hafiza aise
Thu 12 May 2011, 12:04 pm GMT +0200
5- Yetimler, Şehit Aileleri ve Gaziler
Kendisi de bir yetim olarak büyüyen ve içinde yetiştiği toplumda yetimlere yapılan kötü muameleye şahit olan Hz. Peygamber'in üzerine titiz bir şekilde eğildiği toplum kesimlerinden biri, belki de en başta geleni yetimlerdi. Câhiliye döneminde bakımsızlık, boşama kolaylığı ve vefat gibi nedenlerle dul ve yetimlerin sayısı çok fazla idi. Anne ve babanın ölmesi halinde yetimleri gözetmek seyyidlerin, yani kabile reislerinin görevlerinden biriydi. Kabileler arasında sık sık savaşlar meydana geldiği için, vesayet altına giren öksüz kızların sayısı fazlaydı. Bir velinin velayeti altında on-onbeş kadar öksüz kız bulunduğu olurdu. Yetimler kendilerini müdafaadan aciz oldukları için, büyük vârisler onların haklarına riayet etmez, onlara bir şey vermezlerdi.[829] Yetimler vâris olamadıkları için genellikle önemli bir mal varlığına sahip olamazlardı. Teamüle göre bir kimse, velayeti altındaki öksüz kızın üzerine maşlahını atarsa, örfen bu hareket, "bu kız benimdir" anlamına gelirdi. Bu durumda kızın velisinden başka bir kimse onu nikahlamaya asla tâlip olamazdı.Velî, şayet yetim kız hoşuna giderse, kendisi nikahlardı. Bu takdirde kızın emsali arasındaki teamüle göre takdir ve tayin edilen mehiri vermezdi. Bununla birlikte, kızcağızın veraset gereği sahip olduğu malını kendi malıyla birlikte idare eder ve o maldan kendisi istifade ederdi. Yetime ise bir şey vermezdi. Kız hoşuna gitmezse veya dulu nikah etmek istemezse, başkasıyla evlenmesine de engel olurdu. Nikahlamadığını başkasına vermediği gibi, malına bir an önce vâris olabilmek için türlü işkencelerle ağır işlerde kullanırdı.[830]
Görüldüğü üzere yetimlere câhiliye toplumunda uygulanan muameleler, bir sosyal problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sebeple, hem Kur'an'da ve hem de Hz. Peygamber'in hadislerinde, o dönemdeki diğer problemlere olduğu gibi bu hususa da yer verildiği ve üzerinde durulduğu görülmektedir. Nitekim Kur'an'da ve hadislerde yetimlere uygulanan kötü muameleleryerilmiş ve yetim hakları korunarak himaye altına alınmıştır. Kur'an ayetlerinde ve Hz. Peygamber'in hadislerinde, yetimlerle ilgili karşılaşılabilecek her durum için esaslar gösterilmiş; müminlerin bu konuda yapmaları ve kaçınmaları gereken davranışlar geniş bir çerçevede ortaya konmuştur. Konuyla ilgili ayetleri ana hatlarıyla iki kısımda mütalaa etmek mümkündür. Ayetlerden bir kısmı yetime iyi muamele etmeyi emretmektedir. Diğer bir kısmı ise, yetimin malları ve genel olarak yetimle ilgili hukûkî hükümler içermektedir.
