hafız_32
Sat 9 October 2010, 07:28 pm GMT +0200
KAYNAKLAR VE ÖZELLİKLERİ
Yukarıda, akaid ilminin geçirdiği merhaleleri sıralarken yaptığımız tarihçede, ehl-i sünnet ilm-î kelâmının, çeşitli devirlerine ait bir çok eserini tanıtmış olduk. Ehl-i sünnet ilm-i kelâmı, bilindiği üzere, hicrî 4. asrın başında zuhur etmiştir. İslâm dünyasına tesirleri olabilecek felsefe ve kültürlere paralel olarak müteharrik bir metod ta'kîbeden kelâm âlimlerinin meydana getirdiği eserler de birbirine nis-betle değişik bir muhteva ve metoda sahip olmuştur. Bununla beraber İslâm dininin 6 iman esası bu eserlerin daima ana plânını teşkil etmiş ve temel iskeletini meydana getirmiştir.
Daha Önce de belirttiğimiz gibi 6 iman esası, Allah'a iman, nübüvvete iman ve âhirete iman olmak üzere üç asla (usûl-i selâse) trca' edilir. Bu üç asıl umumiyetle ehl-i sünnete ait kelâm eserlerinin bünyesinde üç ana bölümü teşkil etmiştir. Bunlar: İlâhiyyât, nübüv-vât (nebeviyyât) ve sem'iyyât (âhiret ve ahvâli) bölümleridir [1]. Kelâm kitaplarımızda bu üç ana konunun dışında şu ilâve bahisler de yer alır: Başta bir giriş. Bu girişte bilgi ve varlık konuları ele alınır. Müteahhir devirlere ait kelâm eserlerinde giriş diyebileceğimiz bu kısımda uzun felsefî bahisler yer almıştır. Öyle ki bu kısım bazan kitabın yarısından fazlasını istîâb eder. Kelâm eserlerinin sonunda bir de hatime bulunur. Burada umumiyetle, Şia'yı red için imamet (devlet reisliği) konusu işlenir.
Ehl-i sünnete ait kelâm eserlerinin mantık ve felsefe ile münasebetleri ve bir de yazılış metodları hakkında, yukarıda devirlerin
hususiyetleri belirtilirken doiayısiyle bilgi j/erflmiş oldu. Şimdi burada başlangıçtan itibaren günümüze kadar te'lif edilen kelâm eserlerinin muhteva hususiyetleri hakkmda biraz daha tafsilâtlı bilgi verelim. [2]
A. Başlangiç Devri Eserleri
1) Selef ulemâsından ehl-iı sünnet ilm-î kelâmına doğru ilk adımı atan zâtın İmâm-ı A'zam Ebû Hanîfe (v, 150/767) olduğunu söylemek mümkündür. Çünkü onun fıkh-ı ekber diye isimlendirdiği akaide dair risaleleri ve ehl-i bid'at ile yaptığı münazaralar fıkıhta olduğu gibi akla rol verici bir karakter ta«ır. Hatta bazıları Mâtürî-diyye fırkasının asıl kurucusu olarak Ebû Hanîfe'yi gösterirler [3] Osmanlı ulemâsmdan, Rumeli Kazaskeri Kemâleddîn el-Beyâzî » (v. 1098/1687), İmarn-ı A'zam'ın akaide dair beş risalesini «el-FıMuTl-ekber, el-Ftkhu'l-ebsat, er-Risâle, el-Âlim ve'l-muteallim, el-Vasıyyej.^Sijui toplayıp yeniden tertibetmiş ve *el~Usûlu'J-munîfe li'l-İmam Ebî Hanîfe adlı eserini meydana getirmiştir. Sonra da «İşârâtu'l-merâm min ıbârâti'l-İmâm adı altında bu eseri şerh etmiştir (Mısır'da 1368/1949 yılında basılmıştır).
