sidretül münteha
Sat 11 September 2010, 05:44 pm GMT +0200
İSTIHSANIN ÎBTÂLİ VE MESÂLİH-İ MÜRSELE
190- Şafiî´nin Îstihsanı Çürütmesi:
Şafiî îstihsanın îbtâli adlı eserinde şöyle diyor: "Allah´ın hükmü Pey-gamber´in hükmü ve Müslüman cemaatının hükmü olarak bütün zikrettiklerim gösteriyor ki, hâkim veya müftü olmak isteyen kimsenin ancak ilzam edici bir delille hükmetmesi ve fetva vermesi caiz olur. Bu da Ki-tabla, Sünnetle veya ilim erbabının ihtilafsız olarak söyledikleri bir kavil ile veyahut bunlardan bâzısına kıyas yapma yoluyla olur. îstihsan ile fetva verilmez. îstihsan vâcib olmaz, o bu mânâlardan birini de taşımaz."
İbtâlü´l-îstihsan kitabında, Cimâu´1-îlim kitabında, Er-Risâle´de ve El-Üm kitabının içinde Şafiî´nin bu sözlerinin benzerleri vardır. Bunlar bize iki şeyi anlatmaktadır:
1- Eğer müctehid içtihadında Kitaba, Sünnete veya icmâ´a dayanmazsa veyahut bunlardan birine kıyas yapmazsa, bu istihsan olur. Çünkü bu takdirde müctehid delilin nassmın veya delâletinin verdiği şeyi değil, kendisince iyi gördüğü şeyi almış olur.
2- Sabit bir nassa veya nassın delâletinin irşadına i´timad etmeksizin istihsan yoluyla ictihad etmek, bâtıldır; bunun şeriatla bir ilgisi yoktur.
Şimdi Şafiî´nin ikinci kaziyyeyi, yâni bir nassa veya icmâ´a veyahut kıyasa dayanmaksızın istihsan yoluyla içtihadın bâtıl olduğunu isbat için getirdiği delilleri kaydetmek istiyoruz, çünkü birinci kaziyyede görüldüğü üzere, Şafiî´ye göre, istihsamn mânâsı budur. [1]
191- İstîhsanı Çürütmek Îçîn Er-Risale Ve El-Üm?de Getirdiği Deliller:
Şafiî´nin El-Um´de ve Er-Risâle´de zikrettiklerini inceleyen kimse görür ki, o, münazaralar esnasında istihsamn butlanına dâir müteaddit deliller getirmiş olup bunlar eserlerinin muhtelif yerlerinde dağılmış bir halde bulunmaktadır. Biz bulduğumuz bu delillerden altı tanesini burada özet halinde vermek istiyoruz:
a) Allâhu Teâlâ Kur´ân-ı Kerîm´de şöyle buyurmuştur: "İnsan, kendisinin başıboş bırakılmış olduğunu mu zanneder?" Hz. Peygamber Efendimiz de şöyle buyurur: "Allâhu Teâlâ´mn size emir buyurduğu hiçbir şeyi bırakmaksızın onu size emrettim sizi nehyettiği her şeyden ben de sizi nehyettim. Rûhu´I-Emîn (Cebrail) benim kalbime şunu koydu ki, hiçbir canlı rızkını tamâmiyle alıp tuketmedikge ölmez. Öyleyse rızkı güzel yollarla arayınız."
Hz. Peygamber, Müslüman toplumuna sarılıp ondan asla ayrılmamağı bize emretmiştir. Bunun mânâsı: Müslüman cemâatinin sözünden ayrılmamaktır, işbu Âyet-i Kerîme ve bu iki Hadîs-i Şerîf göstermektedir ki, Hz. Peygamber şeriatın bütününü beyan etmiş, Allah´ın emrettiği, nehyettiği şeylerin hepsini beyan ederek açıklamıştır. Allâhu Teâlâ, İslâm cemaatının ahvâline mütaallik işleri, buyruk ve yasakları ihmal etmemiş, her şeyi ya nassla veya işaret suretiyle beyan buyurmuştur. İctihad sabit bir nassa dayanır. Nassla sabit bir şeye kıyas yapılır. Aksi halde bu eksik bir beyan olur. Bu ise sahîh değildir. Allâhu Teâlâ insanları başıbog bırakmış değildir; insan mükelleftir. Hz. Peygamber buyrukları ve yasakları beyan etmiştir. Öyleyse istihsan yoluyla ietihad bâtıldır. [2]
b) Allâhu Teâlâ söyle buyurur:"Allah´a itaat edin, Resulüne de itaat edin.", "Kabbın tarafından sana vahyolunana tabi´ oL", "Peygamberce itaat eden, Allah´a da itaat etmiş olur.", "Peygamber size ne getirdiyse onu alın, sizi neden nehyettiyse ondan da sakının.", "Onların arasında Allah´ın inzal ettiğiyle lıükmedesin ve onların arzu ve heveslerine uymayasın." Bütün bu âyetler göstermektedir ki, mü´mine Allah´ın Ki-tâbı´na ve Peygamber´in Sünnetine uymak düşer. Bu ikisinden başkasına uymaz. Nass ve delâlet suretiyle tafsîlan veya icmâlen olsun, küllî ve cüz´î beyan yoluyla olsun bildirilen hükümlere tabi olmak farzdır. Bu ikisinden başka tabi´ olunması vâcib olan yoktur. Kıyas, Kitab ve Sünnete tabi´, olmak demektir. Çünkü kıyas, mânâ ve illet bakımından bu ikisinin delâlet ettiklerine hamletmek demektir. îcmâ´, hüccet olma kuvvetini Hz. Peygamber´in Sünnet-i Şerîfesinden almaktadır. îcmâ´la amel etmek de Sünnete tabi´ olmak demektir. İstihsanda bu ikisinden birine ilhak etme bulunmadığından ve bunu almağı tecviz eden bir nass da olmadığından, istihsan yoluyla ictihadda bulunmak, Kitâb´ın ve Sünnetin getirdiklerine re´y ile ziyâde yapmak demektir. Halbuki Kitab ve Sünnetin nassiyle sabit veya istinbat yolunca sahîh bir surette nassların delâlete çıkarılan hükümlerden başkasına tabi´ olmağa kimse Uzam edilemez [3]
c) Kendi heves ve arzusuna göre değil, Allah´ın vahyiyle konuşan Hz. Peygamber, dînî mes´elelerde istihsan yoluyla hüküm vermezdi. Hakkında henüz vahy inmemiş ve hükmü bildirilmemiş bir mes´ele kendisine arz olununca istihsan ile hüküm vermezdi. Hakkında âyet bulunmayan bir hususun hükmü sorulunca vahiy beklerdi, vahiy nazil olmadan cevap vermezdi.
