reyyan
Wed 11 July 2012, 10:02 am GMT +0200
LEKNEVİ
(1848-1886)
Hindistanlı muhaddis ve Hanefî fakihi.
(1848-1886)
Hindistanlı muhaddis ve Hanefî fakihi.
Ebü'l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî el-Leknevî. Banda'da (Hindistan) doğdu. Soyu Ebû Eyyûb el-Ensârî'ye dayandığı için Ensârî nisbesiyle de anılır. Babası hadis, fıkıh ve aklî ilimlere dair otuzdan fazla eser vermiş bir âlimdir. Leknevî on yaşında iken Kur'an'ı ezberledi, babasından aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Hafızlık yaptığı yıllarda Farsça, belagat ve hat dersleri aldı. On yedi yaşında öğrenimini tamamladıktan sonra babasıyla gittiği Haydarâbâd'da Medresetü'n-Nizâmiyye'de iki yıl eğitim öğretim faaliyetinde bulundu. Babasıyla hacca gitti (1863), dönüşünde Haydarâbâd'da tedrîs ve telif hayatına devam etti. Babasının Haydarâbâd'da kadılık ve Adâletü'n-Nizâmiyye'de yöneticilik görevinde iken vefat etmesi üzerine (1868) bu görev kendisine verilmek istendiyse de kabul etmeyip Banda'ya döndü ve amcası Muhammed Mehdî'nin kızıyla evlendi.
Leknevî, ikinci haccı sırasında Ahmed b. Zeynî Dahlân ve İbn Humeyd'den Mekke'de, Muhammed b. Muhammed el-Arab el-Mağribî, Abdülganî b. Ebû Saîd el-Ömerî el-Müceddidî ve Ali el-Harîrî el-Medeni’den Medine'de bazı eserlerin rivayeti için icazet aldı. Babasının dayısı Muhammed Ni'metullah b. Nûrullah el-Ensârî'den matematik ve aklî ilimler, Muhammed Hadim Hüseyin el-Muzafferpûrî'den Farsça ve riyâziyyât öğrendi. Hamîdüddin Ferâhî'den fıkıh okudu. Kısa ömrüne rağmen Zahîr Ahsen en-Nimevî, Muhammed Abdülbâki el-Leknevî, İdrîs b. Abdülalî en-Nekrâmî gibi pek çok öğrenci yetiştirdi (Veliyyüddin en-Nedvî, s. 120-145). Leknevî 30 Rebîülevvel 1304'te (27 Aralık 1886) vefat etti. Kaleme aldığı biyografisinde kendisinde sâdık rüya görme özelliğinin bulunduğunu, meydana gelecek olaylar hakkında rüya yoluyla açıkça veya işaretle bilgi sahibi kılındığını, bu yolla sahabe ve ileri gelen âlimlerle görüşerek kendilerinden faydalandığını ileri sürmüştür (er-Ref’ ve't-tekmîl, neşredenin girişi, s. 28).
Usul ve fürû ilimlerinde söz sahibi olan Leknevî delillerden hüküm çıkarmada oldukça mahirdi. Hanefî olmasına rağmen mezhebin görüşüne muhalif açık bir delil bulduğunda mezhebin görüşünü kabul etmezdi (Abdülhay el-Hasenî, el-i’lâm, VIII, 1268). Hadis ilimleri ve fıkıh yanında tefsir, tarih, ensâb, edebiyat, felsefe ve mantıkla da meşgul olan Leknevî, İngiliz idaresinin Hint alt kıtasını işgalinin en yoğun yaşandığı dönemde dinin temel kaynaklarına dönüş hareketine önem vermiş, bu durum halkın kendisine olan güvenini arttırmış, Seyyid Ahmed Han öncülüğünde devam eden İngiliz yanlısı çabaların halk nazarındaki etkisinin azalmasında önemli rol oynamıştır.
