yıldızlarla ilgili tablolar onun bu tarihte hayatta olduğunu göstermektedir. Bu sebeple bazı modern kaynakların ölüm tarihi olarak verdiği 660 (1262) yılı (meselâbk. Brockelmann, GAL, 1, 625) doğru değildir.
Matematik, coğrafya, tıp ve astronomiyyle uğraşan Merrâküşî astronomi alanındaki üstün başarılarıyla tanınmıştır. Câmiu'l-mebâdi incelendiğinde onun kendinden önceki ilmî birikime hakkıyla vakıf olduğu anlaşılmakta ve Batlamyus, Harizmî, Fergânî, Bettânî, Ebü'l-Vefâ el-Büzcânî, Bîrûnî, Zerkâlî, Câbir b. Eflah gibi bilginlerin matematik ve astronomiye dair çalışmalarından yararlandığı ve onlardan çeşitli nakillerde bulunduğu görülmektedir. Merrâküşî'yi asıl başarılı kılan husus, astronomiye dair problemlerin çözümünde kullandığı ve geliştirdiği yöntemler, bu sahayla ilgili kendi gözlemleri ve hesaplama sonuçları ile çeşitli gözlem aletlerinin düzenlenmesine ve kullanılımına dair verdiği önemli bilgilerdir. Onun özellikle gözlem aletlerinin tarihi konusunda en değerli kaynak olma vasfını taşıvan Câmi'u'l-mebâdi adlı eseri için Katip Çelebi “bu sahada yazılanların en büyüğü” ifadesini kullanmıştır (Keşfü'z-Zünûn, I, 572). Kitap hisâbiyyât, gözlem aletleri, bunların kullanımı ve astronomiyle ilgili ortaya atılmış çeşitli meselelere verilen cevaplar olmak üzere dört bölümden (fen) meydana gelmiştir. Bu alanda çalışma yapacak öğrencilerin de göz önünde bulundurularak hazırlandığı anlaşılan eserin girişinde müellif telif amacını yaygınlaşmış birtakım yanlış görüşlerin ıslahı, uzun bir şekilde ele alınan konuların ihtisarı, eksik kalan kısımların tamamlanması ve bunların yanında kendisinin ulaştığı sonuçların ortaya konulması şeklinde ifade etmektedir.
Resûlîler döneminin Yemen'i, Memlükler devrinin Mısır ve Suriye'si ile Osmanlı dünyasındaki İslâm astronomisinde çok etkili olan Câmiu'l-mebâdi’nin günümüze ulaşmış pek çok nüshası vardır; bunlardan Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'ndeki nüsha (III. Ahmed, nr. 3343) Fuat Sezgin tarafından tıpkıbasımı yapılarak neşredilmiştir (I-II, Frankfurt 1984). XIX. yüzyılın başında şarkiyatçıların ilgisini çeken kitabı Jean-Jacques Sedillot Fransızca'ya çevirmeye başlamış, fakat ömrü çalışmasını bitirmeye yetmemiştir. Ardından oğlu Louis-Amelie Sedillot tercümeyi tamamlayarak Traite des instru-ments astronomiques des arabes adıyla iki cilt halinde yayımlamış (Paris 1834-1835; tıpkıbasım Fuat Sezgin, Frankfurt 1984), ayrıca eser üzerine Memoire surles instruments astronomiques des arabes başlığını taşıyan bir de geniş çalışma gerçekleştirmiştir (Paris 1844; tıpkıbasım Fuat Sezgin, Islamic Mathemaücs and Astronomy serisi içinde, c.XLII, Frankfurt 1998).
Merrâküşî'nin günümüze ulaşan diğer bir eserinin de Union State National Library of Medicine'de (Bethesda/Maryland) kayıtlı bulunan (HMD Collection, A 85, vr. 52b-72b) Alâmûtü's-saâde fi'l-ağziyeti'l-mu’ctâde adlı çalışma olduğu anlaşılmaktadır. Başka bir nüshası bilinmeyen kitapta yazarın adı Ebü'l-Hasen Ali b. Hasan el-Merrâküşî şeklinde kaydedilmiştir (vr. 52b, str. 3). Manzum tarzda kaleme alınmış olan eser diyet ve yiyeceklerin sağlıkla ilişkisi konusundadır.
Fuat Sezgin, Câmiu'l-mebâdi neşrinin girişinde Merrâküşî'nin eserlerine, yazma nüshaları bugüne ulaşan el-Muhtasar fî keyfiyyeti'l-amel bi'l-vechi'l-ceybî min vecheyi rubi'd-düstûr (Ankara İsmail Saib Ktp., nr. 5111), Risale fi'l-amel bi'ş-şafîhati'z-Zerkâliyye (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 874, vr. 59-64) ve Risale fi keyfiyyeti'l-amel bi'l-küre (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3643, vr. 113-135) adlı üç çalışma daha eklemekteyse de son ikisinin yazmaları incelenince bunların Câmiu'l-mebâdiden derlenen parçalar olduğu anlaşılmıştır.
(T.D.V:İslam Ans., 29/209)