Kur'an-ı Kerim'de "O, seni yetim bulup barındırmadı mı?"[831] buyrularak bizzat Hz. Peygamber'in yetim olarak büyüdüğü vurgulanmakta ve Allah'ın, onu yetim iken çeşitli imkanlar yaratarak barındırdığı belirtilmektedir. Aynı sûrede Hz. Peygamber'e, yetime iyi davranması şu ifade ile emredilmektedir: "Yetimi sakın ezme"![832]
Aşağıda anlatacağımız olay, İslâm dininin dul ve yetimlerinhaklarını korumaya verdiği önemi göstermektedir. Ensârdan bir adam (Evs b. Sâbit) ölür, geride bir dul hanım ve üç yetim kız bırakır. Ölen kişinin hiç oğlu yoktur. Amcasıoğulları, onun malının tamamını alırlar. Dul kadına ve yetim üç kıza bir şey vermezler. Kadın, durumu Hz. Peygamber'e şikayet eder. Hz. Peygamber onlara adam gönderir. Vârisler, malın kendilerine ait olduğunu söylerler. Çünkü Arap âdetine göre, mirasa yalnız ölenin erkek akrabası vâris olurdu. Bu olay üzerine şu âyet-i kerîme nazil olur: "Ana babanın ve yakınların bıraktıklarından erkeklere bir pay vardır; ana babanın ve yakınların bıraktıklarından kadınlara da bir pay vardır..."[833] Hz. Peygamber hemen onlara haber gönderip, Allah'ın kadınlara da mirastan pay ayırdığını bildirir.[834]
İslâm'dan önce insanlar yetimlerin mallarını yerler, onların mallarından faydalanmak için yetimle evlenme, ya da onu oğlu veya kızı ile evlendirme yollarına başvururlardı. "Haksızlıkla yetimlerin mallarını yiyenler şüphesiz karınlarına ancak ateş tıkınmış olurlar" ve " Rüşd çağına erişinceye kadar, yetimin malına, sadece en iyi tutumla yaklaşın"[835] ayetlerinin nâzil olması üzerine Müslümanlar yetimlerin mallarından el çektiler. Onların mallarını yemek bir tarafa, yetimlerin mallarının kendi mallarına karışmamasına dikkat etmeye başladılar. Öyle ki, yetimin önünden artan yemeği yemekten bile çekiniyorlardı. Evlerinde yetim bulunanlar onun yiyeceğini ve içeceğini ayırdılar. Onlara ayrı bir ev tahsis ettiler. Bu durum, mallarını çalıştırmaktan aciz olan yetimlerin de aleyhine olduğu gibi yetim hâmîlerine de güç geliyordu. Hatta Abdullah b. Revâha Hz. Peygamber'e gelerek şunları söyledi: "Yâ Resûlallah, hepimiz yetimleri oturtacak ayrı bir eve, onlara ayrı yiyecek ve içecek verecek güce sahip değiliz". İşte bu yanlış anlamayı bertaraf edip konuya açıklık getirmek maksadıyla şu ayet-i kerime nazil oldu: "Sana yetimler hakkında soruyorlar. De ki: Onları iyi yetiştirmek daha hayırlıdır. Eğer onlarla birlikte yaşarsanız, bilin ki onlar sizin kardeşlerinizdir..."[836] Bu âyete göre önemli olan, yetimi güzel yetiştirmek, onun malını da kendi yararına ıslah edip geliştirmektir. Aleyhlerine olmamak şartıyla yetimlerle beraber oturmakta, onların mallarını kendi mallarına katıp beraber çalıştırmakta bir sakınca yoktur. Ancak elde edilen gelirden masraf çıktıktan sonra paylarına düşeni onlara vermek veya onların hesabına kaydetmek gerekir.[837]
Yetimlerin toplum içindeki durumlarını iyi bir düzeye getirmek Hz. Peygamber'in başlıca sosyal faaliyetleri arasında yer almıştır. Onun yoksullar ve yetimlerle ilgilenmesi ve onların haklarıyla ilgili düzenlemelerde bulunmaya başlaması peygamberliğinin ilk yıllarına rastlar. Nitekim, Habeşistan'a giden muhâcirlerin başkanı Câfer b. Ebû Tâlib, Necâşî'nin huzurunda İslâm'ı ve Müslümanları savunmak maksadıyla yaptığı konuşmada "Cahiliye döneminde kuvvetlilerin zayıfları ezdiğini" söylemiş, konuşmasının devamında Hz. Peygamber'in emrettiği ve yasakladığı hususları dile getirmiştir. Onun yasakladığı konulardan birinin de "yetim malı yemek" olduğunu söylemiştir.[838] Hz. Peygamber, yetimlerle ilgilenmeyi ömrünün sonuna kadar sürdürmüştür.
