hafiza aise
Thu 12 May 2011, 12:16 pm GMT +0200
b- Şiir
İslâm'ın doğduğu sırada Arap toplumunda şiirin hayâtî tesiri ve öneminden giriş kısmında bahsetmiştik. Şiir, İslâm'dan sonra Müslüman-müşrik ilişkilerinde de bu önemini korumuştur. Müşrikler, Hz. Peygamber'i "Mecnun bir şâir"[747] olmakla itham etmişlerdi. Kur'an bu iddiayı reddetmekte ve onu tanıyan müşriklerin samimi olamayacaklarını belirtmektedir. Halbuki Hz. Muhammed (s.a.s.) şâir değildi. Nitekim Kur'an'da "Biz ona şiir öğretmedik. Zaten ona yaraşmazdı da"[748] buyrulur. Müşriklerin ithamları üzerine Kur'an-ı Kerim'de müşrik dönemin şâirleri, şiirleri ve onlara uyanlar şu ayetlerle kötülenmiştir : "Şâirlere gelince, onlara da sapıklar uyarlar. Onların her vadide başıboş dolaştıklarını ve gerçekte yapmadıkları şeyleri söylediklerini görmedin mi"?[749] Ancak daha sonra bu şâirlerden "İman edip iyi işler yapanlar, Allah'ı çok çok ananlar ve haksızlığa uğratıldıklarında kendilerini savunanlar..."[750] istisna edilmişlerdir. Yani kötülüğü ifade etmeyen ve iyi maksatla kullanılan şiir, önceki ayette kötülenen şiirden ayrı tutulmuştur. Şu kadar var ki, Kur'an'da bir sanat kolu olarak salt şiir ve şair değil, şiirin insanları saptırıcı yönü eleştirilmektedir. Kur'an'ın bir şiir ve Hz. Peygamber'in de bir şâir olmadığı vurgulanmaktadır.
Müşrikler, İslâm'ın güçlenmesine katkıda bulunacağı endişesiyle şairlerin Müslüman olmalarına engel olmaya çalışıyorlardı. Şarap, kumar ve kadına düşkün olan meşhur şair A'şâ (Meymûn b. Kays), Hz. Peygamber'e övgü olarak nazmettiği kasideyi kendisine sunmak ve Müslüman olmak düşüncesiyle 6/628 yılında Yemen'den Hicaz'a gelir. Bunun üzerine Kureyş müşrikleri endişeye kapılırlar. Şairin zaaf noktalarını iyi bilen Ebû Süfyan, İslâm'ın içki, kumar ve zinayı yasakladığını söyleyerek onu bu ziyaretten vazgeçirmeye ve geri göndermeye çalışır. Müşrikler ayrıca Müslümanları yakında mağlup etmelerinin ihtimal dahilinde olduğundan bahsederler. Şayet Müslümanları mağlup edemezlerse bir yıl sonra tekrar gelebileceğini şaire söylerler ve kendisine yüz deve hediye ederek geri gönderirler. Fakat A'şâ, köyüne yaklaştığı sırada atından düşerek ölür.[751]
İslâm, mûsıkî ve şiiri temelden yasaklamamış; bunları insanları kötü yollara sevkeden bir mahiyet aldıkları zaman zararlı bulmuştur. Hz. Peygamber, ahlaksızlığa yol açan, kargaşa meydana getiren şiirlere karşı sahâbîleri uyarmıştır. Peygamberimiz genelde şiirde hikmet aranabileceğini şu sözüyle açıklamıştır: "Bazı şiirler var ki hikmettir".[752]
Hz. Peygamber, bazı şairlerin şiirlerinden beğendiği mısraları, kendi ifadeleri arasında aynen tekrarlamıştır. Meselâ ünlü şair Lebîd'in bir beyti için şöyle buyurmuştur: "Şâirin söylediği en doğru söz, Lebîd'in 'Allah'tan başka her şey bâtıldır' ifadesidir".[753] Yine Hz. Peygamber, Müslüman olmayan şâirlerin bile nezih şiirlerini sahâbîlerden dinlediği zaman şiirin muhtevasını beğendiğini ifade etmekten geri kalmamıştır. Meselâ İslâm dönemine yetişen ve fakat Müslüman olmayan Ümeyye b. Ebü‘s-Salt'ın şiirini dinleyince "Ümeyye az daha Müslüman oluyordu",[754] "Ümeyye'nin dili iman etmiş, fakat kalbi küfürden kurtulamamıştır"[755] buyurmuştur.
