reyyan
Tue 10 July 2012, 02:03 pm GMT +0200
KÛŞYÂR B. LEBBÂN
Matematikçi, astronom ve astrolog.
Matematikçi, astronom ve astrolog.
Kiyâ Ebü'l-Hasen Kûşyâr b. Lebbân b. Bâşehrî el-ûlî. Hazar denizinin güneyinde bulunan Gîlân (Cîlân) bölgesinden Bağdat'a gelen bir aileye mensup olup hayatına dair bilgi yoktur. el-Medhal fî şınâ'ati ahkâmi'n-nücûm adlı eserinde bazı sabit yıldızların 992 tarihli konumlarını vermesi ve daha önce telif ettiği ez-Zîcü'l-câmi ile ez-Zîcü'l-bâliğ'e atıfta bulunması bu tarihlerde yaşadığını göstermektedir. Hayatının büyük bir kısmını Bağdat'ta geçirdiği düşünülen Kûşyâr'ın 990-1000 yılları civarında meslekî kariyerinin doruğunda olduğu kabul edilmektedir.
Kûşyâr, "usta" mânasına gelen Kiyâ lakabının da işaret ettiği gibi matematik, astronomi ve astroloji alanında ilk döneminin ileri gelen isimlerinden biridir. Kitâb fî usûli'l-hisâbi'l-Hindî adlı eserinde Hint rakamları ve hisâb-ı sittînî ile yapılan hesabı düzenli bir şekilde işlemiştir. Bu çalışma kendi alanında zamanımıza gelen en eski eserlerden biri olup en önemli özelliği, şimdiye kadar yapılan tes-bitlere göre Hint matematiği rakam ve yöntemlerini ilk defa astronomik hesap sistemine aktarmasıdır. Bu çerçevede Hârizmî'nin inşa ettiği algoritmik hesap tekniğini hem Hint hesabı hem altmış tabanlı sayı sisteminde (hisâb-ı sittînî), özellikle kare ve küp kök hesabında başarılı bir şekilde uygulamış ve geliştirmiştir. Ayrıca bazı bölme ve karekök işlemlerinde sonucun sürekli olduğuna işaret etmesi onun ondalık kesir sistemine yaklaştığını gösterir. Kûşyâr'ın bu çalışmasında ortaya koyduğu hesap teknikleri öğrencisi kabul edilen Ali b. Ahmed en-Nesevî tarafından geliştirilmiştir. ez-Zîcü'l-câmi adlı eserinde ise Kûşyâr takvim, düzlemsel ve küresel trigonometrik fonksiyonlar, yıldız tabloları vb. konuları ele alır; kendisinden önce ortaya konulan trigonometrik bilgileri gözden geçirir. Nitekim Ebü'l-Vefâ el-Bûzcânî yalnızca sinüs, Bettânî de sinüs ve kotanjant tabloları verirken Kûşyâr sinüs, kotanjant, tanjat ve versed-sinüs tablolarını aralarındaki farklarla beraber verir. Trigonometrik fonksiyonların hesaplarını ise altmış tabanlı sistemde üç basamağa kadar sürdürür ve açılan birer derece arttırarak hesaplar. Bunların yanında Kûşyâr, Bîrûnî'nin Makâlîdü İlmi'l-hey'e adlı eserinde ilk defa söylediği, Nasîrüddîn-i Tûsî'nin Kitâbü Şekli'l-kattâl isimli kitabında tekrar ettiği gibi İslâm trigonometri tarihinde "şekl-i muğni”nin mucidi ve isim babası olarak kabul edilir. Kûşyâr'ın Kitâbü'l-Medhal fî şın'ati ahkâmı'n-nücûm adlı eseri astroloji alanında Doğu'da en meşhur çalışmalardan biri olup Türkçe, Farsça ve Çince'ye tercüme edilmiş ve başvuru kitabı haline gelmiştir. Eser, Batlamyus'un Tetrabiblos adlı kitabıyla Fars ve Hint astroloji çalışmaları yanında yazarın kendi kanaatlerini de içeren son derece düzenli bir çalışmadır.
Eserleri.
1. ez-Zîcü'l-câmi. Dört bölümden oluşan eser "Bettânî grubu" olarak adlandırılan zîcler arasında sınıflanılır. Çünkü doğrudan astronomik rasat yapmayan Kûşyâr, Şemsülmüneccim Muhammed Ali Hoca'nın Zîcü'l-muhakkı's-sultânî ale'r-raşadi'l-İlhânî'nin mukaddimesinde de belirttiği gibi (Süleymananiye Ktp.,Ayasofya, nr. 2694) temel bilgileri Bettânî'nin ez-Zîcü'ş-Şâbî'sini almış, ancak bu eserin birçok eksiklini tamamlamıştır (Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 3418, İstanbul H. 545 Semerkant;TSMK, Revan Köşkü, nr. 1708). Fars tarihini esas alınarak düzenlenen kitap, Muhammed b. Ömer b. Ebû Tâlib el-Müneccim et-Tebrîzî tarafından Selçuklu Sultanı Melikşah için Farsça'ya tercüme etmiştir (Keşfü'z-zunûn, II, 971). Son tesbitler, bu eserin Yemen yahudi çevresinde İbrânîce'ye çevrildiğini ve Ortaçağ İbranî ilmî geleneğinin oluşmasında önemli bir yeri olduğunu göstermiştir. Eilhard Wiedemann eserin mukaddimesini Almanca'ya tercüme etmiştir.