İmâm-ı A'zam'ın akaid risaleleri incelendiği takdirde göze çarpan özellikler şunlardır: Akaid meselelerinin çoğu bahis konusu edilmekte beraber belirli bir tertip mevcûd değildir. Mevzu'lar kısa olarak ele alınır, genellikle delil serdedülmez. Risalelerde hâkim olan üslûp Mürcie, Mu'tezile ve Kaderiyye gibi fırkaların yanlış görüşlerini reddetmek ve sahih akideyi beyan etmekten ibarettir.
2) Ehl-i sünnet ilm-i kelâmının kurucularından olan Ebu'l-Ha-san el-Eş'arî'nin (v. 324/936) nübüvvet ve âhiret mevzularını ilâve ederek kelâm ilminin bahislerini tamamladığı söylenir. Eş'arî de, Ebû Hanîfe'de olduğu gibi, daha çok bid'at ehlinin reddini hedef almıştır. Bize kadar vâsıl olan eserlerinden İslâm mezhepleri sahasında te'lif ettiği «Makaalâtu'l-İslâmiyyîn» adlı kitabının hacimli olmasına rağmen kelâma dair te'lifatı risaleler halindedir. Eş'arî'ye ait tedkiK edebildiğimiz eserlerin muhtevası şundan ibarettir [4] Allaih taâlânın varlığı, ba'zı sıfatlan, halk-ı Kur'ân meselesi, kader ve irade, ru'yetullah, âhirete müteallik ba'zı meseleler, imamet, bid'at fırkalarının ba'zı görüşlerine cevap. Görüldüğü üzere bu mevzu'lar kelâmın ilahiyat ve âhiret bölümlerine ait meselelerdir. Buna mukabil nübüvvete dair bir şey yoktur. Kaynaklarda Eş'arî'nin (300) kadar te'-lif meydana getirdiği zikredilmişse de şimdiye kadar bulunabilenleri pek azdır. Onun eserleri hakkında geniş ma'lûmât veren İbn Asa-kir'tn (v. 571/1176) sunduğu liste içinde, isimlerinden istidlal edecek olursak, nübüvvet mevzuuna temas etmeleri muhtemel bulunan kitaplar mevcuddur [5]
3) Ehl-i sünnet kelâmının Mâtürîdiyye kolunun müessisi Ebû Mansûr el-Mâtürîdî'den (v. 333/944) bize vâsıl olan kelâm eseri Ki-tâbu't-Tevhîd'dir. Dünyada tek yazma nüshası bilinen bu hacimli kitabın [6] İhtiva ettiği ana konular şunlardır: Bilgi bahsi, Allah'ın varlığı, sıfatları, ru'yetullah, risâlet bahsi, irade, kaza ve kader, mür-tekib-i kebîre, şefaat, imanın ta'rîfi ve sınırı. Görüldüğü üzere Kitâ-bu't-Tevhîd, kelâm ilminin ana bölümlerinin her üçüne dair önemli meseleleri ihtiva etmektedir. Kıtâbu't-Tevhîd, bize kadar vâsıl olan başlangıç devri kelâm eserlerinin en mütekâmil ve dolgun olanıdır[7]
B. Mütekâmil Eserler
1) Ma'lûm olduğu üzere el-Kaadî Ebû Bekr el-Bâkıllâni (v. 403/ 1013) ehl-i sünnet ilm-i kelâmının mesailini tevsik, tanzim ve tertî-bederek kelâm ilmini ikmal etmiştir. Onun KîtâbıTt-Temhîd'ine baktığımızda şu bablardan teşekkül ettiğini görürüz :
a) Giriş mahiyetinde : Bilgi bahsi, rna'lümat ve mevcudat.
b) Allah'ın varlığı ve sıfatlan. Tabiatçıları, müneccimleri (güneş, ay, merih... gibi yedi yıldızın kâinatın yaratıcısı ve idare edicisi olduğunu söyliyenler), hıristiyanlan ve brahmanları red.
c) Muhammed aleyhisselâmın nübüvvetinin Isbfltt. İ'câzu'l-Kur'-an. Hz. Muhammed'in nübüvveti mevzuunda yahûdrleri red.
d) Sıfat bahsi : Sıfat mevsûf, isim müsemmâ, halku'l-Kur'-an'ın nefyi, sıfât-ı haberiyye, ru'yetullah, irade, kaza ve kader...
e) «îman, İslâm, küfr» terimleri ve sınırları.
f) Şefaat bahsi.
g) İmamet (hatime olarak).