Evs b. Sâmit´in karısı gelerek Hz. Peyganıber´e Evs´ten şikâyet etti. Ona cevap vermedi, nihayet şu âyet-i kerîme nazil oldu: "Kocası hakkında seninle tartışan ve Allah´a şikâyette bulunan kadının sözünü Allah işitmiştir. Esasen Allah konuşmanızı işitir, doğrusu Allah hor şeyi işitir ve görür, İçinizde karılarım annelerinin yerine koyarak haram sayanlar bilsinler M, kanlan anneleri değildir. Anneleri ancak onları doğuranlardır. Doğrusu o söyledikleri kötü asılsız bir sözdür. Allah şüphesiz affedicidir» bağışlayıcıdır, Karılanıu annelerinin yerme koyup haram sayarak oulan boşamak isteyip sonra sözlerinden dönenlerin, eşiyle temas etmeden bir köle âzââ etmeleri gerekir. Bu size öğüdâtlr. Allah işlediklerinizden haberdardır. Köle bulanuyanra, eşiyle temastan önce birbiri ardınca iki ay oruç tutması gerekir. Buna giicö yetmeyen altmış fakiri doyurur. Bu kolaylık Allah´a ve Resulüne inanmış olmalarındandır. Bunlar Allah´ın hudududur. înkâr edenlere can yakıcı azap vardır." [4]
Kadın Hz. Peygamber´e gelip, kocasının: "Bana anamın sırtı gibisin, haramsın." demesinden şikâyet ettiğinde, Peygamber Efendimiz îstihsan yaparak ona cevap vermedi, Arapların âdeti üzere bunun, haram olduğunu bildirmedi, vahiy gelmesini bekledi. Bu hususta bu güzel bir örnektir.
Yine bu kabilden, Aclânî, Hz. Peygamber´e gelerek kendi karısına kazf etti, namussuzluk isnadında bulundu. Hz. Peygamber ona hemen cevap vermedi, nihayet liân âyeti indi:
"Kanlarına zina isnad ed&p de kendilerinden başka şâhidlerl olmayanların şahitliği kendilerinin doğru sözlülerden olduğuna Allah´ı dört defa şâhid tutmasiyle olur. Beşincisinde: Eğer yalancılardım ise Allah´ın la´ne tinin kendisine olmasını diler. Kocasının yalancılardan olduğuna Allah´ı dört defa şahit tutması, cezayı kadından savar. Beşincisinde kocası doğrulardan ise kendisinin Allah´ın gazabına uğramasını diler." [5]
Böylece kazf etmenin hükmü bildirildi, böyle bir durumda kan koca Hân yapacaktır. Hz. Peygamber bu hükmü kendi re´yine göre istihsan yaparak bildirmedi. Eğer bir kimsenin istihsan. ile hüküm vermesi caiz olsaydı, bunu Peygamber´in yapması daha evlâ olurdu, istihsânin iktizâsına göre hüküm verirdi, gökten vahiy beklemezdi. Fakat ö bekledi. Öyleyse her müetehidin istihsandan vazgeçmesi, istihsan ile hüküm vermemesi lâzamgelir. Müetehidin ancak Allah´ın Kitâbi´ndan, Peygamberin Sünnetinden alarak veya icmâ´a ve nasslara göre yapılan kıyasa dayanarak hüküm vermesi gerekir. [6]
d) Hz. Peygamber, onun bulunmadığı bir yerde kendi istihsanîarma göre hüküm veren ashabın bu tutumunu hoş görmemiştir. Bir seriyye, bir elçi gönderdiği zaman Allah´a, Resulüne ve âmirlerine itaat etmelerini emrederdi: Âmirleri Allah´a ve Resulüne itâattan çıkmadıkça ona itaat gerekir. Bâzı gazalarda ashâbdan bâzılarının yaptıklarını hoş görmedi. Bir ağaca sığınan adamı yakmalarını beğenmedi. Kılıç altında dahi olsa Müslüman oldum, diyen kimseyi öldürmelerini hoş karşılamadı [7] Eğer nassa veya kıyasa dayanmaksızın istihsan yoluyla ietihadda bulunmak caiz olsaydı, Hz. Peygamber Ashâb-ı Kirâm´m bu yapışlarını reddetmez, tutumlarım inkâr etmezdi. Onları hakkı aramada yanılmışlar i´tibar etmezdi.