Hz. Peygamber'in yetimlere karşı tutumunun en güzel örneğini, ünlü sahâbî Enes b. Mâlik'e olan davranışlarında bulmak mümkündür. Enes b. Mâlik yetimdi. Babası Mâlik b. Nadr'ın, Müslümanlara karşı olduğu, İslâmiyetin Medine'de yayıldığı ilk günlerde hanımı Ümmü Süleym'in Müslüman olmasına kızarak Şam'a gittiği ve hicretten önce orada öldüğü rivayet edilmektedir. Ümmü Süleym daha sonra Ebû Talha el-Ensârî ile evlendi. Hz. Peygamber Medine'ye hicret ettiğinde henüz on yaşında, okur- yazar ve zeki bir çocuk olan Enes'i, annesi (veya üvey babası) Hz. Peygamber'in hizmetine verdi. Enes, Hz. Peygamber'in vefatına kadar on yıl onun hizmetinde bulundu. Hz. Peygamber'in eğitim-öğretim tarzına, insanlara ve özellikle çocuklara karşı hoşgörüsüne ve diğer ahlâkî davranışlarına dair birçok bilgi Enes vasıtasıyla intikal etmiştir. Enes, Hz. Peygamber'den bir defa bile azar işitmediğini söylemiştir. Hz. Peygamber, bir hatası yüzünden Enes'i ikaz edecek olan hanımlarına "Bırakın çocuğu!"[839] derdi.
Hz. Peygamber, içinde yetim barındıran ve yetime iyi davranılan eve büyük önem vermiş ve şeref atfetmiştir. O, bu konuda şunları söylemiştir: "Müslümanların evleri arasında en iyisi içinde kendisine iyi davranılan yetim bulunan evdir. En kötüsü de, içinde, yetim bulunup da kendisine kötü davranılan evdir".[840] Burada yetimi sadece barındırmak değil; barınma ile beraber ona iyi davranmak da zikredilmektedir. Şayet evde barındırılan yetime iyi davranılmazsa, maddî ve manevî eziyete maruz bırakılırsa, bu tür bir barınma, onun için bir zulüm haline gelebilir.
Ünlü Ebû Hüreyre'nin durumu da İslâm'ın yetimlere verdiği değeri gözler önüne seren en güzel örneklerden biridir. O, kendisinin yetim olarak büyüdüğünü, Büsre bint Gazvân'ın yanında hizmetçi olarak karın tokluğuna çalıştığını; İslâm'la birlikte ise şeref bulduğunu belirtmiştir.[841]
Hz. Peygamber bir yetim ile başkası arasında meydana gelen anlaşmazlıkta, mahkeme yetimin aleyhinde sonuçlansa bile, bağış yoluyla ve gönül rızasıyla yetimi koruma cihetine gitmiştir. Uhud Savaşı'ndan önce ensardan Ebû Lübâbe ile yine ensardan bir yetim arasında bir hurma bahçesi yüzündenanlaşmazlık çıkar. Hz. Peygamber Ebû Lübâbe'nin lehine hüküm verir. Ancak ondan hakkını çocuğa bağışlamasını ister. Kendisine bunun karşılığında cennette bir hurma bahçesi bağışlanacağını söyler. Fakat Ebû Lübâbe buna yanaşmaz. Hz. Peygamber ona gücenir. O sırada İbnü'd-Dehdâha, Hz. Peygamber'e, yetime bir hurma bahçesi bağışladığı takdirde kendisinin ne gibi bir mükâfata erişeceğini sorar. O da cennette bir bahçe bahşedileceğini bildirir. İbnü'd-Dehdâhahurma bahçesini satın alarak yetime bağışlar. Hz. Peygamber onun bu davranışına çok sevinir.[842]
Peygamberimiz yetimleri asla istismar etmemiştir. Amme hizmetinde kullanılacak olsa dahi yetimlerin mallarına el koymamıştır. Hatta onların, mallarını bu iş için bağışlamalarına bile gönlü razı olmamıştır. Sözgelişi Mescid-i Nebevî'nin inşâ edildiği arsa, ensar'dan Es’ad b. Zürâre'nin himayesinde bulunan Sehl ve Süheyl adındaki iki yetime aitti. Bu iki yetim, arsayı mescid yapılması için hibe etmek istemişler; ancak Hz. Peygamber bunu kabul etmemiş ve bedelini ödemiştir.[843]