Hz. Peygamber ve Müslümanlar hem Mekke ve hem de Medine döneminde müşriklerin fiilî saldırılarının yanında sözlü saldırılarına da maruz kalıyorlardı. Sözlü saldırıların başında Ebû Süfyan b. Hâris, Abdullah b. Ziba'râ, Dırâr b. Hattâb, Hübeyre b. Ebû Vehb ve Ebû Azze gibi Kureyşli; Ümeyye b. Ebü's-Salt, Enes b. Züneym gibi diğer kabilelere mensup müşrik şairlerin hücumları yer almaktaydı. Şiirle yapılan bu hücumlara aynı yöntemle karşılık vermenin gerekli olduğu kanaatine varan Hz. Peygamber, Müslümanlardan bu konuda kendisine yardımcı olmalarını istemiştir. Bu isteği Hassân b. Sâbit, Ka'b b. Mâlik ve Abdullah b. Revâha yerine getirmişlerdir. İbn Hişâm'ın es-Sîretü'n-Nebeviyye adlı eserinde, Bedir, Uhud ve Hendek savaşları, Mekke'nin fethi ve Huneyn Savaşı'ndan sonra hem müşrik şairler ve hem de Müslüman şairler tarafından karşılıklı atışmalar şeklinde söylenmiş şiirler geniş yer tutmaktadır.[756]
Hz. Peygamber döneminde şiir İslâm'ı tebliğ aracı olarak da kullanılmıştır. Hassân b. Sâbit'in câhiliye döneminin olumsuz değer yargılarını ve kabilecilik saplantılarını dile getiren hicivleri son derece etkili olmuştur. Hassân bu konuda azimli ve iddialıydı. Hz. Peygamber, şiirleriyle İslâmiyete büyük hizmetlerde bulunan Hassân b. Sâbit'i övücü sözler söylemiştir. Yahudi şâir Ka'b b. Eşref, Bedir Gazvesi'nin ardından Mekke'ye giderek bu savaşa katılan ve ölen müşrikler için söylediği şiirlerle Kureyş'in intikam duygularını tahrik etmişti. Bunun üzerine Hassân b. Sâbit, Ka'b b. Eşref ve onu evlerinde misafir edenler hakkında şiirler söylemiştir. Bu şiirler o derece etkili olmuştur ki, artık hiç kimse Ka'b'ı evinde misafir etmeye cesaret edememiştir.
Abdullah b. Revâha da sanatını, Hz. Peygamber'i ve İslâm dinini savunmak ve müşrikleri hicvetmek yolunda kullanmıştır. Hassân b. Sâbit ve Ka'b b. Mâlik şiirlerinde Kureyş müşriklerini, kabîlevî ve şahsî kusurları ile kötülerken, Abdullah b. Revâha onları imansızlıkları ve ısrarlı küfürlerinden dolayı yermiştir. Hz. Peygamber onun şiirleri hakkında da övücü sözler söylemiştir. Müslümanlar umre maksadıyla Mekke'ye girerken Abdullah b. Revâha "Ey kâfirler! Çekilin Resûlüllah'ın önünden!" diye başlayan şiiri söylerken Hz. Ömer onu susturmak istemiştir. Fakat Hz. Peygamber hemen müdahele ederek "Karışma yâ Ömer! İbn Revâha'yı kendi haline bırak. Zira onun söylediği şiirin kâfirler üzerindeki tesiri okun tesirinden çok fazladır!"[757] buyurmuştur.