e) îstihsamn kayıd ve zabtedilmiş bir kaidesi yoktur. Hakkı bâtıldan ayırmak için bir ölçüsü de yoktur. Eğer her müftünün, hâkimin, müo-tehidin; nass bulunmayan hususta istihsan yapması caiz olsaydı o zaman iş karmakarışık olurdu. Bir olay hakkındaki hüküm, şahısların istihsânına göre değişik olur. Bir mes´ele hakkında türlü türlü hükümler ortaya çıkar. Bunların bir zabt ve rabtı olmaz, hak olanı beyan eden, doğru olanı bildiren bir Ölçü bulunmaz. Şerîatlan anlama yolu bu değildir. Dînî hükümler böyle yorumlanmaz ve açıklanmaz [8]
Kıyas da muhtelif hükümlere götürmektedir, diye Şafiî´ye bir i´tiraz yapılamaz. Çünkü kıyastaki ihtilâf bu kadar önemli ve farklı değildir. Çünkü hükmü nassla bildirilen bir seyîe hakkında nass bulunmayan bir şey arasındaki benzerlik vasfına, müşterek illete göre kıyas yaparak hüküm vermek, bu iki ayrı mes´eleyi birbirine yaklaştırmaktadır. Bunların arasında esas tutulması kaabil birtakım kaideler bulmak mümkündür. Halbuki istihsanda, üzerinde ittifak edilmesi mümkün bir kaide kurmağa, bir rabıta ve zabıta bulmağa imkân yoktur.
f) Kitâb´ı, Sünneti ve kıyas yollarını bilen bir müetehidin istihsan yapması makbul ve muteber olsaydı, bunun, Kitâb´ı, Sünneti bilmeyen, ulemânın ihtilâf ve ittifak ettikleri mes´elelere, icmâ´ ve kıyasa vâkıf olmayan biri tarafından da yapılması caiz görülürdü. Çünkü bunun dayanağı, esası akıldır. Akıl ise, Kitâb´ı, Sünneti bilmeyenlerde de bulunur. Hattâ Kitab ve Sünneti bilmeyenlerin içinde akılca, başkalarından daha üstün olan bulunabilir. Onlar1 daha iyi belirtebilirler.
Şafiî, bu delile karşı şöyle bir i´tiraz vârid olabileceğini ileri sürerek diyor ki: "Kitab ve Sünneti bilmek, şeriatın usûl ve esasını bilmek için zarurîdir. îstihsan yapacak kimse ancak Kitab ve Sünneti bilenlerden olur."
Buna yine kendisi şöyle cevap veriyor: "Eğer onlar usûl bilmiyorlar derseniz, size denir ki: Usûl bildiğinize sizin deliliniz nedir? Bir asla dayanmaksızın bir şey denirse, böyle şeye kıyas olmaz. Aklı olup da usûl bilmeyenlerin, bu bilmemezlikleri yüzünden kıyası iyi yapamıyacaklann-dan endişe mi ediyorsunuz? Usûl bilmeniz size kıyas yapma hakkını mı kazandırdı, yoksa onu terk etmeye mi yol açtı? Eğer sizin onu terk etmeniz caiz ise, onların da sizinle beraber kail olması caizdir. Çünkü onlar için en çok korkulan şey kıyası terk etmeleri veya hatâ etmeleridir. Bir kimsenin örneksiz bir şey söylemesi övgüye değer ise, onların böyle bir hâli, doğru olduğu takdirde övülür. Çünkü onlar bir şey bilip de terk etmediler, hatâda mazurdurlar."
Şafiî´nin bu reddinden maksadı §udur: Usûl bilmenin meyvesi, oıiu kabul etmektir. îstihsanı kıyasa tercih eden kimse nassı terk ediyor demektir. Böyle yapan kimse İle hiç usûl bilmeyen kimsenin içtihadı müsavidir. Hattâ usûl bilen kimsenin vebali daha büyük olur. Şafiî´nin esasına! .; göre böyle red doğrudur. Çünkü ona göre, Kitab ve Sünnetle mansûs olan . bir şey üzerine yapılan kıyası terk etmek, nassı terk etmek gibidir. Nassı terk eden kimse ile, nassm hedef tuttuğu ve kıyasa giren hükümleri terk etmek arasında fark yoktur.
Bence böyle bir red yaparken burada Şafiî´nin getirdiği delili yerinde değildir. Çünkü nass olan yerde hiçbir kimse istihsânla hüküm vermez, tstihsânı ancak Kitab ve Sünneti bilen kimsenin yapması caizdir. Tâ ki haklarında nass bulunan bir mes´ele hakkında istihsan yoluyla hüküm verilmiş olmaktan kaçınabilsin. Öyle olunca, bunu bilen ile bilmeyen arasında istihsan yapma bakımından belirli bir fark vardır. Bundan dolayı, bana göre bu delil doğru ve yerinde değildir. [9]
192- İstîhsan Taraftarlarının Getirdîğî Delillere Verdigi Cevaplar:
El-Üm kitabının içine serpirmiş bulunan muhtelif yerlerde münazara esnasında Şafiî´nin getirdiği deliller bunlardır.- Şafiî çeşitli yerlerde bu delilleri yalnız getirmekle yetinmemiş, istihsan taraftarlarının kendilerine delil olarak ileri sürebilecekleri şeyleri de çürütmeğe çalışmıştır. Kı-. yasa dayanmaksızın re´y yoluyla istihsan yapılabileceği zannını uyandırdığını farzettiği §öyle iki misâl de getirmiştir:
1- Hz. Peygamber bir Hadîs-i Şerifinde şöyle buyurmuştur:
"Bir hâkim içtihadına dayanarak hükmünü verir de isabet de ederse onun için iki ecir vardır. Hükmünde hatâ ederse onun için bir ecir vardır."