Hz. Peygamber'in yardım konusunda yetimleri yakın akrabalarına tercih ettiği zamanlar olmuştur. Nitekim bir gün kendisine ganimet malları arasında esirler getirilir. Hz. Feygamber'in amcası Zübeyr b. Abdülmuttalib'in kızları Ümmü'l-Hakem ve Dubâa, bunu duyunca yanlarına Hz. Fatıma'yı da alarak, Hz. Peygamber'e gelirler. İçinde bulundukları durumu anlatırlar ve ondan hizmetçi talebinde bulunurlar. Bunun üzerine Hz. Peygamber "Bedir yetimleri sizi geçti"[844] buyurur.
Beşîr b. Akrebe adlı sahâbî, henüz çocuk iken, babası Uhud Savaşı'nda şehit düşer. Bunun üzerine Hz. Peygamber Beşîr'i ziyaret eder; onun ağladığını görür ve "Ağlama, ben, baban, Aişe de annen olsa istemez misin?" diyerek onu teselli eder. Beşîr de "Evet" cevabını verir.[845]
Hz. Aişe'nin himayesinde yetimler mevcuttu.[846] Bunların dışında bizzat Hz. Peygamber'e vasiyet edilmiş yetimler de vardı. Nitekim Es'ad b. Zürâre vefat ederken Kebşe, Habîbe ve Fâria adlıüç kızını Hz. Peygamber'e bıraktığını vasiyet etmiştir. Peygamberimiz hangi hanımının yanına gidecekse bu kızları da beraberinde götürürdü. Kendisi onların evlilikleriyle de ilgilenmiştir.[847]
Hz. Peygamber yetimle ilgilenmenin dinî bir görev olduğunu; yetimlerle ilgilenenin ahirette mükâfata erişeceğini bildirmiştir. Nitekim bir sözünde "Kim Allah rızası için bir yetimin başını okşarsa, elinin dokunduğu her saç sayısınca iyilik yazılır. Kim yanında bulunan yetim erkek veya kız çocuğa iyi davranırsa ben ve o, cennette (şehadet ve orta parmağını göstererek) şu ikisi gibidir"[848] buyurmuştur.
Yedi büyük günahı sıralayan hadislerde bu günahlar arasında yetim malı yemek de geçmektedir: Hz. Peygamber şöyle buyurur; "Helak edici yedi şeyden kaçınınız: Şirk, büyü, adam öldürme, riba yeme, yetim malı yeme, savaştan kaçma ve iffetli kadına zina isnadında bulunma".[849]
İbn Mâce, "Kitâbü'l-Edeb"de yetim hakkı konusunda bir bab açmıştır. Burada "İki zayıfın hakkını yemekten sakındırırım: Yetim ve kadın"[850] hadisi dikkat çekicidir. Hz. Peygamber "Kim üç yetimi himaye ederse, gecesini namazla, gündüzünü oruçla geçirmiş, Allah yolunda cihad etmiş gibi gibi olur. Ben ve o, yani yetimleri koruyan, cennette şu ikisi gibi kardeşiz" buyurdu ve elinin iki parmağını birbirine bitiştirdi.[851]
Hz. Peygamber yetim malının korunmasına önem verirdi. Hatta onu koruyacak kapasitede olmayanların bu işi üstlenmelerini istemezdi. Nitekim Ebû Zer el-Gıfârî'ye kendisini zayıf gördüğünü belirterek, yetim malının velâyetini üzerine almamasını tembih etmiştir.[852]
Avn b. Ebû Cühayfe babasından şu sözü nakleder: "Bize Peygamber'in zekat memuru geldi. Zekatı zenginlerimizden alıp fakirlerimize verdi. Ben yetim bir çocuktum. Bana da bir deve verdi".[853] Bu örnek de Hz. Peygamber döneminde devletin yetimleri korumaya gösterdiği itinayı gözler önüne sermektedir.
