reyyan
Tue 10 July 2012, 02:26 pm GMT +0200
LÂRİ, MUSLİHUDDİN
(ö. 979/1572)
Haşiye ve risâleleriyle tanınan âlim.
(ö. 979/1572)
Haşiye ve risâleleriyle tanınan âlim.
Molla Muslihuddin Muhammed (Mehmed) b. Salâh b. Celâliddîn Mültevî el-Lârî 916 (1510) yılı civarında bugün İran sınırları içinde bulunan Lâristan bölgesinin merkezi Lâr şehrinde doğdu. Kaynaklarda geçen Ensârî, Sa'dî ve Ubâdî nisbeleri, bizzat kendisi tarafından belirtildiği üzere ashaptan Sa'd b. Ubâde el-Ensârî'nin soyundan gelmesiyle ilgilidir (Storey, I, 116). Mîr Gıyâseddin Mansûr ve Mîr Kemâleddin Hüseyin Lârî gibi âlimlerden ders aldı. 1530'da Hindistan'a gitti; Argun hanedanı hükümdarlarından Hüseyin Şah Argun'a ve himayesine mazhar olduğu Bâbürlü Hükümdarı Hümâyun'a hocalık yaptı. Hümâyun'un ölümünden (963/1556) sonra meydana gelen karışıklıklar sebebiyle Hindistan'ı terkederek Halep'e geldi. Kısa bir süre sonra hacca gidip tekrar Halep'e döndü. Ardından İstanbul'a geçti. Şeyhülislâm Ebüssuûd Efendi ve diğer bazı âlimlerle mübâhaselerde bulunarak yetkinliğini ispat etti ve 50 akçe maaşla müderris tayin edildi. Fakat umduğu itibarı bulamayan Lârî maaşının azlığını bahane ederek İstanbul'dan ayrılıp Diyarbekir'e gitti. Vali İskender Paşa onu çok iyi karşıladı, kendisine ve çocuklarına hoca olarak tuttu. Ayrıca 967 (1560) yılında Diyarbekir'in en yüksek medresesi olan Hüsrev Paşa (Hüsreviye) Medresesi müderrisliğine ve Diyarbekir müftülüğüne tayin etti. Lârî bu görevini hayatının sonuna kadar sürdürdü ve Diyarbekir'de vefat ederek Safa Camii'nin hazîresine defnedildi.
Muslihuddîn-i Lârî aklî ve naklî ilimlerde geniş bilgiye sahipti. Kâtib Çelebi eserleri hakkında bilgi verirken birçoğunun benzerinin yazılmadığını söyler (Keşfü'z-zunûn, 1,60, 191; II, 1372). Lârî Arapça ve Farsça şiirler de kaleme aldı; İstanbul'da iken Ebüssuûd Efendi'nin el-Kasîdetü'l-mîmiyye'sine yazdığı nazîre pek başarılı bulunmamıştır. Şiirde "Kelâmî" mahlasını kullanan Lârî muhtemelen Türkçe de biliyordu, çünkü Arapça ve Farsça bilmeyen İskender Paşa'nm çocuklarına hocalık yapması mümkün olmazdı.
Eserleri.
1. Haşiye alâ Envâri't-tenzîl (Manisa İl Halk Ktp., nr. 37).
2. Tefsîru sûreti'l-kadr (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3182).
3.Şerhu'l-Erba'în li'n-Nevevî (Süleymaniye Ktp., Amcazade Hüseyin Paşa, nr. 102; Fâtih, nr. 781).
4. Şerhu Şemâ'ili'n-nebî. Tirmizî'nin eserinin Arapça ve Farsça şerhidir (İÜ Ktp., nr. 5544; Süleymaniye Ktp., Beşir Ağa, nr. I2l, Şehid Ali Paşa, nr. 477).
5. Şerhu'l-İrşâd fî furûi'ş-Şâfiiyye. İbnü'l-Mukrî el-Yemenî'ye ait eserin şerhi olup asıl adı Ta'yînü'r-reşâd ve tebyînü'l-irşâd'dır (Keşfü'z-zunûn, I, 69).
6. Ferâizü'l-Lârî (Şerhu's-Sirâciyye). Hanefî fakihi Sirâceddin Muhammed b. Mahmûd es-Secâvendî'nin el-Feraizü's-Sirâciyye adlı eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 792).
7. Haşiye alâ Şerhi'l-Mevâkıf. Cürcânî'nin Adudüddin el-îcî'ye ait el-Mevâkıf'ına yazdığı şerh üzerine haşiyedir (a.g.e., II, 1893; Süleymaniye Ktp., Beşir Ağa, nr. 396).
8. Haşiye alâ Metâli’i'l-enzâr. Beyzâvî'nin Tavâli'u'l-envâr’ına Mahmûd b. Abdurrahman el-İsfahânî tarafından Metâli'u'l-enzâr adıyla yazılan şerhin hâşiyesidir (İÜ Ktp., nr. 2396).
9. Risale fî bahsi'l-haşri ve'l-meâd (Risale fî işbâti'l-haşri'l-cismânî) Köprülü (Mehmed Asım Bey, nr. 224) ve Râşid Efendi (nr. 11277) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır.
10. Risale fî beyâni kudretillâh (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3235).
11. Risale fî burhâni't-temânu fî âyeti "Lev kâne fîhimâ âlihe " (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3235; Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3790, Hüsrev Paşa, nr. 244/2).