2. ez-Zîcü'l-bâliğ. Kitabın sadece ilk iki bölümünü içeren bir nüshası zamanımıza ulaşmıştır (Berlin Staatsbibliothek, nr. 5751; ayrıca bk. Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3642). Edward S. Kennedy eserin ez-Zîcü'l-câmi’in özet bir kopyası olduğunu söyler.
3. Kitâbü'l-Medhal fî sinati ahkâmı'n-nücûm. el-Mücmel fî şınâ'âti''n-nücûm adıyla da bilinir (TSMK, III. Ahmed, nr. 3498). Dört makaleden oluşan eserin yalnızca İstanbul kütüphanelerinde yirmiye yakın nüshası bulunmaktadır. Kitap, Muhammed b. İshak b. İsmail tarafından Tercemetü'l-uşûl fî ahkâmı''n-nücûm li-Kûşyâr b. Lebbân adıyla Farsça'ya çevrilmiş (Kütahya Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Ktp., nr. 2350), ayrıca Muhammed b. Hüsrev el-Mihalicî tarafından Türkçe'ye aktarılmıştır (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 904). Ayrıca eseri Ebû Abdullah b. Abdülkerîm ed-Dükâlî adlı bir kişi şerhetmiştir.
4. Kitâb fî uşûli'l-hisâbi'l-Hindî (Süleymaniye Ktp., Ayasofya. nr. 4857/7). Iyyûn hâikkârîm adıyla Şâlöm b. Joseph Anâbî tarafından 1450-1460 yıllarında İstanbul'da İbrânîce'ye çevrilip şerhedilmiştir. Sıbtu'l-Mardînî, Rekâ'iku'l-hakâ'ik fî hisâbi'd-derec ve'd-dekâ'ik adlı eserinde altmış tabanlı hesap çerçevesinde Kûşyâr'ın ismine atıf yapmaktadır. Kitap, Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunan nüshası ile (Ayasofya, nr. 4857/7) Anâbi’nin Oxford Bodleian Library'de bulunan İbrânîce tercümesinden hareketle Martin Levvey- M. Petruck tarafından İngilizce tercümesiyle birlikte tıpkıbasım olarak Principles of Hindu Reckoning adıyla neşredilmiştir (Wisconsin 1965). Ayrıca Ayasofya nüshasının tenkitli metnini Ahmed Selîm Saîdân Risâletân fi'l-hisâbi'l-lArabî adıyla yayımlamıştır (MMMA, XIII/1 11967), s. 53-83). Ali Mezâhirî, Ayasofya nüshasına dayanarak eseri Fransızca'ya çevirmiş ve matematik tarihi açısından tahlil etmiştir (Les origines persanes de l'aritmetique, 1975, Üniversite de Nice). Ayrıca Paul Luckey Kûşyâr, Ebü'l-Vefâ, Hârizmî ve Kâşî'nin aritmetik ve cebrini mukayeseli olarak incelemiştir. Son yıllarda Ebü'l-Kâsım Kurbânî, Kûşyâr'ın Uyûnü'l-usûl fi'l-hisâb adlı bir eserinin daha bulunduğunu (Kitâbhâne-i Merkezî-i Dânişgâh-i Tahran, nr. 2092/4), eserin Kitâb fî usûli'l-hisâbi'l-Hindî'den pek çok farklılık gösterdiğini ve İbrânîce tercümenin daha çok 'Uyunun tercümesi olduğunu tesbit etmiştir (Zendegînâme, s. 417-418).
Bunların dışında Kûşyâr'ın Risâletü'l-eblâd ve el-ecrâm, Tecrîdü uşûli terkî-bi'l-cüyûb (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1499/3), Kitâbü'l-Usturlâb ve keyfiyyeti 'amelihî ve itibârihî alale't-tamâm ve'l-kemâl (Kitâbü'l-üsturlâb) (Süleymaniye Ktp, Ayasofya, nr. 2671/5) adıyla bilinen birkaç eseri daha vardır. Son çalışma İrşâd-i Usturlâb ismiyle Farsça'ya tercüme edilmiştir. Beyhaki bazı mühendislerin Merih gezegeni hususunda Kûşyâr'ı tenkit ettiklerini, onun da Işlâhu ta'dîli'l-Mirrîh adlı bir eser kaleme aldığını belirtir (Tetimme, s. 87). Kâtib Çelebi ise Kûşyâr'ın Kitâbü'l-Kiyâ fi'n-nücûm isimli bir eserinin olduğunu kaydeder (Keşfü'z-zunûn, II, 1453); Bağdatlı İsmâil Paşa da ona Kitâbü'l-Lâmi' fî emşileti'z-zîci'l-câmi adlı bir eser izafe eder (Hediyyetü'l-'ârifin, I, 838). Bu çalışma, ez-Zîcü'l-câmi’in her babının örneklerle açıklanması sonucunda meydana gelmiştir. Bazı kütüphanelerde Kûşyâr'a ayrıca Kitâbü'l-Kırânât, Risale fî delâleti'l-kevâkib ve Kitâb ü'l-İhtiyarât adlı eserler nisbet edilmektedir.
(T.D.V.İslam Ans. 26/476-477)