Mekke'nin fethinde Abdullah b. Ziba'râ ve Enes b. Züneym gibi o zamana kadar müşrikler safında yer almış olan şairler, önce hayatlarından endişe ederek kaçmışlar; ancak daha sonra Hz. Peygamber'in huzuruna gelerek Müslüman olmuşlardır. Bundan sonra da Hz. Peygamber'i öven ve ondan özür dilediklerini ifade eden şiirler yazmışlardır. Ünlü şâir Ka'b b. Züheyr, Medine'de Resûlüllah'ın önüne gelerek Müslüman olmuş ve "Bânet Suâd" veya diğer adıyla "Kasîde-i Bürde"yi okumuştur. Ka'b b. Züheyr bu kasidesinde Suâd adını verdiği sevgilisinin hasretinden duyduğu elemleri ifade eder, onun güzelliğini ve peşinden nasıl koştuğunu dile getirir. Sözü Hz. Peygamber'e getirerek onun yüksek meziyetlerini anlatır. Ondan özür diler, bağışlanmasını ister. Resûlüllah son derece duygulanır, sırtındaki hırkayı çıkarır ve Ka'b'a hediye eder.[758] Mukaddes emanetler arasında yer alan ve bugün İstanbul'da Topkapı Sarayı müzesinde muhafaza edilmekte olan "Hırka-i Saadet" budur.[759]
[747] Sâffât Sûresi 36.
[748] Yâsin Sûresi 69.
[749] Şuarâ Sûresi 224-226.
[750] Şuarâ Sûresi 227.
[751] Şevki Dayf, Târîhu'l-Edebi'l-Arabî, I, 337.
[752] Buhârî, VII, 107; İbn Mâce, II, 1236-1237.
[753] Buhârî, VII, 107.
[754] Müslim, II, 1768.
[755] İbn Kuteybe, eş-Şi'r ve'ş-Şuarâ, s. 300.
[756] İbn Hişâm, II, 9-43, 129-168, 254-273, 459-482.
[757] Tirmizî, IV, 139.
[758] İbn Kuteybe, eş-Şi'r ve'ş-Şuarâ, s. 80-82.
[759] Şevki Dayf, Târîhu'l-Edebi'l-Arabî, II, 46-53, 83-88; M. Nihad Çetin, "Şiir", İA, XI, 530-542.
İslâm'ın doğduğu sırada Arap toplumunda şiirin hayâtî tesiri ve öneminden giriş kısmında bahsetmiştik. Şiir, İslâm'dan sonra Müslüman-müşrik ilişkilerinde de bu önemini korumuştur. Müşrikler, Hz. Peygamber'i "Mecnun bir şâir"[747] olmakla itham etmişlerdi. Kur'an bu iddiayı reddetmekte ve onu tanıyan müşriklerin samimi olamayacaklarını belirtmektedir. Halbuki Hz. Muhammed (s.a.s.) şâir değildi. Nitekim Kur'an'da "Biz ona şiir öğretmedik. Zaten ona yaraşmazdı da"[748] buyrulur. Müşriklerin ithamları üzerine Kur'an-ı Kerim'de müşrik dönemin şâirleri, şiirleri ve onlara uyanlar şu ayetlerle kötülenmiştir : "Şâirlere gelince, onlara da sapıklar uyarlar. Onların her vadide başıboş dolaştıklarını ve gerçekte yapmadıkları şeyleri söylediklerini görmedin mi"?[749] Ancak daha sonra bu şâirlerden "İman edip iyi işler yapanlar, Allah'ı çok çok ananlar ve haksızlığa uğratıldıklarında kendilerini savunanlar..."[750] istisna edilmişlerdir. Yani kötülüğü ifade etmeyen ve iyi maksatla kullanılan şiir, önceki ayette kötülenen şiirden ayrı tutulmuştur. Şu kadar var ki, Kur'an'da bir sanat kolu olarak salt şiir ve şair değil, şiirin insanları saptırıcı yönü eleştirilmektedir. Kur'an'ın bir şiir ve Hz. Peygamber'in de bir şâir olmadığı vurgulanmaktadır.