Hz. Peygamber, yetime, yoksula ve yolcuya infakta bulunan zengini övmüş; onların hakkını yiyeni ise kötülemiştir.[854] "Kim bir yetimin yiyeceğini ve içeceğini üstlenirse, affedilmeyecek günah işlemedikçe Allah onu cennete yerleştirir"[855] buyurmuştur. Yetim yeğenlerezekat vermenin hükmünü soranlara, buna, birisi akrabalıktan dolayı ve diğeri de zekattan dolayı olmak üzere iki kat mükafat verileceğini bildirmiştir.[856] Kalbinin katılığından şikayet eden bir adama, yetime merhamet etmesini, başını okşamasını, yediği yemekten ona da yedirmesini söylemiş, o zaman kalbinin yumuşayacağını bildirmiştir.
Görüldüğü gibi Hz. Peygamber, o dönemde sosyal bir problem olan ve her zaman da problem olabilecek yetim hakkı ve yetimlere iyi davranılması konusunda çok önemli ve köklü çözümler getirmiştir.
Hz. Peygamber, şehitlerin geride bıraktıkları çocuklarına özel ilgi göstermiştir. Onun özel iltifat ve ilgisine mazhar olan şehit çocuklarından birisi Uhud şehitlerinden Abdullah b. Amr XE "Abdullah b. Amr" 'ın oğlu Câbir'dir. Babası şehit olduğunda Câbir on sekiz yaşlarında bulunuyordu. Hz. Peygamber Uhud savaşından bir gün sonra Hamrâaülesed Gazvesi'ne giderken, sadece bir gün önce Uhud'a katılanların gelmesine müsade ettiği halde, babası bir gün önce şehit olan Câbir b. Abdullah'a özel izin vermiştir. Câbir, Hz. Peygamber'e gelerek, Uhud Savaşı'na, kızkardeşlerine bakacak başka kimsesi bulunmadığı için katılamadığını bildirmiş ve sefere iştirak etmek için izin istemiştir. Hz. Peygamber Câbir'e başka zamanlarda da yardımcı olmuştur. Çoğu alacaklıları, hurmaların toplanma mevsimi geldiğinde Câbir'den babasının borçlarını isterler. O da hurma bahçesinden başka gelirleri olmadığını ve o yılki ürünün de borcunu karşılamaya yetmeyeceğini Hz. Peygamber'e bildirir. Hz. Peygamber toplanan hurmaları birkaç öbek halinde yığdırır. Bunlardan en büyük öbeğin yanına oturarak ölçeği eline alır ve herkese alacağı nisbetinde hurma vermeye başlar. Hz. Peygamber'in bir mucizesi olarak Câbir'in bütün borçları ödendikten sonra hurmaların eksilmediği rivayet edilir.[857]
Hz. Peygamber, maddî sıkıntı içinde bulunan şehit ailelerine yardımlarda bulunurken, onları ezikliğe sevkedecek davranışlardan da kaçınmıştır. Buna örnek olarak Câbir b. Abdullah ile aralarında geçen olayı hatırlatmak istiyoruz. Hz. Peygamber'le birlikte Zâtürrikâ' Gazvesi'ne katılan Câbir b. Abdullah, ona maddî sıkıntı içinde olduğunu bildirir. Hz. Peygamber Câbir'den kendisine devesini satmasını ister. Uzun süren pazarlıktan sonra Medine'ye varınca teslim etmek şartıyla deveyi satın alır. Câbir Medine'ye dönünce deveyi teslim etmek için götürdüğünde Hz. Peygamber ona borcunu öder ve deveyi de kendisine hediye eder.Câbir o sırada tanıdığı bir Yahudiye rastlar ve durumu ona anlatır. Yahudi buna hayret eder ve "Demek o senden deveyi satın aldı, parasını verdi, sonra da deveyi sana hediye etti ha"! diyerek bu hayretini gizleyemez. Câbir de "Evet" cevabını verir.[858]