Bilâhare daha da inkişaf edecek olan îlm-i kelâmın mesaili ve kelâm eserlerinin muhteviyatı ile Bâkıllânî'nin bu kitabının muhteviyatı mukayese edilecek olursa Bâkıllânî'nin eserinde şu noktalar göze çarpar:
aj Kelâmın üç ana bölümünden sem'iyyât üzerinde az durmuştur.
b) Gayr-ı İslâmî fırkalarla çok meşgul olmuştur.
c) İmamet bahsine çok ehemmiyet vermiştir (kitabın üçte biri kadar).
2) Bâkıllânı'den sonra ehl-i sünnet jlm-i kelâmının mümtaz siması olarak İmâmu'l-Haremeyn el-Güveynî'yi (v. 478/1085) görmekteyiz. Kelâmcıların mütekaddimini ile müteahhîrîni arasında köprü vazifesi gören, hacimli ve vukuflu eserleri kendisinden sonra gelen kelâm âlimleri için kaynak teşkil eden ve ünlü mütefekkir, mütekel-lim ve mutasavvîf, Huccetu'l-İslâm el-Gazzâlî'ye de hocalık yapan el-Cüveynî'nin kelâm sahasındaki eserlerinden pek hacimli olduğu anlaşılan eş-Şâmil maalesef eksik olarak mevcuddur [8]. eş-Şâmil'in muhtasarı olan el-İrşâd ise klâsik kelâm meselelelrini en güzel bir tertip ile ihtiva eder [9]
a) (Giriş): Nazar bahsi (Aklî tefekkür), İlmin hakikati.
b) (Birinci bölüm): İlâhiyyât: Allah'ın varlığı, sıfatları, ru'yetullah, kader ve irade.
c) (İkinci bölüm): Nübüvvât, peygamber efendimizin nübüvveti, i'câzu'l-Kur'an v.s.
d) (Üçüncü bölüm) : Sem'iyyât, âhiret ahvâli, mürtekib-i kebîre, şefaat, tevbe.
e) (Hatime): İmamet meseleleri.
3) Huccetu'l-İslâm İmâm Gazzâlî'ye (v. 505/1111) ait el-İktisâd fî'l-i'tlkad'm tertibi ise başka bir güzellik arzeder:
a) Giriş : Kelâm ilminin önemi ve onunla iştigal etmenin, hükmü, deliller.
b) Birinci bölüm : Allah'ın varlığı, stfât-ı zâtiyyesi.
c) İkinci bölüm : Sübûtiyye sıfatları.
d) Üçüncü bölüm : filî sıfatlar.
e) Dördüncü bölüm dört bâbdır:
1) Peygamber efendimizin nübüvvetinin isbati;
2) Sem'iyyât;
3) İmârrîet;
4) Tekfir bahsi.
4) Mütekâmil kelâm eserlerinin muhtevasına ait verdiğimiz örneklerin sonuncusunu, Mâtürîdiyye kelâmcıtarından Meymün b. Mu-hammed Ebu'l-Muîn en-Nesefî'nin (v. 508/1115) Tebsiratu'l-ecMlle1-si tiJtoh teşkil etsin [10]
Aynı zamanda Hanefiyye fukahâsmdan sayılan Ebû'l-Maîn en-Nesefî'nin bu hacimli eseri klâsik kelâm kitaplarının tertibini taşır:
a) İlim ve varlık bahsi.
b) Allah'ın varlığı ve sıfatları (bilhassa tekvtn bahsi), ru'yetul-lah.
c) Nübüvvet bahsi.
d) Âhiret ve ahvâli.
e) İmamet. [11]
C. Memzüc Eserler
Akaid ilminin geçirdiği merhalelerin tedkîkinden de anlaşılacağı üzere, Gazzâlî'nin, bir mütekellim olarak felsefe ile temasından sonra felsefenin kelâma idhâl edilmesi an'anesi başlamıştır. Fahreddîn er-Râzî (v. 606/1210) ile bu meze işi ileri dereceye varmış, Âmidî de (v. 631/1233) Râzî'yi ta'kîbetmiştir. Âmidî'den sonra Kaadıy Beydaa-vî (v. 685/1286), daha sonra da Teftâzânî (v. 793/1390) ve Seyyid Şe-rîf Curcânî (v. 816/1413) gelir.