Yine Hazret-i Peygamber, Muâz b. Cebel´i Yemen´e gönderirken kendisine:
__Ne üe hükmedeceksin? diye sordu. O da:
Allah´ın Kitabı ile, cevabını verdi.
Kitab´da Iralamazsan ne ile hükmedeceksin? diye sordu.
Resulünün Sünnetiyle, dedi.
Sünnette de Iralamazsan, ne yapacaksın? dedi. ?O zaman re´yimle ictihad ederim, dedi.
Şafiî, istihsan yoluyla içtihadın caiz olabileceğine bu iki Hadîsi delil göstermek isteyenler bulunabileceğini farzederek eliyor ki: "Hâkimin K´tab ve Sünnetten başkalarına dayanarak ictihad yapmasının caiz olmadığına delil nedir? Halbuki Hz. Peygamber (Ona salât ve selâm, olsun),
2- Hz. Peygamber´in Ashâb-i Kirâmı´ndan bir grub, deniz kenarında ölü bir balık buldular. Onun etini yediler. Hz. Peygamber de onların bu yapışlarına bir şey demedi. Yine Hz. Peygamber, Sa´d b. Muâz´ı Benî Kureyza Yahudileri hakkında hüküm verme hususunda hakem yaptı, o da onlara "kılıç atılmasına karar verdi. Eğer istihsan yoluyla, kendi görüşüyle iyi gördüğü bir şeyle hükmetmek yasak olsaydı, Hz. Peygamber ölü balıktan yiyenleri tasvîb etmez, Sa´d b. Muâz´ı da hakem yapmazdı. İşte ou konuyu da Şafiî söyle açıklıyor:
"Şayet denirse ki: Hz. Peygamber Efendimiz, hıyanet eden Benî yza Yahudileri hakkında hüküm vermek üzere Sa´d b. Muâz´ı hakem tâyin etti. O da kendi re´yiyle hükmünü verdi. Fakat onun vermiş olduğu hüküm ve karar, Hz. Peygamber´in doğruluğunu bildiği hükme, arzusuna uygun düştü. Denizin attığı ölü balıktan Ashâb-ı Kirâm´ın yemesine gelince, onlar balıktan yedikten sonra Hz. Peygamber´e sordular, o da, ´Yanınızda o balığın etinden var mı? diye sordu. Onların bu hareketlerinin doğru olduğunu gördü ve onun için yemelerini hoş karşıladı, câîa gördü. Yerinde yapılmış buldu. Hz. Peygamber´in bunu caiz görmesi, isabetli bulmasındandır. Onların içtihadı doğru olduğundandır. Kitab ve Sünnetten bir asla dayanmayan re´y, isabet de eder, hatâ da edebilir [11]
Şafiî´nin bu cevabının manâsı şudur: Hz. Peygamber Efendimiz bu içtihadı caiz gördü, çünkü doğru idi, hakka isabet etmişti. Yoksa bu, Kitab ve Sünnetten bir asla dayanmayan bir içtihada cevaz veriyor demek değildi. Bu cihet, denizin attığı ölü balık etinden yeme mes´elesinde açıktır. Fakat Sa´d´ın, Kureyza Yahudileri hakkında hakemliği mes´elesinde açık olarak görülemez. Çünkü aşikârdır ki, Benî Kureyza Yahudileri hakkında hüküm verme işini, Hz. Peygamber Sa´d´m re´yine bıraktı, onun münasib göreceği hükme havale etti. Bunda yalnız onun görüşünü isabetli bulduğundan dolayı ikrar ve tasdik etmek değü, belki de görüş ortaya atmadan önce Sa´d´ın vereceği hükme razı olma, kararı ona bırakma vardır. Meğer ki, Hz. Peygamber (Ona salât ve selâm olsun), hakemliği Sa´d´a vermezden önce onun kararım sezmişti, densin. Kararın Sa´d´a bırakılması, onları bununla ilzam etmek için yapılmıştır. [12]
193- Şafii Istîhsanı Neden Almıyor?
özet olarak diyebiliriz ki, Şafiî (Allah ondan razı olsun), şer´î hükümleri delilinden alma hususunda ancak bu iş için vaz´ olunmuş lâfızların delâletlerine, nasslara i´timad eder. O, Kitab ve Sünnetten başkasına i´tibar etmez, Kitab ve Sünnetin nasslarmı muteber tutar. Eğer sarih bir nass bulamazsa, te´vü de yoksa, hakkında nass bulunan şeylerin vasıflarını, hükümlerin sebeplerini meydana çıkarıp sonra hakkında nasa bulunmayan şeylerden nassm illet ve vasfına en yakın olan ona kıyas edilerek aynı hükme katılır. Bu hususta ibarenin metnine bakılır. Bu, zevk işi değildir ve şahsî görüşle ügisi olmayan bir şeydir. Şafiî, şer´î hükümlerde şahsî anlayışa i´tibar etmez, belki dâima mes´elenin maddî konusunu anlayışı muteber sayar. îstihsânı ibtâl ederken Şâfü bunu gözö-nünde tutmuştur.