Eserleri. 120'ye yakın çalışması bulunan Leknevî'nin tahkik ederek neşrettiği kitaplara mukaddimeler yazmak, eserin müellifi, şarihleri, o sahada yazılan diğer eserler hakkında bilgi vermek, eserin muhtelif nüshalarına başvurarak güvenilir bir nüsha ortaya koymak ve gerekli yerlere notlar düşmek suretiyle o zamana göre yeni bir tahkik usulü geliştirdiği kabul edilmiştir (Veliyyüddin en-Nedvî, s. 158-159). Belli başlı eserleri şunlardır:
Hadis.
1. et-Ta’lîku'l-mümecced alâ Muvatta'i'l-İmâm Muhammed. İmam Mâlik'in el-Muvatta’ının Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî rivayetinin şerhidir (Leknev 1297, 1306 (taşbaskı), 1346; nşr. Takıyyüddin en-Nedvî, I-III, Dımaşk 1412/1991).
2. er-Ref ve't-tekmîl fi'l-cerh ve't-tafdîl. Cerh ve ta'dîl konusundaki belli başlı yanılgıları ortaya koyan eser Leknevî'nin sağlığında Mizânü'l-itiidâl'ın eki olarak yayımlanmış (Leknev 1301/1884, 1309), daha sonra Abdülfettâh Ebû Gudde'nin tahkikiyle neşredilmiş (Halep 1383/1963; Beyrut 1388/1968), Ebû Gudde 3. baskıdan itibaren (Beyrut 1407/1987) esere hacminden daha geniş dipnotlar eklemiştir.
3. el-Âsârü'l-merfu’a fi'l-ahbâri'l-mevzûa. Adı bazı kaynaklarda yanlış olarak el-Envârü'l-merfû'a şeklinde kaydedilen eser (Kehhâle, XI. 235; Abdülhay el-Kettânî, II, 729), belirli gün ve gecelerde kılınması tavsiye edilen nafile namazlara dair mevzu olduğunda ittifak veya ihtilâf edilen rivayetleri bir araya getirmektedir (Leknev 1304; nşr. M. Saîd Besyûnî Zağlûl, Beyrut 1405/1984).
4. el-Ecvibetul-fâzıla. Hadis meselelerine dair kendisine sorulan on sorunun cevabını ihtiva etmektedir (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Halep 1384/1964).
5. Hayrü'l-haber fî ezani hayri'l-beşer. Ezan konusunda sorulan sorulara cevap vermek ve bu husustaki hadislerin sıhhat durumunu açıklamak üzere yazılmış bir risale olup Mecmû'atü'r-resâ'ili's-sitte içinde yayımlanmıştır (Leknev 1303, 1323).
6. Şerhu'l-Hısni'l-hasîn. İbnü'l-Cezerî'ye ait eserin şerhidir (Leknev 1278,1306; Mekke 1304, 1307).
7. Zaferü'l-emânî fî Muhtasarı'l-Cürcani. Seyyid Şerîf el-Cürcânî'nin el-Muhtaşar fî uşûli'l-hadîş (ed-Dîbâcü'l-müzheb) adlı eserinin şerhidir (Leknev 1304; nşr. Takıyyüddin en-Nedvî, Dubai 1415/1995; nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut 1416). Leknevî ayrıca İbnü's-Salâh eş-Şehrezûrî'nin Ulûmü'l-hadîs’ini Mukaddimetü İbni's-Salâh adıyla neşretmiştir (Leknev 1304 taşbaskı).
Fıkıh.
1. Umdetü'r-riâye fî halli Şerhi'l-Vikâye. Eserde Sadrüşşerîa'nın Şerhu'l- Vikaye'sindeki görüşlerin Kitap. Sünnet ve sahabe kavlinden delilleri kaydedilmekte, Hanefî imamlarının farklı kanaatlerine de işaret edilmektedir. Müellifin esere Mukaddimetü Umdeti'r-riâye adıyla yazdığı giriş Umdetü'r-riâye ile birlikte neşredilmiştir (Leknev, ts.; Delhi 1916 taşbaskı). Leknevî bu eser üzerine es-Silâye fî keşfi mâ fî Şerhi’l Vikaye adıyla bir çalışma daha yapmıştır (Lahor 1976,1987).