1) Memzûc devrin mümessillerinden Râzî'nin kelâm eserleri henüz eski şekil ve plânı muhafaza eder mahiyettedir. Râzî'nin oldukça hacimli olan ve kırk meseleden ibaret bulunan K. el-Erbaîn'-inde göze çarpan plân değişikliği âhiret bahsini nübüvvetten önce ele alması ve yer yer felsefî bahislere müstakil bölümler (mes'ele ler) tahsis etmesidir [12]
2) Muhtevalarında felsefî meselelere bol bol yer veren memzûc eserler, asıl yeni tertip ve şekillerini, Âmidî'nin Ebkâru'I-efkâr'ı ve Beyzaavî'nin TavâliuTenvâr'ı ile almıştır. Teftâzânî'nin Şerhu'l-Mâkâsıd'ı ile Curcânî'nin $erhu'l-Mevâkıfı bu yeni tertibin dolgun örneklerini teşkil ederler. Son iki eser tertip ve muhteva bakımından hemen hemen birbirinin aynıdır. Her biri 6 bölüm üzerinde ter-tîbedilmiştir [13]
a) Prensipler: Kelâm ilminin taVîfİ, mevzuu, gayesi..., bilgi bahsi, nazar ve delil bahisleri : (41 sahife).
b) Umûmî meseleler: Varlık ve yokluk, mahiyet, varlık ve mahiyete bağlı meseleler (taayyün, vucûb-imtinâ'-imkân, kıdem-hu-dûs, birlik-çokluk, illiyyet, ma'lûliyyet (87 s.).
c) Arazlar: Arazların külli bahisleri ve nevi'leri (82 s.).
d) Cevherler: Ta'rîf ve taksim, cismler, gayr-ı maddî varlıklar : nefis ve akıl (107 s.).
e) İlfihlyyât: Zâtullah, tenzîhî sıfatlar, vücûdî (sübûtî) sıfatlar, ru'yetullah, fi'lî sıfatlar, esmâ-i husnâ (86 s.).
f) Sem'iyyât: Nübüvvet, âhiret ve ahvâli, esma' ve ahkâm (iman-islâm-küfür terimleri v.s.), imamet (100 s.).
Curcânî'nin Şerhu'I-Mevâkıf'ı, farklı olarak, bir ek (tezyît) ile sona erer. 15 sahifelik bu ekte Mu'tezile, Şîa, Havâric, Mürcie, Neccâ-riyye, Cebriyye, Müşebbihe ve ehl-i sünnet (fırka-ı nâciye) fırkaları hakkında kısaca bilgiler verilir [14]
Görüldüğü üzere asıl mevzuları İslâm dininin iman esasları olan ve ana bahislerini altı iman esasının üçe irca* edilmiş şekliyle usûl-i selâse (ilâhiyyât, nübüvvât, âhiret) teşkil eden bu hacimli kelâm kitapları, sahîfelerinin yarısından fazlasını (%63ünü) felsefî mahiyetteki talî bahislere (vesâil'e) tahsis etmiş bulunmaktadır. Gerçi bu vesileler asıl maksadlara (makaasıd ve mesâii) müstened teşkil etmektedir. Fakat ne olursa olsun hem hacım, hem de anlaşılma güçlüğü bakımından vesileler asıl maksadlara baskın gelmektedir. [15]
D. Yeni Devir Eserleri
İslâm dünyasında te'sirlerini hissetiren yeni kültür ve felsefe muhitleri içinde teessüs etmeye başlayan ve bütün dünyayı hedef almış müstevlî ateist cereyanlar karşısında 20. asrın başından itibaren gelişmeler kaydeden yeni ilm-i kelâm cereyanının eserleri, klâsik kelâm kitapları plânında ve bir de müstakil mevzu'târ halinde olmak üzere, ikiye ayrılıyordu. Müstakil mevzulara tahsîs edilen eserler daha çok ya doğrudan doğruya veya dolayısiyle Allah'ın varlığını konu edinmişlerdir.