Görmüyor musun, istihsânı ibtâl kitabında söze başlarken, bu dünyâda gerîatın hükümlerinin zahir esaslara dayandığım söylüyor ve eseri yine aynı sözlerle bitiriyor, îstihsânm ibtâli hakkındaki sözünün başında şöyle diyor: "AHâhu Teâlâ insanlara hüccetlerini açık ve aşikâr olarak bildirerek dünyada kendileriyle teklif olunan hükümlerde ancak zahir ve aşikâr olanla âmil olmalarını buyurmuştur ve zahir olanın en iyisini asla aşmamalarını bildirmiştir." Bu konudaki sözünü şöyle bitirmektedir: "Gerek sânı yüce olan Allâhu Teâlâ´nın ve gerekse Hz. Peygamber´in vaz´ettikleri hükümler gösteriyor ki, bâzı delil emareleri bulunsa dahi bir hâkimin zan ile hüküm vermesi caiz olamaz. Hâkim ancak Allâhu Teâlâ´nın emri veçhile beyyine ile hüküm verir. Dâvâlının aleyhine bir hüccet varsa veyahut kendisi ikrar ederse ona göre hükmolunur..." [13]
îstihsân hakkında sözü şeriatta hükmün zahire göre olduğuyla başlayıp öyle bitirmek, bizim şu tarzdaki anlayışımızı te´yid etmektedir ki, Şafiî istihsan ile ameli çürütürken şerîaü açıklamakta ve hüküm çıkarmakta maddî yönü mülâhaza etmiştir. îstihsâm şahsî bir anlayış i´tibar ederek onu almağı doğru bulmamış, hüküm çıkarmaya yararlı görmemiştir. Onun için, "îstihsân bir nevi´ zevktir." Demiştir. [14]
İstîhsan Île Mesâlih-i Mürsele Arasında Bîr Mukayese; Şâfiî Neyî Reddedîyor?
194- Şâfii, Hanefîyyenin Îstîhsan Delîlînî, Malikîlerin Mesalîh-i Mürsele Delîlînî Fıkhî Bîr Delîl Olarak Kabul Etmiyor:
îmam Şâfü, istihsan yoluyla içtihadı men´ederek onu şer´î delillerden saymamış, hüküm çıkarma yollarından bir yol olarak kabul etmemiştir. Muradı sözünden her ne kadar açıkça anlatıyorsa da, reddettiği istihsâ-nın hakîkatını beyan etmemiştir, Şafiî´ye göre hüküm verme delilleri: Kitab, Sünnet, icmâ´ ve kıyastır. Sahabeyi taklidi de kabul eder. Bunlardan başkasını istihsan addedip kabul etmez. îstihsâm fıkhı delülerden saymaz. Müctehid imamlardan bâzıları istihsânı ve mesâlih-i mürseleyi fıkıh delillerinden sayarlar ki, Şafiî bu hususta onlarla münakaşa yapmıştır, îstihsâm îmâm-ı A´zam Ebû Hanîfe ile îmam Mâlik delil olarak almışlardır. Mesâlih-i mürseleyi ise îmam Mâlik hüküm ve ietihad hususunda bir esas ve kaide olarak kabul etmiştir.
îstihsân ve mesâlih-i mürsele nedir? Bunlar mezhebe göre başka başka tarif olunur. îstihsâmn hakikatim beyanda, taksiminde ve onunla büküm verme kaidelerini tarifte Hanefiyye fukahâsının tuttuğu yol ve usûl, Mâlikiyye fukahâsınınkinden başkadır. Öyleyse kısaca da olsa, her iki mezhebin tutumunu görelim ve önce Hanefiyyeden bağlayalım. [15]
195- Istîhsânın Târîfî, Îstîhsânın Kısımları:
Hanefiyye mezhebine göre yazılan usûl-ü fıkıh kitaplarının ibareleri istihsânın tarifinde birbirine uymamaktadır. Bir kısmı istihsânı şöyle tarif eder: îstihsan, kendisinden daha kuvvetli bir delil ile kıyası tahsîs etmektir. Bir kısmı şöyle der: îstihsan, kıyasın mûcebinden vazgeçerek daha kuvvetli bir kıyasa gitmektir. Bu tarifler istihsânın bütün nevi´leri-n! içine alan birer tarif değildir, nasıl ki istihsânın taksiminden bu anlaşılır. Ebû Hasan Kerhî istihsânı söyle tarif eder:
"îstihsan, ondan ayrılmağı îcâbettiren daha kuvvetli bir sebep yüzünden bir mes´elede, emsaline verdiği hükmü vermekten müctehidin vazgeçip başka bir hüküm vermesidir." [16] Üç tarifin içinde en tam ve ea açık olanı belki de bu tariftir. Hanefiyyeye göre yapılan istihsânın bütün kısımlarına şâmildir. Bu ibare istihsâmn Özünü içine almaktadır. Zî-râ istihsan demek, arızî bir şeyden dolayı istisna yoluyla ıztırarî bir kaide olarak hüküm vermektir. Bu suretle hüküm, kaideye bağlılıktan daha ziyâde şeriata yakın olur. Yâni istihsan yoluyla bir mes´ele hakkında verilen hüküm, kıyastan daha kuvvetli olur. İstihsânın sureti ve kısımları ne olursa olsun, o umûmi bir kaide karşısında cüz´î bir mes´ele hakkında ayn bir hüküm vermek demektir. Umûmî ve küllî kaideye bağlanmak suretiyle şeriatın ruh ve mânâsından uzaklaşmamak için fakîh (müctehid) bu cüz´î hükme başvurur.