2.Müzeyyiletü'd Dirarâye li-mukaddimeti'l-Hidâye. Burhaneddin el-Merginânî'nin el-Hidâye üzerine yazılan eserde Hidâye'nin I. cildinde geçen âlimlerin hal tercümeleri verilmiş ve kapalı görülen bazı hususlar açıklanmıştır. Kitap el-Hidaye'nin Hint baskılarının baş tarafında neşredmiştir. (Leknev 1314; Delhi 1306, 1328,133) Leknevî ayrıca Mukaddimetü'l-Hidâye adıyla bir eser daha yazmış, burada Merginânî, eseri, metodu, bazı fıkhî terimlerle eserin ikinci yarısında geçen rical hakkında bilgi vermiştir. Babasının el-Hidaye'ye yazdığı notları Hâşiyetü'l-Hidâye adıyla genişletmiş, bu çalışmada el-Hidaye ile birlikte yayımlanmıştır (Leknev 1324).
3. en-Nâfiu'l-kebîr limen yutâli’u’l-Câmi'a'ş-şağir. İmam Muhammed'in el-Câmiu's-sağir’inden kolayca faydalanılması için kaleme alınan eserde şahıslar, eserler ve fakihlerin tabakaları; hakkında bilgi verilmiştir (el-Câmiu’s’Sağir içinde, Leknev 1303, 1323;Mecmû'atu'r- resa'ili's-sitte içinde, Beyrut 1406/198 Leknevî'nin aynı kitap üzerinde bir de haşiyesi bulunmaktadır (Leknev 1291).
4. el- Letâ'ifü'l-müstahsene bi-cem’i hutabi şühûri's-sene. Cuma hutbeleri ve vaazları sırasında yapılan hataların düzeltilmesi için kaleme alınmış olup ayrıca her ay için beşer hutbenin yer aldığı bir eserdir (Leknev 1311)
5. Talik a’le’ş-Şerifiyye şerhi's-Sirâciyye. Muhammed b. Muhammed es-Secâvendi’nin el-Ferâ'izü’s-Sirâciyye'si üzerine Seyyid Şerîf el-Cürcâni’nin yazdığı şerhin hâşiyesidir (Leknev 1284).
6. Gayetü'l-makâl fîmâ yete'allaku bi'n-niâl. Bizzat müellifin eser üzerine kaleme aldığı Zaferü'l-enfal adlı hâşiyesiyle birlikte yayımlanmıştır (Leknev 1305).
7. Tedvîrü'l-felek fî husûli'l-cemâ'ati bi'l-cinni ve'l-melek (Leknev 1304).
8. et-Tahkiku'l-acîb fi't-tesvîb (Leknev 1291/1874, 1304).
9.İhkâmü'l-kantara fî ahkâmi'l-besmele (Leknev 1305).
10. İfâdetü'l-hayr fi'l-istivâk bi sivâki'l-gayr (Leknev 1304).
11.Âkâmü'n-nefâ’is fî edâi'l-ezkâr bi-lisâni'l-Fâris (Mecmuatü'r-resâi'lil-hams içinde, Leknev 1303). 12. İkametü'l-hücce alâ enne'l-iksâr fi't-te'abbüd leyse bi-bid'a (Leknev 1291, 1337; nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Halep 1966, 1410/1990; nşr. Muhammed Nûreddin Merbû Bencâr el-Mekkî, Kahire 1415/1994).
13.el-İfsâh an şehâdeti'l-mer'e fi'l-irdâ’ (Mecmuatü'r-resâ'ili's-seb' içinde, Leknev 1299,1310).