Müşrikler, İslâm'ın güçlenmesine katkıda bulunacağı endişesiyle şairlerin Müslüman olmalarına engel olmaya çalışıyorlardı. Şarap, kumar ve kadına düşkün olan meşhur şair A'şâ (Meymûn b. Kays), Hz. Peygamber'e övgü olarak nazmettiği kasideyi kendisine sunmak ve Müslüman olmak düşüncesiyle 6/628 yılında Yemen'den Hicaz'a gelir. Bunun üzerine Kureyş müşrikleri endişeye kapılırlar. Şairin zaaf noktalarını iyi bilen Ebû Süfyan, İslâm'ın içki, kumar ve zinayı yasakladığını söyleyerek onu bu ziyaretten vazgeçirmeye ve geri göndermeye çalışır. Müşrikler ayrıca Müslümanları yakında mağlup etmelerinin ihtimal dahilinde olduğundan bahsederler. Şayet Müslümanları mağlup edemezlerse bir yıl sonra tekrar gelebileceğini şaire söylerler ve kendisine yüz deve hediye ederek geri gönderirler. Fakat A'şâ, köyüne yaklaştığı sırada atından düşerek ölür.[751]
İslâm, mûsıkî ve şiiri temelden yasaklamamış; bunları insanları kötü yollara sevkeden bir mahiyet aldıkları zaman zararlı bulmuştur. Hz. Peygamber, ahlaksızlığa yol açan, kargaşa meydana getiren şiirlere karşı sahâbîleri uyarmıştır. Peygamberimiz genelde şiirde hikmet aranabileceğini şu sözüyle açıklamıştır: "Bazı şiirler var ki hikmettir".[752]
Hz. Peygamber, bazı şairlerin şiirlerinden beğendiği mısraları, kendi ifadeleri arasında aynen tekrarlamıştır. Meselâ ünlü şair Lebîd'in bir beyti için şöyle buyurmuştur: "Şâirin söylediği en doğru söz, Lebîd'in 'Allah'tan başka her şey bâtıldır' ifadesidir".[753] Yine Hz. Peygamber, Müslüman olmayan şâirlerin bile nezih şiirlerini sahâbîlerden dinlediği zaman şiirin muhtevasını beğendiğini ifade etmekten geri kalmamıştır. Meselâ İslâm dönemine yetişen ve fakat Müslüman olmayan Ümeyye b. Ebü‘s-Salt'ın şiirini dinleyince "Ümeyye az daha Müslüman oluyordu",[754] "Ümeyye'nin dili iman etmiş, fakat kalbi küfürden kurtulamamıştır"[755] buyurmuştur.
Hz. Peygamber ve Müslümanlar hem Mekke ve hem de Medine döneminde müşriklerin fiilî saldırılarının yanında sözlü saldırılarına da maruz kalıyorlardı. Sözlü saldırıların başında Ebû Süfyan b. Hâris, Abdullah b. Ziba'râ, Dırâr b. Hattâb, Hübeyre b. Ebû Vehb ve Ebû Azze gibi Kureyşli; Ümeyye b. Ebü's-Salt, Enes b. Züneym gibi diğer kabilelere mensup müşrik şairlerin hücumları yer almaktaydı. Şiirle yapılan bu hücumlara aynı yöntemle karşılık vermenin gerekli olduğu kanaatine varan Hz. Peygamber, Müslümanlardan bu konuda kendisine yardımcı olmalarını istemiştir. Bu isteği Hassân b. Sâbit, Ka'b b. Mâlik ve Abdullah b. Revâha yerine getirmişlerdir. İbn Hişâm'ın es-Sîretü'n-Nebeviyye adlı eserinde, Bedir, Uhud ve Hendek savaşları, Mekke'nin fethi ve Huneyn Savaşı'ndan sonra hem müşrik şairler ve hem de Müslüman şairler tarafından karşılıklı atışmalar şeklinde söylenmiş şiirler geniş yer tutmaktadır.[756]
Hz. Peygamber döneminde şiir İslâm'ı tebliğ aracı olarak da kullanılmıştır. Hassân b. Sâbit'in câhiliye döneminin olumsuz değer yargılarını ve kabilecilik saplantılarını dile getiren hicivleri son derece etkili olmuştur. Hassân bu konuda azimli ve iddialıydı. Hz. Peygamber, şiirleriyle İslâmiyete büyük hizmetlerde bulunan Hassân b. Sâbit'i övücü sözler söylemiştir. Yahudi şâir Ka'b b. Eşref, Bedir Gazvesi'nin ardından Mekke'ye giderek bu savaşa katılan ve ölen müşrikler için söylediği şiirlerle Kureyş'in intikam duygularını tahrik etmişti. Bunun üzerine Hassân b. Sâbit, Ka'b b. Eşref ve onu evlerinde misafir edenler hakkında şiirler söylemiştir. Bu şiirler o derece etkili olmuştur ki, artık hiç kimse Ka'b'ı evinde misafir etmeye cesaret edememiştir.