HanefUer istihsânı iki kısma ayırırlar: Biri kıyas istihsânıdır. Meselenin iki vasfı, iki illeti bulunduğundan birbirine aykırı iki kıyas îcâbettirir. Bunlardan biri zahirdir, ilk bakışta akla yatkındır. Istılahı kıyas budur. Diğer illet ise kapalıdır. Hükmün diğer bir asla ilhakım icâbeder; buna istihsan nâmı verilir. Yâni böyle bir durumda fakîhin önünde iki asıl, esas vardır. Biri zahirdir, açıktır, illetin bulunduğu ve hakkında nass bulunmayan mes´elelerin hepsinde bu illet yürütülür, tesiri görülür. Diğer illet kapalıdır. Benzeri meselelerin hepsinde yürümez. Fakat bu mes´elede diğerlerinden ayrı olarak te´sirini gösterir. Bu hüküm istihsan yoluyla verilmiş olur. Buna kıyas-ı hafî = kapalı kıyas denir. Bunun içindir ki, Şemsü´l-Eimme Serahsî istihsânın bu nev´i hakkında şöyle demektedir: "Gerçekten istihsanda iki kıyas vardır. Biri açık kıyastır, bunun te´sjri zayıftır, buna kıyas denir. Diğeri kapalıdır, eseri kuvvetlidir. Buna istihsan nâmı yerilir. Yâni iyi görülen bir kıyas demektir. Kıyasta tercih kapalılık ve açıklık bakımından değil, te´sir bakımından yapılır." [17]
Usûlü fıkıh ulemâsı kıyasın bu türlüsüne örnek olarak şu mes´eleyi getirirler: Yırtıcı kuşların su içtikten sonra kalan artık sulan acaba temiz midir, değil midir? Yırtıcı kuşların da etleri yenilmediğinden artıkları yırtıcı hayvanların artıklarına benzer. Yurtiçi hayvanların artığı murdar olduğundan, atmaca, kartal, karga gibi kuşların artığı da murdar olmak gerekir. Kıyasın îcâbı budur. Fakat istihsan yoluyla diğer kapalı bir kıyasa yöneliriz. Yırtıcı hayvanların sularının artığının murdar olması ağızlarının ıslak olmasından, salyalarının akmasından dolayıdır. Salyalı ağızları suya temas eder. Etleri ise murdardır. Kuglara gelince bunlar suyu´gagalarıyla içerler. Gaga kemiktir, suya kemik olan gaga temas eder, murdar olan et değil. Öyleyse burada suyu murdar edecek bir şey yoktur. Şüphe yok ki, istihsan yoluyla yapılan kapalı kıyasın eseri daha kuvvetlidir. Çünkü bunda murdar olmakta te´siri olan vasıf belirtiliyor. Kıyasın gerçeğine bakıyor. Birincide ise zahir olan vasfa bakıyor. Ancak ihtiyat kabilinden olarak, yırtıcı kuşların artığı her ne kadar murdar değilse de kullanılması mekruhtur, dediler. [18]
Istihsânın Îkincı Kısmı
îstihsânm sebebi, yukarıda geçtiği üzere, eseri kuvvetli olan kapalı kıyas olmayıp da, kıyastan daha kuvvetli olan başka bir delil olursa, is-tihsâna gitmeği îcâbeden bu delil bakımından istihsânı üç kısma bölerler:
1- Sünnet istihsânı: Muayyen bir mes´elede kıyasın reddedilmesini îcâbeden bir Sünnet, bir Hadîs-i Şerif sabit olur. Nasıl ki, takdir olunan fiyatta alıcı ile satıcı ihtilâf ettiklerinde iki tarafa da yemin verilmesi böyledir. Kıyasa göre satıcının şahit getirmesi lâzımdı, şahidi yoksa ye-mîn yalnız alıcıya düşerdi. Çünkü satıcı ziyâde iddia etmektedir, alıcı da bunu inkâr etmektedir. Usûle göre beyyine davacıya, yemîn dâvâlıya düşer. Burada davacı durumunda olan satıcıya yemîn verilmesi kıyasa muhaliftir. Fakat Hz. Peygamber´in şu Hadîs-i Şerîfiyle böyle yapılmaktadır:
"Alıcı Sle satıcı ihtilâfa düşerler, mal da ortada duruyorsa, ikisi de yemîn ederler."
îşte daha kuvvetli bir delil olan Sünnetten dolayı burada kıyas bırakılmıştır.
2- lcmâ´ istihsânı: Bir mes´ele hakkında icmâ´ in´ıkâd etmiş olduğundan kıyasın îcâbı terk olunur, tstisnâ´ akdi bu nevi´dendir. Kıyasa göre istısnâ´m bâtıl olması gerekir. Çünkü bu ma´dumu = mevcut olmayan bir şeyi satmaktadır. Fakat insanlar her zaman bu akdi yapageldik-lerinden bu hususta icmâ´ vardır. Bununla kıyas terk olunmuştur. Bu, kıyastan daha kuvvetli olan bir delile dönmektir.