Üç temel esasa sâdık kalarak teMîf edilen eserler —yerinde de belirtildiği üzere— yenilik getiren ve getirmeyenler diye ikiye taksim ediliyordu. Burada üzerinde durulması gereken eserler yeni ilm-i kelâm devrinde kaleme alınıp yeni meselelere temas eden eserlerdir.
1) Osmanlı Dârülfünûn'unda ve medresetü'l-vâizîn'de ilm-i kelâm muallimliği yapan Harput'lu Abdüllâtîfin Tenkîhu'l-Kelâmı yeni ilm-i Jtelâm devrinin ilk eserlerinden sayılabilir [16] Tenkîhu'l-Kelâm şöyle bir plâna sahibdir:
a) Mukaddime : Kelâm ilminin ta'rîfi, mevzuu ve gayesi, ilim-nazar-delil bahisleri, ma'lûm bahsi, cisim ve nevi'leri, gök cisimleri, basit ve mürekkeb cisimler, iç ve dış duyular, gayr-ı maddî varlıklar, nefis-aktl, (eski ve yeni görüşlerin mukayesesi) (155 s.).
Allah'ın sıfatları,
b) Birinci bölüm : İlâhiyyât; İsbât-ı vâcib, Allah'ın fiilleri (112 s.).
c) İkinci bölüm : Nübüvvât (51 s.).
d) Üçüncü bölüm : Sem'iyyât (42 s.).
e) Hâteme: İmamet (14 s.).
Kitabın sonunda astronomi ile semavî kitaplar arasında göze çarpan zahirî ihtilâfın te'lîfi hakkında bir risale yer almıştır (s. 376-399) [17]
2) Yeni ilm-i kelâm devrinin en vukuflu eserlerini veren İzmîr-İi İsmail Hakkı'nın bu sahada ilk te'lifi Muhessalu'l-Kelâm ve'I-hikme'-dir. Dîbâcesinde zikrettiğine göre [18] bu kitap, plânını verdiği büyük bir eserin mukaddimesini teşkil eder (s. 17). Bu plâna göre eser bir mukaddime, iki kısım ve bir hatimeden ibaret olacaktı. Üç fa-,sıldan teşekkül edecek olan mukaddime'de : Kelâm ilminin mevzuu ve teferruatı, islâm fırkalarının itikad esasları ve bir de kelâm ilminin geçirdiği merhaleler konuları üzerinde durulacaktı. Tasarlanan büyük eserin birinci kısmı kelâm kaideleriyle felsefî metodları, ikinci kısım da İslâm akaidinin temel hükümlerini (İlâhiyyât, nübüvvet, âhiret, iman ve islâm... terimleri) ihtiva edecekti. Hâtime'de imamet meseleleri, akaid mezheplerinin durumları ve nasslara karşı vâkî' itirazların cevaplandırılması gibi konular işlenecekti.
İzmirli merhum, çizdiği bu plânın mukaddime bölümünü aynı kitap içinde kısmen işlemiştir. Yeni ilm-i kelâm adıyla, 5 yıl sonra neşrettiği ikinci kitabında [19] ise plân ve muhteva biraz daha farklıdır. İzmirli, natamam olan bu iki,ciltlik kitabının dîbâcesinde (s. 19) -Kitabımız bir mukaddime ile İki bâbdan ve bir hatimeden ibaret olacaktır» demek suretiyle birinci eserin plânını aynen veriyorsa da
e) İlâhiyyât: Zâtullah, tenzîhî sıfatlar, vücûdî (sübûtî) sıfatlar, ru'yetullah, fi'lî sıfatlar, esmâ-i husnâ (86 s.).
f) Sem'iyyât: Nübüvvet, âhiret ve ahvâli, esma' ve ahkâm (iman-islâm-küfür terimleri v.s.), imamet (100 s.).