Abdullah b. Revâha da sanatını, Hz. Peygamber'i ve İslâm dinini savunmak ve müşrikleri hicvetmek yolunda kullanmıştır. Hassân b. Sâbit ve Ka'b b. Mâlik şiirlerinde Kureyş müşriklerini, kabîlevî ve şahsî kusurları ile kötülerken, Abdullah b. Revâha onları imansızlıkları ve ısrarlı küfürlerinden dolayı yermiştir. Hz. Peygamber onun şiirleri hakkında da övücü sözler söylemiştir. Müslümanlar umre maksadıyla Mekke'ye girerken Abdullah b. Revâha "Ey kâfirler! Çekilin Resûlüllah'ın önünden!" diye başlayan şiiri söylerken Hz. Ömer onu susturmak istemiştir. Fakat Hz. Peygamber hemen müdahele ederek "Karışma yâ Ömer! İbn Revâha'yı kendi haline bırak. Zira onun söylediği şiirin kâfirler üzerindeki tesiri okun tesirinden çok fazladır!"[757] buyurmuştur.
Mekke'nin fethinde Abdullah b. Ziba'râ ve Enes b. Züneym gibi o zamana kadar müşrikler safında yer almış olan şairler, önce hayatlarından endişe ederek kaçmışlar; ancak daha sonra Hz. Peygamber'in huzuruna gelerek Müslüman olmuşlardır. Bundan sonra da Hz. Peygamber'i öven ve ondan özür dilediklerini ifade eden şiirler yazmışlardır. Ünlü şâir Ka'b b. Züheyr, Medine'de Resûlüllah'ın önüne gelerek Müslüman olmuş ve "Bânet Suâd" veya diğer adıyla "Kasîde-i Bürde"yi okumuştur. Ka'b b. Züheyr bu kasidesinde Suâd adını verdiği sevgilisinin hasretinden duyduğu elemleri ifade eder, onun güzelliğini ve peşinden nasıl koştuğunu dile getirir. Sözü Hz. Peygamber'e getirerek onun yüksek meziyetlerini anlatır. Ondan özür diler, bağışlanmasını ister. Resûlüllah son derece duygulanır, sırtındaki hırkayı çıkarır ve Ka'b'a hediye eder.[758] Mukaddes emanetler arasında yer alan ve bugün İstanbul'da Topkapı Sarayı müzesinde muhafaza edilmekte olan "Hırka-i Saadet" budur.[759]
[747] Sâffât Sûresi 36.
[748] Yâsin Sûresi 69.
[749] Şuarâ Sûresi 224-226.
[750] Şuarâ Sûresi 227.
[751] Şevki Dayf, Târîhu'l-Edebi'l-Arabî, I, 337.
[752] Buhârî, VII, 107; İbn Mâce, II, 1236-1237.
[753] Buhârî, VII, 107.
[754] Müslim, II, 1768.
[755] İbn Kuteybe, eş-Şi'r ve'ş-Şuarâ, s. 300.
[756] İbn Hişâm, II, 9-43, 129-168, 254-273, 459-482.
[757] Tirmizî, IV, 139.
[758] İbn Kuteybe, eş-Şi'r ve'ş-Şuarâ, s. 80-82.
[759] Şevki Dayf, Târîhu'l-Edebi'l-Arabî, II, 46-53, 83-88; M. Nihad Çetin, "Şiir", İA, XI, 530-542.