Hz. Peygamber şehit çocuklarına sadece yardımla, maddî ve manevî ihtiyaçlarını karşılamakla yetinmemiş; kendilerinin ileriki yıllarda yalnızca yardımla geçinen insanlar olarak yaşamaktan kurtulup birer iş sahibi olmalarını, geçimlerini kendileri temin etmelerini istemiş ve bunun için teşvik etmiştir. Hz. Peygamber'le Mûte Savaşı'nda şehit düşen Câfer-i Tayyar'ın oğlu Abdullah arasında geçen bir olayı buna örnek olarak kaydedebiliriz. Peygamberimiz bir gün çocuklarla birlikte pazarda satış yapan Abdullah b. Câfer XE "Abdullah b. Câfer" 'in yanına uğramış, kendisiyle ilgilenmiş ve "Allahım! Onun satışını bereketli kıl" diye dua etmiştir. Abdullah b. Câfer Hz. Peygamber'in vefatında 10 yaşında olduğuna göre[859] bu olay, çocuk yedi ilâ on yaşları arasında iken meydana gelmiş olmalıdır.
Hz. Peygamber şehit çocuklarını teselli etmiştir. Ebû Saîd el-Hudrî Uhud savaşı esnasında on üç yaşında bulunuyordu. Babası Mâlik b. Sinan onun gelişmiş olduğunu söyleyerek savaşa katılmasını istemiş, ancak Hz. Peygamber kabul etmemişti. Mâlik b. Sinan Uhud savaşında şehit düşmüştür. Ebû Saîd el-Hudrî, savaştan sonra Medine'ye dönen Hz. Peygamber'i Benî Hudre çocuklarıyla birlikte karşılamaya gitmiştir. Hz. Peygamber onu teselli etmiş ve "Allah babana ecrini versin" diyerek dua etmiştir.
Hz. Peygamber genç yaşta Uhud'da şehit düşen amcası Hz. Hamza'nın yetim çocukları ile ilgilenmiştir. Hamza'nın kızı olan Ümâme, Umretü'l-Kazâ'da "Amca! Amca!" diyerek Peygamberimizin arkasına düşmüş,o da Ümâme'yi alarak Medine'ye getirmiştir. Çocuğun bakımını üstlenmek için Zeyd b. Hârise, Hz. Ali ve Câfer b. Ebû Tâlib arasında anlaşmazlık çıkmıştır. Bunun üzerine araya Peygamberimiz girmiş; Câfer b. Ebû Tâlib'in hanımı Esmâ,Ümâme'nin teyzesi olduğundan, onun bakımını Câfer'e vermiştir. Ümâme'yi daha sonra Seleme b. Ebû Seleme ile evlendirmiştir. Yine Uhud savaşında şehit düşen Abdullah b. Cahş XE "Abdullah b. Cahş" 'ın terekesinin idaresini üzerine almış; oğluna Hayber'de bir mülk satın alıvermiştir.[860]
Hz. Peygamber'in Medine döneminde sahabenin hemen tamamı gazilerden oluşuyordu. Çünkü Bedir, Uhud, Hendek savaşlarına katılanlar birer gazi idiler. Peygamberimiz Ehl-i Bedir'den övgü ile söz etmiştir.[861] Övgüsünde özellikle Bedir ehlinin faziletinden bahsetmekle birlikte, bu, aynı zamanda onun gazilere verdiği değeri göstermektedir. Mekke'nin Fethi'ne yönelik hazırlıkları müşriklere haber vermek için onlara mektup yazan ve fakat daha sonra bu mektubu ele geçirilen Hâtıb b. Ebû Beltea örneğinde olduğu gibi, bunların bazı suçlarını affettiği görülmektedir.