Curcânî'nin Şerhu'l-Mevâkıf'ı, farklı olarak, bir ek (tezyîl) ile sona erer. 15 sahifelik bu ekte Mu'tezile, Şîa, Havâric, Mürcie, Neccâ-riyye, Cebriyye, Müşebbihe ve ehl-i sünnet (fırka-ı nâciye) fırkaları hakkında kısaca bilgiler verilir [20]
Görüldüğü üzere asıl mevzu'ları İslâm dininin iman esasları olan ve ana bahislerini altı iman esasının üçe irca' edilmiş şekliyle usûl-i selâse (ilâhiyyât, nübüvvât, âhiret) teşkil eden bu hacimli kelâm kitapları, sahîfelerinin yarısından fazlasını (% 63 ünü) felsefî mahiyetteki talî bahislere (vesâil'e) tahsis etmiş bulunmaktadır. Gerçi bu vesileler asıl maksadlara (makaasıd ve mesâil) müstened teşkil etmektedir. Fakat ne olursa olsun hem hacım, hem de anlaşılma güçlüğü bakımından vesileler asıl maksadlara baskın gelmektedir. [21]
D. Yeni Devir Eserleri
İslâm dünyasında te'sirlerini hissetiren yeni kültür ve felsefe muhitleri içinde teessüs etmeye başlayan ve bütün dünyayı hedef almış müstevli ateist cereyanlar karşısında 20. asrın başından itibaren gelişmeler kaydeden yeni ilm-i kelâm cereyanının eserleri, klâsik kelâm kitapları plânında ve bir de müstakil mevzu'lâr halinde olmak üzere, ikiye ayrılıyordu. Müstakil mevzu'lara tahsis edilen eserler daha çok ya doğrudan doğruya veya dolayısiyle Allah'ın varlığını konu edinmişlerdir.
Üç temel esasa sâdık kalarak te'lîf edilen eserler yerinde de belirtildiği Çizere yenilik getiren ve getirmeyenler diye ikiye taksim ediliyordu. Burada üzerinde durulması gereken eserler yeni ilm-i kelâm devrinde kaleme alınıp yeni meselelere temas eden eserlerdir.
1) Osmanlı Darülfünun'unda ve medresetü'l-vâizîn'de ilm-i kelâm muallimliği yapan Harput'lu Abdüllâtîfin Tenkîhu'l-Kelâmı yeni ilm-i kelâm devrinin ilk eserlerinden sayılabilir [22] Tenkîhu'l-Kelâm şöyle bir plâna sahibdir:
a) Mukaddime :Kelâm İlminin ta'rîfi, mevzuu ve gayesi, îlim-nazar-delil bahisleri, ma'lûm bahsi, cisim ve nevi'leri, gök cisimleri, basit ve mürekkeb cisimler, iç ve dış duyular, gayr-ı maddî varlıklar, nefis-akıl, (eski ve yeni görüşlerin mukayesesi) (155 s.).
b) Birinci bölüm : İlâhiyyât; İsbât-ı vâcib, Allah'ın sıfatları, Allah'ın fiilleri (112 s.).
c) İkinci bölüm : Nübüvvât (51 s.).
d) Üçüncü bölüm : Sem'iyyât (42 s.).
e) Hâtcme: İmamet (14 s.).
Kitabın sonunda astronomi ile semavî kitaplar arasında göze çarpan zahirî ihtilâfın te'iîfi hakkında bir risale yer almıştır (s. 376-399) [23]
2) Yeni ilm-i kelâm devrinin en vukuflu eserlerini veren İzmîr-li İsmail Hakkı'nın bu sahada ilk te'lifi Muhessalu'l-Kelâm ve'l-h'ıkme'-dir. Dibacesinde zikrettiğine göre[24] bu kitap, plânını verdiği büyük bir eserin mukaddimesini teşkil eder (s. 17). Bü plâna göre eser bir mukaddime, iki kısım ve bir hatimeden ibaret olacaktı. Üç fa-, sıldan teşekkül edecek olan mukaddime'de : Kelâm ilminin mevzuu ve teferruatı, islâm fırkalarının itikad esasları ve bir de kelâm ilminin geçirdiği merhaleler konuları üzerinde durulacaktı. Tasarlanan büyük eserin birinci kısmı kelâm kaideleriyle felsefî metodları, ikinci kısım da İslâm akaidinin temel hükümlerini (İlâhiyyât, nübüvvet, âhiret, iman ve islâm... terimleri) ihtiva edecekti. Hâtime'de imamet meseleleri, akaid mezheplerinin durumları ve nasslara karşı vâkî' itirazların cevaplandırılması gibi konular işlenecekti.