3- Zaruret istihsânı: Zaruret sebebiyle müctehid kıyası terk edip kıyasın îcâbindan başka türlü bir hüküm verir. Kuyuları temizlemek hükmü bu kabildendir. Çünkü necaset düşen bir kuyuyu temizlemek kıyasa göre mümkün değildir. Keşfü´l-Esrâr sahibinin anlattığı veçhile, "Havain, kuyunun içine su döküp onu yıkamak mümkün olmaz. İçlerindeki pis su da temizlenemez. Kaynayan temiz su da pis olan suya karışmakla pis olur. Hattâ su çekilen kova pis suya dalmakla o da pis olur. Böylece pis halde su çekmek için dalıp çıkar." Bu bakımdan temizlenmesi imkânsızdır. Fakat zaruretten dolayı kıyasın mûcible amel bırakılarak temizliğine hükmo-lunmustur. Çünkü zaruretlere göre hüküm verilir. Zaruretler yasak olan. şeyleri miibah kılar. Onun için, Hanefî fıkıh kitaplarında anlatıldığı üzere, necasetin nev´ine göre muhtelif kova mikdarı su çekmekle kuyunun temizlendiğine hükmetmişlerdir. Burada da şer´î bir delil ve küllî bir kaide olan zarurete binâen kıyas bırakılmıştır. İnsanlara kolaylık olmak üzere, yasak olan şeylerden bâzılari zaruretten dolayı mubah, sayılırlar.
işte Hanefiyyeye göre istihsan böyledir. Görülüyor ki, istihsan Şafiî´nin aldığı Kitab, Sünnet, icmâ´ ve kıyas delilleri arasına girmektedir. Onların dışında kalan bu türlü istihsânı çürütmez. Çünkü bu türlü istihsan hevese, zevke göre hüküm vermek değildir. Belki delillerin bâzısını diğerlerine tercih etmektir. [19]
196- Malikîlere Göre Îstihsânın Târîfî, Istihsan İle Mesalih-i Mürsele Arasındaki Fark:
Şimdi de Mâlikîlere göre istihsana geçelim. Onlara göre de istihsânın birçok tarifleri olduğunu görüyoruz. Bunlardan her biri aşağı yukarı diğer tarifin delâlet ettiği gerçeği ifade eder. Mâlikiyyenin bu tariflerinden bâzıları, Hanefiyyenin istihsânı tarifine uygun düşmektedir. İbnü´l-Arabî, Ahkâmü´l-Kur´ân adlı eserinde şöyle demektedir: "Bize ve HaneFıyyeye göre istihsan iki delilden daha kuvvetli olaniyle amel etmektir." [20] Fakat bize öyle geliyor ki, İbnü´l-Arabî bu tarifi, iki mezheb arasındaki ıstılahın birbirine yakınlığım göstermek için zikretmiştir. Aşağıda açıklanacağı veçhile, Mâlikîlere göre istihsânın hakikati, Hanefîlerin istihsânından başka türlüdür. Her ne kadar bâzı cüzi ve fer´î mes´eleler her iki mezhebin tarifine uyarsa da, mâhiyet, bakımından ayrıdırlar. Onun için Îbnü´l-Arabî başka yerde istihsânı şöyle tarif etmektedir: Delilin iktizasını istisna yoluyla bırakmağı tercih etmek ve kıyasa aykırı gibi görünen şeye ruhsat vermektir.
istihsânı dört nev´e ayırır:
1- Örften dolayı delili terk etmek,
2- İcmâ´dan dolayı delili terk etmek,
3- Maslahattan dolayı delili terk etmek,
4- Kolaylık göstermek ve güçlüğü kaldırmak için delili bırakmak." [21]
Bu tariften ve bu taksimden görülüyor ki, istihsan: Örfe, maslahata ve güçlüğü kaldırma esasına göre delilin iktizasından ayrılıp ruhsatla amel etmektir. Şâtıbî ve îbn-i Anbârî ise istihsânı şöyle tarif ederler: "istihsan, umûmî bir kıyas karşısmrla cüz´maslahatı kullanmaktır." Bu tarife göre İbn-i Anbârî, istihsânı yalnız Mâliki mezhebine münhasır gösteriyor, îbnü´l-Arabi´nin tarifine i´tiraz ederek şöyle diyor: öyle anlaşılıyor ki, Mâliki mezhebine göre istihsan, yukarıda geçen mânâya değildir, belki umûmî bir kıyas karşısında cüz´î bir maslahatı alıp kullanmaktır. O mesâlih-i mürsele ile istidlali kıyastan ileri tutmaktadır. Meselâ bir kimse muhayyer olmak üzere bir mal satın alsa, sonra da ölse, vârisleri bu akdi kabul veya reddetmekte ihtilâfa düşseler, Eghep: Kıyasa göre, bu akid fesholunur, derse de, bir istihsan deliline göre akdi kabul edenlerin bir kısmı reddedenlerin payım kabul ederlerse bunu caiz görürüz. Satan kimse geri almaktan imtina´ ederse biz akdi nâfiş sayarız [22]
İbn-i Eüşd de bu tarife yakın olarak tarif etmektedir: "Kullanılması çoğaldığından kıyastan daha yaygın olan istihsan, hükümde asın gitmeğe ve haddi aşmağa götürdüğünden dolayı kıyası bir yana bırakıp bu mes´elenin hükmünde müessir olan bir illetten dolayı ayrı bir hüküm vermektir." Bu hüküm yalnız bu yere mahsus olur. Bu tarif imam Mâîik´in; "Kıyasa fazla dalan kimse Sünnetten ayrılmış olabilir." [23] sözünün mânâsını da açıklamaktadır.