14.İmâmü'l-kelâm fîmâ yete'allaku bi'l-kırâhti halfe'l-imâm. Müellifin Gayşü'l-ğamâm adlı ta'likiyle birlikte Leknev'de (1304) ve Osman Cum'a Zamîriyye tarafından Cidde'de (1411/1991) yayımlanmıştır.
15. el-İnşâf fî hükmi'l-itikâf (Mecmuatü'r-resâ'ili'l-hams içinde, Leknev 1303).
16. Tuhfetü'l-ahyâr fî ihyâ'i sünneti seyyidi'l-ebrâr (Leknev 1288/ 1872, Mecma'u'r-resâ'ili's-semânî içinde, Leknev 1305). Eseri Abdülfettâh Ebû Gudde müellifin Nuhbetü'l-enzâr adlı ta'likiyle birlikte neşretmiştir (Halep - Beyrut 1412/1992).
17. Tuhfetü'n-nübelâ fî cemâati'n-nisâ. Kadınların kendi aralarında cemaatle namaz kılmalarına dairdir (Mecmû'atü'r-resa'üi's-seb' içinde, Leknev 1299,1310)
18. Tuhfetü't-talebe fî tahkiki meshi'r-rakabe. Müellifin Tuhfetü'l-kemele adlı hâşiyesiyle birlikte neşredilmiştir (Leknev 1307).
19. Tervîhu'l-cinân bi-teşrihi hükmi şürbi'd-duhân. Mecmuatü'r-resâ'ili'l-hams içinde müellifin Zecrü erbâbi'r-reyyân an şürbi'd-duhân adlı eseriyle birlikte yayımlanmıştır (Leknev 13031)
20. el-Kavlü'l-câzim fî suküti'l-haddi bi-nikâhi'l-mehârim (Leknev 1302).
21. Cemhu'l-ğurer fî reddi Neşri'd-dürer. Babasının inşikâku'l-kamere dair eserine Ahmed Ali el-Mustafaâbâdî'nin yazdığı reddiyeye cevap olan eser Mecmuatü'r-resâ'ili'ş-şemânî içinde neşredilmiştir (Leknev 1305).
22. el-Felekü'd-devvâr fî rüyeti'l-hilâl bi'n-nehâr (Mecmûatü'r-resâ'ili's-seba içinde Leknev 1299, 1310).
23. Ref'u's-setr 'an keyfiyyeti idhâli'l-meyyit ve tevcîhihî ile'l-kıbleti'l-kabr. Eser üzerine Muhammed Abdülgafûr er-Ramazânpûrî'nin bir taliki olup onunla birlikte Mecmû'atü'r-resa'îli's-sitte içinde yayımlanmıştır (Leknev 1303).
24. Zecrü'ş-şübbân ve'ş-şeybe 'an irtikâbi'l-ğıybe (Leknev, ts. Matbau Enver Muhammedî).
25. Sibâhatü'l-fikr fi'l-cehr bi'z-zikr (Mecmuatü'r-resâ'ili's-sitte içinde, Leknev 1303, 1322, 1340; nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut -Halep 1408/1988).
26. el-Heshese bi-nakzi'l-vuzû’ bi'l-kahkaha (Mecmuatü'r-resâ'illi's-sitte içinde, Leknev 1303).
27. el-Kavlü'l-eşref fi'l-feth ani'l-mushaf (Haydarâbâd 1286).
28. Kütü'l-muğtezzîn bi-fethi'l-muktedîn (Mecmû'atü'r-resâ'iü's-seb' içinde, Leknev 1299).
29. Hidayetü'l-mu’tedîn ilâ fethi'l-muktedîn (Câmiatü Aligarh el-İslâmiyye, Mahtûtât-i Firengî Mahal, nr. 1/184). Son üç eser Kur'an tilâveti sırasında yapılan bid'atlara dairdir.
30. es-Sa'yü'l-meşkûr fî reddi'l-Mezhebi'l-me'sûr. Beşîr es-Sehsevânî'nin el-Mezhebü'l-me'şûr fî ziyareti seyyidi'l-kubûr adlı eserine reddiyedir (Leknev 1296).