12. Risale fî halli muğâletâti ictimâ'in-nakizayn (Süleymaniye Ktp., Damad İbrahim Paşa, nr. 791/5).
13. Risale fi'l-hareke (Süleymaniye Ktp., Nafiz Paşa, nr. 1220).
14. Risale fî bahsi'l-irâde (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 385/6).
15. Risale fî mes'eleti'l-eb'âd (Süleymaniye Ktp., Damad İbrahim Paşa, nr. 791/3).
16. Mecmûcu'r-resâil (Süleymaniye Ktp., Damad İbrahim Paşa, nr. 791).
17. Bahsü tamâmi'l-müşterek (Gotha Ktp., nr. 87/2, 88/2; Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 385/4).
18. Risale fî tahkiki sâlibâti'l-mahmûl (Süleymaniye Ktp., Damad İbrahim Paşa, nr. 791/4).
19. Mürşidü'l-ğınâ şerhu Emsileti'l-binâ (Millet Ktp., nr. 4328; Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 1229; Râşid Efendi Ktp., nr. 11287).
20. Ünmûzecü'l-'ulûm (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 2145).
21. Haşiye ale'l-Mutavvel. Sa'deddin et-Teftâzânî'nin belagata dair eserinin hâşiyesidir (Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 1027; Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 867, Şehid Ali Paşa, nr. 2188).
22. Haşiye ale'l-Fevâ'idi'z-Ziyâ'iyye. Molla Câmî'nin İbnü'l-Hâcib'e ait el-Kâfiye adlı esere yazdığı şerhe haşiyedir (Köprülü Ktp., Mehmed Âsim Bey, nr. 569; Süleymaniye Ktp., Celâl Ökten, nr. 439, Şehid Ali Paşa, nr. 2374). "Lârî" nisbesi sebebiyle Abdülgafûr-i Lârî ile (ö. 912/1506) Muslihuddîn-i Lârî birbirine karıştırılarak Abdülgafûr'un aynı esere yazdığı haşiye Muslihuddin'e nisbet edilmiştir (Serkîs, 11, 1584; Abdülhâdî el-Fazlî, s. 82).
23. Haşiye alâ Şerhi Tehzîbi'l-mantık ve'l-kelâm. Sa'deddin et-Teftâzânî'nin eserine Celâleddin ed-Devvânî tarafından yazılan şerhin hâşiyesidir (Râşid Efendi Ktp., nr. 1438; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1788, Hacı Beşir Ağa, nr. 105).
24. Haşiye alâ Şerhi'l-Kadî Mir alâ Hidâyeti'l-hikme. Esîrüddin el-Ebherî'nin Hidâyetü'l-hikme adlı eseri üzerine Kâdî Mîr Meybüdî tarafından yapılan şerhin hâşiyesidir (İstanbul 1271, 1289, 1302, 1307, 1309, 1 318). Gelenbevîde Lârî'nin haşiyesine bir haşiye yazmıştır (İstanbul 1270).
25. Şerhu'l-Adudiyye fi'l-âdâb. Adudüddin el-İcî'nin münazara kurallarına dairel-Âdâbü'l-'Adudiyye adlı risalesinin şerhidir (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1373).
26. Mir'âtü'l-edvâr ve mirkâtü'l-ahbâr. Farsça bir dünya tarihi olup Osmanlı Padişahı II. Selim'e takdim edilmiştir. Eserin son bölümünde Kanunî Sultan Süleyman'ın ölümüne kadar (974/ 1566) Osmanlı tarihine ve daha önce ölmüş olan devlet adamlarının, âlimlerin ve müelliflerin bir listesine yer verilir. Eser, Sadrazam Sokullu Mehmed Paşa'nın isteği üzerine Hoca Sâdeddin Efendi tarafından düzeltilip genişletilmiş ve dokuz bölümü Türkçe'ye çevrilmiştir (Keşfü'z-zunûn, II, 1646). Yazma nüshaları Nuruosmaniye (nr. 3156) ve Süleymaniye (Ayasofya, nr. 3085;Âşir Efendi, nr. 245) kütüphanelerinde bulunmaktadır. Sahaflar Şeyhizâde Esad Efendi, bu tercümeden de faydalanarak Mir’âtü'l-edvârı Zîbâ-yı Tevârih adıyla yeniden tercümeye başlamışsa da tamamlayamamıştır. Arif Nevşâhî, Mir’âtü'l-edvâr ve mirkâtü'l-ahbâr'ın Timurlular döneminde Horasan ve Mâverâünnehir'de yaşamış âlimlerin hayatından bahseden bazı bölümlerini neşretmiştir (bk. bibi).
27. Şerh-i Risale der İlm-i Hey'et. Ali Kuşçu'ya ait risalenin Farsça şerhidir (Keşfü'z-zunûn, 1, 900). Müellifin Bâbürlü Hükümdarı Hümâyun'a takdim ettiği Tezkire fî İlmi'l-hey’e bu eser olmalıdır (Şerh-i Risâle'nin yazma nüshaları için bk. İhsanoğlu v.dğr., I, 181-182).
28. Risale fî tahkiki hatti'l-fecr (hisseteyi'l-fecr) ve'ş-şafak. Lârî'nin, Mekke'de iken fecirle şafak arasındaki farkın tesbiti konusunda sorulan bir soruya verdiği cevabı ihtiva eder (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2722/1).
(T.D.V. İslam Ans. 27/103-104)