Şüphe yok ki, bu son tariflerin hepsi bir maksada doğru yönelmiştir. Şöyle ki: Mtictehid olan fakîh, mes´eleleri incelerken, onları hükme bağlamakta kıyasın ittıradına uyup onunla mukayyed olmaz. Bu fer´î mes´ele-de maslahata uygun olanı ve iyi gördüğünü almak onun fıkhî takdirine bırakılmıştır. Kitab ve Sünnetin nassma muhalif olmamak şartiyle uygun gördüğü hükmü verir. Bu bakımdan bu tarifler Mâliki ulemâsından bâzısının zikrettiği şu tarife yaklaşır: istihsan, ibareyle gösterilmesi mümkün olmasa da müctehidin dînin ruhuna uygun gördüğü bir delildir. Yâni bugünkü tabiriyle, istihsan, kanunun ruhuna uygun harekettir. Bunda itikad, müctehidin anlayış ve dirayetinedir, şeriatın küllî ve cüz´î meseleni tam kavramasına bağlıdır. îstihsânm ibareden faydalanmaması demek, maslahat cihetine delil göstermek mümkün değil demektir. Belki ı tımad edilecek ona mahsus fıkhı esas meydana koymak mümkün değildir. îmanı Mâlik (Allah ondan razı olsun), istihsan iğin: "O, ilmin onda dokuzudur." demiştir.
özet olarak diyebiliriz ki: Mâlikîlere göre istihsan: Fer´î mes´eleler-de maslahat cihetini gözetmek, faydalı olanı almaktır. Kitab ve Sünnetten bir nass bulunmadığı zaman muttarid kıyasın îcâbını bırakarak fer´î bir mes´elede ona uygun bir hüküm vermektir.
Bu bakımdan istihsan, mesâlih-i mürseleye yaklaşmakta ise de Şâtı-bî El-İ´tisâm´da bu ikisinin birbirinden farklı olduğunu söyleyerek şöyle demektedir:
"Şayet bu mesâlih-i mürsele nev´indendir, yoksa istihsan bölümünden değildir, denirse biz şöyle cevap veririz: ISvet, öyledir, ancak şu da var ki onlar istihsânı küllî kaidelerin bir istisnası olarak tasvir ederler. Mesâlih-i mürsele ise böyle değildir." [24] Yâni istihsan, küİlî bir kaide, umûmî bir delil karşısında fer´î bir mes´eleyi onlaı-dan ayırıp istisnaî bir hüküm vermektir. Mesâlih-i mürsele ise böyle değildir. Mesâlih-i mürsele-de ondan başka bir delil bulunmaz.
Mâlikîlerin işte bu tarz istüısanlarını Şafiî kabul etmemektedir. Çünkü bu, Kitab, Sünnet, icmâ´ ve kıyas gibi olmayan bir delil ile hüküm çıkarmak yoludur [25] imam Şafiî´ye göre şer´an istidlal bu dört delil ile olur, müctehid bunların dışına çıkmaz. [26]
[1] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 274.
[2] Şafiî´nin bu delilini, El-Ümm´ün c. VII, s. 271´den özetledik.
[3] Bunlar Şafiî´nin El-Üm kitabının c. VI, 303 üncü, c. VH, 271 İnci sahife-den alınmıştır.
[4] Mücâdele Sûresi, Ayet: 1-4.
[5] Nûr Sûresi, Âyet: 6-9,
[6] Bu delili, EI-Ümm´ün c. VH, 271 inci sahifesinden aldık
[7] Şafiî, El-Um, c. VI, s. 205.
[8] Aynı eser, c. VII, s. 273,
[9] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 274-278.
[10] Şafiî, El-Üm, c. VI, s. 203.
[11] ŞâfİÎ, El-Üm, c. VI, s. 206.
[12] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 278-280.
[13] Şafiî, El-Üm, c. VH, e. 276
[14] Şâfii, Er-Riaâle, s. 482/705.
Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 280-281.
[15] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 281.
[16] istihsâlim bu üç tarifi için bak: Pahrü´l-Islâm Pezdevî, Keşfü´I-Esrâr adlı UsÛl-Ü Fıkıh hitabı, s. 1123.
[17] Fahrü´I-Islâm Pezdevî, Keşfti´l-Esrâr, s. 1126.
[18] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 282-283.
[19] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 283-284.
[20] Şâtıbî, Muvâfıkât, c. IV, s. 208; El-ftısâm, c. II, a. 310´da bu târifl alıyor ye arayanın satışını buna misâl getiriyor. Çünkü buna kıyasa kargı Sünnetle ce-vaz verilmiştir.
[21] Şâtıbî, î´tisâm, c. n, s. 320/321.
[22] Şâtıbî, Muvâftkât, c. IV, s. 106, Ticariye tâb´ı
[23] Şâtibî, î´tisâm, c, II, s. 310.
[24] Şâtibî, I´tisâm, c. II, s. 324.
[25] Şâtıbî´nin, Ibn-i Anbârî´nin ve îbn-i Rüşd´ün tariflerinden çıkan budur. Ebttt´l-Arabî´nin zikrettiği iki delilden birincisi Hanefî mezhebine uygun düşmüştür. Çünkü İatihsânı, iki delilden en kuvvetli olanı almaktır, .diye tarif eder. ikinci tarif ise şöyledir: İcmâ´, örf, maslahata riâyet ve kolaylıktan dolayı kıyası bırakmaktır. Icmâ´dan dolayı kıyasla ameli bırakmak Şafiî mezhebine uyar. örften, maslahattan ve kolaylık göstermekten dolayı kıyasla ameli bırakmağı Şafiî, dört delil ile istidlal dışına çıkmak sayar. Görüldüğü üzere Mâlikîlerin çogm, fbnü´l-Arabî´nin zikrettiği tarifi, istihsânın doğru bir yorumu olarak kabul etmezler.
[26] Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 284-286.