31. Umdetü'n-nesâih fî terki'l-kabâ'ih (Leknev, ts., el-Matbau'l-Yûsufî).
32. el-Kavlü'l-menşûr fî hilâli hayri'ş-şühûr (Mecmû'atü'r-resâ'ili's-seb içinde, Leknev 1299,1310). Müellif bu eseri üzerine el-Kavlü'l-menşûr ale'l-kavli'l-menşûr adıyla bir ta'lik yazmıştır. (Câmiatü Aligarh el-islâmiyye, Mahtûtât-i Firengî Mahal, nr. 60/352).
33. el-Kelâmü'l-celîl fîmâ yete'alleku bi'l-mindîl. Havlu âdâbıyla ilgili meselelerin ele alındığı bir risaledir (Mecmû'atü'r-resâ'ili's-seb' içinde, Leknev 1299).
34. el-Kelâmü'l-mübrem fî nakzı'l-kavli'l-muhakkaki'l-muhkem (Leknev 1290). Müellif, Hz. Peygamber'in kabrini ziyaret etmenin vacip değil müstehap olduğunu ileri süren Allâme Sehsevânî'ye cevap vermek üzere eserini Urduca olarak kaleme almış, Sehsevânî kendisine el-Kavlü'l-mansûr fî ziyareti seyyidi'l-kubûr adıyla bir reddiye yazınca Leknevî yine Urduca olarak el-Kelâmü'l-mebrûr fî reddi'l-kavli'l-mansur’u yazmıştır (Leknev 1291). 35. Mecmû'a-i Fetâvâ (I-III, Leknev 1314).
35. Nüzhetü'l-fikr fî sübhati'z-zikr (Leknev 1291, 1337; Kanpûr 1299; nşr. Hüseyin Mahlûf, Kahire 1380, 1968). Müellif bu eserine en-Nefha bi-tahşiyeti'n-Nüzhe adıyla bir ta'lik yazmıştır (Leknev 1337).
Tarih ve Tabakat.
1. el-Feviaidü’l-behiyye fî terâcimi'l-Hanefiyye. Leknevî bu eserine et-Ta'lîkatü's-seniyye ale'l-Fevâ'îdi'l-behiyye adıyla bir ilâve yapmış, bu da el-Fevâ'idü'l-behiyye ile birlikte yayımlanmıştır (Leknev, ts. [Matbaa-i Çeşme-i Feyz]; Kahire 1324/1906-, nşr. Ahmed Za'bî, Beyrut 1418/1998). el-Feva'idü'l-behiyye üzerine Muhammed Bedreddin Ebû Firâs en-Na'sânî bir ta'lik yazmıştır.
2. Tarabü'l-emâsil bi-terâcimi'l-efâdıl. el-Fevâidü'l-behiyye ve et-Talîkât'ın ardından hazırlanan eserde çoğu Hanefî olmak üzere çeşitli mezheplere mensup 399 âlimin hal tercümesiyle meşhur eserleri hakkında bilgi verilmiştir. Eser Mecmû'atü'r-resâ'ili's-sitte içinde (Leknev 1303) ve el-Fevâ'idü'l-behiyye'nin Ahmed Za'bî neşrinin sonunda yayımlanmıştır. Leknevî ayrıca Risale fî terâcimi fuzalâ'i Hind adıyla bir eser daha yazmış, bu da sözü edilen mecmua içinde yayımlanmıştır (Leknev 1303).
3. Hasretü'l-âlem bi-vefâti merci'i'l-âlem. Babasının hayatına dairdir (Leknev, ts. [el-Matbau'1-Yûsufî); Mecmû'atü'r-resâ'ili's-semânî içinde, Leknev 1305).
Diğer Eserleri.
1. et-Tibyân fî şerhi'l-Mîzân. Mîzânü's-sarf adlı Farsça bir esere yazdığı şerh olup bu eseri üzerine Farsça olarak yazdığı Tekmiletü'l-Mîzân ve şerhuhû adlı bir çalışması daha vardır (Leknev, ts. |el-Matbau'l-Yûsufî|).