İzmirli merhum, çizdiği bu plânın mukaddime bölümünü aynı kitap içinde kısmen işlemiştir. Yeni ilm-i kelâm adıyla, 5 yıl sonra neşrettiği ikinci kitabında [25] ise plân ve muhteva biraz daha farklıdır. İzmirli, natamam olan bu iki ciltlik kitabının dibacesinde (s. 19) «Kitabımız bir mukaddime ile iki bâbdan ve bir hatimeden ibaret olacaktır» demek suretiyle birinci eserin plânını aynen veriyorsa da
kitabın kendisi tedkîk edildiğinde mukaddime ile bâbların dahilî plân ve muhtevasının değişik olduğu-görülür.
Üzüntü ile belirtelim ki İzmirli merhum verdiği plânın ancak yarısını, mukaddime ile birinci babı neşredebilmiştir. Eserin birinci cildini istîab eden mukaddimede şu konular yer almıştır:
Birinci fasıl : Serî hükümler ve bu hükümlerin kaynakları, bilgi bahsi (dinî, felsefî ve ilmî metodlar).
İkinci fasıl : İslâmî İlimlerin tedvin edilişi, itikadı mezheplerjn temel görüşleri ve aralarmdaki farklar.
Üçüncü fasıl : İslâm filozofları, mütasavvife, bâtıniyye, bugün mevcûd olan fırkalar.
Dördüncü fasıl : Fıkıh mezhepleri. Beşinci fasıl : İlk prensipler (ayniyet, sebep v.s,). Altıncı fasıl : Vücûd ve zât, vücûdun nevi'ltfri. Yedinci fasıl : Madde, hayat, ruh.
Yeni ilm-İ kelâmın ikinci cildi (ki plâna göre birinci bâb olmalıdır) ilâhiyyât bahislerine tahsîs edilmiştir Bu bölümde yer alan konular şunlardır:
Birinci fasıl : İsbât-t vâcîp delilleri : mütekellimîn'in, eski ve yeni filozofların kullandıkları deliller; mekanizm, materyalizm ve pozitivizmin tenkidi.
İkinci fasıl : Tenzîhî sıfatlar, tevhîd.
Üçüncü fasıl : Sübûtî sıfatlar, eski ve yeni filozofların telâk-kîsi.
Dördüncü fasıl : Fi'lî sıfatlar, mütasavvifede tevhîd, hidâyet ve dalâlet, kader, rızık, ecel.
Öyle anlaşılıyor ki eserin müteakip cildlerinde yer alacak olan İkinci bâb sem'iyyât bahsini (nübüvvet ve âhiret) ihtiva edecekti. Hatimede imamet konusu ele alınacak ve belki de «Muhassal» da zik-redildiği gibi (s. 17) nasslara karşı vârid olacak itirazlara cevaplar verilecekti. [26]
[1] el-Kâtib el-Hvârizmi (v. 387/997), Mefâtihu'l-TJlûm adlı ansiklopedik eserinde, (s. 27-28), kelâmcıların bahis konusu ettikleri temel mes'eleler için bir fasıl açmıştır. Hvârizmî, bu fasılda, ilâhiyyât ve nübüvvâta müteallik belli başlı mes'eleleri saydıktan sonra sözünü şöyle bitirir: «İşte kelâmcıların, hakkında konuştukları ve üzerinde münakaşa ettikleri dinî esaslar bunlardan ibarettir. Diğer mes'eleler bu esasların ya feri'leridir veya bunlar için tertîbedİlmİş mukaddimeler ve girişler mahiyetindedir.» Hvârizmî'nin sem'iyyât bahsini zikretmeyişinin sebebi, bu bahsin, tamamen nassa müstenid olması hasebiyle münakaşa konusu kabul edilmemesi olsa gerektir.
