sumeyye
Thu 1 November 2012, 06:51 pm GMT +0200
I. İbadetteki Özellik Açısından:
İbadetleri hüküm, vakit, hak, kapsam, yapı, yapılma şekli ve özü açılarından inceleyebiliriz:
A. Hüküm Yönünden
a- Me'murun Bih (Buyruk) İbadetler:
Hüküm yönünden ibadetlerin ilk kısmı farz, vacip ve nafile ibadetleri içine alır. Bunlar, yapılması çeşitli derecelerde istenen ibadetlerdir.
b- Menhiyyun Anh (Yasak) İbadetler:
Bu çeşit ibadetler de, mekruh ve haram olan ibadetlerdir. Yapılması, kesin veya ona yakın bir biçimde istenmez.
c- Mubah İbadetler:
Me'murun bih ve menhiyyun anh ibadetler dışında kalıp helal olarak vapılan ibadetler de Mubah İbadetler'dir. Bunların yapılmasın da mükellef seçeneklidir.
B. Vakit Yönünden:
Vakit yonanden ibadetler, belli vakti olması ve vaktinde yerine getirme açılarından ele alınır:
a- Belli Vakti Olmasına Göre:
i) Mutlak İbadetler:
Allah'ın kendileri için muayyen bir vakit tayin etmediği ibadetler "Mutlak İbadetler" adını alır. Keffaretler bunun
örneğidir.
ii) Mukayyet İbadetler:
Allah'ın kendileri için belli bir vakit tayin etiği ibadetler de Mukayyet İbadetler adını alır: Bu çeşit ibadetlerin bir kısmının vakti dar (oruç), bir kısmının geniş (namaz), diğerlerinin de bir yönden dar (hac) vakti vardır.
b- Vaktinde Yerine Getirmeye Göre:
i) Edaen İbadet:
İbadeti dinen tayin edilmiş vaktinde yerine getirmeye "Eda" denir. Namaza vakti çıkmadan başlanmışsa bu Hanefî Mezhebine göre edadır, Şafiî Mezhebine göre en az bir rekat kılınca eda olur. Hanefî Mezhebine göre eda üç kısma ayrılır:
1) Kâmil Eda,
2) Kasır Eda,
3) Kaza Hüküm ve Mânâsında Eda.
Namazı bütün şer'i vasıf ve şartlarına uygun olarak cemaatle kılmak "kâmil eda", yalnız başına kılmak "kasır eda", imamla kılarken abdesti bozulduğu için bir miktar ara verip abdest aldıktan sonra, yine onunla kılıyormuş gibi devam ederek kılmak "kaza manâlı eda"dır.
ii) Kazaen İbadet:
İbadeti vakti geçtikten sonra yerine getirmek "Kaza" adını alır: Kaza da üç çeşittir:
1) Makul Misliyle Kaza,
2) Makul Olmayan Misliyle Kaza,
3) Edaya Benzer Kaza.
Namazın namazla kazası, orucun oruçla kazası makul misille kaza; devamlı güç yetememe halinde orucu fidye ile kaza makul olmayan misille kaza; bayram namazına imam rükûdayken yetişen kimsenin rükûu kaçırmamak için tekbirleri rükûda alması edaya benzer kazadır.
iii) İadeten İbadet:
İbadet, kusurlu yapıldığı için vakti içinde yeniden yapılırsa "İade" adını alır. İade bazan vaktinden sonra da olsa ibadeti yeniden yapmak mânâsına da kullanılır.
C. Hak Yönünden:[21]
İbadetler -bilindiği gibi- kul hakkı olarak değil, Allah hakkı olarak yapılır. Ancak ibadetleri bu açıdan da ikiye ayırmak mümkündür:
a- Sırf İbadet:
Namaz, oruç, hac ve umre sırf (saf) ibadettir: Bunlar cemiyet nizamının zaruretidir, kendileriyle Allah'a ta'zim, kulluk ve şükran ifade edilmektedir.
[21] Karaman, Fıkıh Usûlü, s. 177-178; Hallâf, Umu Usûli'l-Fıkh, s. 211-213; Serahsı, Usûl, c. 3, s. 290-296.