2. İmtihânü't-talebe fi's-siyaği'l-müşkile. Müellif hattı bir nüshası mevcuttur (Câmiatü Aligarh el-İslâmiyye, Mahtûtât-i Frengî Mahal, nr. 16/163).
3. Ta'lîk' alâ hasiyeti'r-Reşîdiyye şerhi'ş-Şerîfiyye. Seyyid Şerîf el-Cürcânî'nin münazara ilmine dair eş-Şerifiyye adlı eserine Abdürreşîd el-Cavnpûrî'nin yazdığı er-Reşîdiyye adlı şerhi üzerinde yapılan bir çalışmadır (Leknev 1366).
4. el-Hidâyetü'l-muhtâriyye şerhu'r-Risâleti'l-'Adudiyye. Adudüddin el-îcî'nin münazaraya dair risalesinin şerhidir. Eserin müellif hattıyla olan nüshası Câmiatü Aligarh el-İslâmiyye'de bulunmaktadır (Mahtûtât-i Frengî Mahal, nr. 286/1007).
5. el-İfâdetü'l-hatîre fî mebhaşi nisbeti sübü'i arazin şa'îre (Delhi 1326).
6. Ta’liku'l-hamâ'il' alâ talîkı's-seyyidi'z-zâhid el-mütelallik bi-şerhi'l-meyâkil. Şehâbeddin el-Maktûl es-Sühreverdi’nin Heyâkilü'n-nûr’una Devvânî'nin yazdığı şerh üzerine yapılmış bir çalışmadır (Leknev 1304).
7. et-Ta'lîku'l-acîb li-halli Hâşiyeti'l-Celâl li-mantıkı't-Tehzîb. Devvânî'nin sözü edilen çalışması üzerinedir (Câmiatü Aligarh el-İslâmiyye, Mahtûtât-i FrengîMahal, nr. 172/1186).
8. Hallü'l-muğlak fî bahsi'l-mechûli'l-mutlak. Bihârî'nin Süllemü'l-Ulûm adlı kitabındaki "mechûlü'l-mutlak" kavramını açıklamak üzere kaleme alınmış reddiye mahiyetinde bir çalışmadır (Kanpûr 1308). Leknevî, aynı kitap üzerine Hidâyetü'l-verâ ilâ livâi'l-hüdâ (Leknev 1281) ve Mişbâhu'd-dücâ fî livâil-hüdâ (Câmiatü Aligarh el-İslâmiyye, Mahtûtât-i Frengî Mahal, nr. 95/1109) adıyla iki eser daha kaleme almıştır.
Müellifin ayrıca el-Âyâtü'l-beyyinât' alâ vücûdi'l-enbiyâ fi't-tabakât (Câmiatü Aligarh el-İslâmiyye, Mahtûtât-i Frengî Mahal, nr. 10/190 [müellif hattı|). el-Hâşiye alâ havâşi'l-Hayâlî alâ Şerhi'l-'akâ'id, Dâfiu'l-vesvâs fî eseri İbn Abbâs (Leknev, ts. (el-Matbaatü'l-Yûsufî|) adlı eserleri vardır. Onun bazı müelliflerle yaptığı ilmî münakaşalara dair çalışmaları da bulunmaktadır (Veliyyüddin en-Nedvî, s. 219-317).
Leknevî'nin hayatına dair Veliyyüddin en-Nedvî el-İmâm 'Abdülhay el-Leknevî 'allâmetü'l-Hind ve imâmü'l-muhaddisîn ve'l-fukahâ (Dımaşk 1415/1995), eserleri hakkında da Abdülfettâh Ebû Gudde Müellefatü’l İmam el-Leknevi (Halep ts.el-Matbaatü’l İslamiyye ) adıyla bir çalışması vardır
(T.D.V. İslam Ans. 27/133-136)