[2] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:52.
[3] bk. İA. .Mâtürîdî. maddesi.
[4] el-İbâne an usûli'd-diyâne, Kahire, Müniriyye baskısı, el-Luma", Richard J. Mc Carthy neşri, Beyrut, 1952-1953, s. 83; r. ilâ ehli's-Sağr bi Bâbi'l-ebvfib, Dâ-tülfünû» İlâjıjyat Fakültesi Mecmuası, sy, 8, s. 80-108.
[5] bk. İbn Asâkir, Tebyînu kezibi'l-mufterî, s. 128-140.
[6] İngiltere Cambridge (Kembriç) Üniversitesi kütüphanesi, Add. 3651, 207 varak. Bu nüshanın mikrofilmi süleymaniye kütüphanesinde mevcuttur. Arşiv Nr. 1863. Eser 1970 yılında basılmıştır. Yusuf Ziya Yörükân tarafından Mâtürîdî'ye ait yayınlanan iki risalenin sıhhati çok şüphelidir (Ebû Mansûr Mâtürîdî'nin iki eseri: Tevhîd kitabı ve Akaid risalesi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi neşriyatı 5, İstanbul, 1953).
[7] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:52.
[8] eş-Şâmİl'e ait yazma bir nüsha Köprülü kütüphanesinde mevcuttur, nr. 826. AH Sâmî en-Neş.§âr başkanlığınra bir hey'et eş-Şâmil'in takriben üçte birini teşkil eden bir kısmını neşretmiştir, İskenderiye, 1969, 731 s.
[9] Kitâbu'l-îrşâd, M. Yûsuf Musa ve A. Abdu'l-Mun'im neşri, Mısır, 1369/1950, 23+460 s.
[10] Tebsırâtu'l-edille'nin ya?ma nüshası, Süleymanİye kütüphanesi, nr. 2907, 243 varak.
[11] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:52-55.
[12] K. el-Erbaîn'in kıymetli iki yazma nüshası: Fatih ktp. nr. 2899, 193 varak, istinsah tarihi 615 h.; yine Fatih ktp. nr. 2898, istinsah tarihi 680 h.
[13] Burada sıralanacak muhteva ve sahife rakamları Teftâzânî'nin Şerhu'l-Makasıd'ına aittir (İstanbul, 1277 h. baskısı)-
[14] bk. el-Curcânî, Şerhu'l-Mevâkıf, III, 281-295.
[15] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:55.
[16] İstanbul, 1330 h. baskısı: Tenkîhıı'I-Kelâm, 399+12 s., Tekmile-i kîhu'l-Kelâm», 193+6 s.
[17] Bu risale Astronomi ve dîn adı altında tarafımızdan sadeleştirilerek kitabın sonundaki EKLER bölümüne ilâve edilmiştir.
[18] İstanbul, 1336 h. baskısı, 201+3 s.
[19] Birinci cild: İstanbul, 1339 rûmî/1341 hicrî, 312 s.; İkinci cild: İstanbul, 1340/1343, 240+6 s.
[20] bk, el-Curcânî, Şerhu'l-Mevâkif, III, 281-295.
[21] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:56-57.
[22] İstanbul, 1330 h. baskısı: Tenkîhu't-Kelâm, 399+12 s., Tekmile-i «Tenkîhu'l-Kelâm., 193+6 s.
[23] Bu risale Astronomi ve din adı altında tarafımızdan sadeleştirilerek kitabın sonundaki EKLER bölümüne ilâve edilmiştir.
[24] İstanbul, 1336 h. baskısı, 201+3 s.
[25] Birinci cild: İstanbul, 1339 rûmî/1341 hicrî, 312 s.; İkinci cild: İstaD-bul, 1340/1343, 240+6 s.
[26] Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:57-58.