Hz. Peygamber şehitlerin geride kalan yakınlarını teselli için elinden gelen çabayı sarfederdi. Buna, küçük yaşta şehit düşen Hârise b. Sürâka'nın annesine karşı davranışını örnek olarak verebiliriz. Hârise bir yetimdi ve babası Sürâka hicretten önce ölmüştü. Kendisi de hicretten sonra annesi ile birlikte Müslüman olmuştu. Hârise, yaşının küçük olması nedeniyle Bedir Savaşı'na mücâhit olarak katılamadı. Bu arada savaş alanının gerisinde bir su birikintisinden su içerken atılan bir okla isabet aldı ve bu savaşın ensardan ilk şehidi oldu. Annesi ve kızkardeşiHârise'nin öldüğünü duydular. Annesi Ümmü Hârise, Hz. Peygamber'in gelmesini bekledi ve ondan oğlunun durumunu soracağını, eğer cennette ise ağlamayacağını, şayet cehennemde ise ağlayacağını ifade etti. Peygamberimiz Bedir'den Medine'ye dönünce bu kadın oğlunun durumunu sormak üzere onun huzuruna gelerek "Eğer oğlum cennette ise sabreder, sevabını beklerim; değilse onun için var gücümle ağlarım" dedi. Hz. Peygamber Hârise'nin cennette, üstelik Firdevs cennetinde olduğunu bildirdi. Bunun üzerine annesi oğlu için asla ağlamayacağını açıkladı.[862]
Hz. Peygamber'in bir şehit annesini teselli edişiyle ilgili şu olay da son derece mânidardır: O, Uhud şehitlerini defnettikten sonra atına binerek gazilerle birlikte Medine'ye doğru hareket etttiği sırada ensar kadınları kendisini karşılamak üzere yola çıkmışlardı. Bunların arasında Hz. Peygamber'in atının dizginini tutan Sa'd b. Muaz'ın annesi Kebşe bint Ubeyd de vardı. Bu kadının diğer oğlu Amr şehit düşmüştü. Sa'd b. Muaz, "Yâ Resûlallah! Annem"! diyerek onu takdim etti. Hz. Peygamber Kebşe bint Ubeyd'e "Merhaba"! diye hitap etti. Kebşe Hz. Peygamber'e yaklaşarak "Seni sağ salim gördüm ya, felaket hiç gelir bana" dedi. Peygamberimiz ona oğlu Amr b. Muaz için başsağlığı diledikten sonra onun ve diğer şehitlerin cennetlik olduğunu belirtip şöyle dua etti: "Allahım! Kalplerindeki üzüntüleri gider. Musibetlerinden dolayı mükâfatlandır. Şehitlerin geride bıraktıklarına güzel muamelede bulunacak iyi halefler eyle".[863]
Uhud Savaşı'nda şehit düşen Enes b. Fedâle'nin yetim kalan üç yaşlarındaki oğlu Muhammed Hz. Peygamber'in huzuruna getirilir. Peygamberimiz ona satılmamak ve hibe edilmemek kaydıyla bir hurmalık bağışlar.[864] İslâm ordusu Uhud savaşından Medine'ye döndüğünde kadınlar savaşa katılan yakınlarından haber sormak üzere Hz. Peygamber'in yanına gelirler. Baldızı Hamne bint Cahş'a kardeşi Abdullah'ın ve dayısı Hamza'nın şehit olduğunu söyler. Hamne soğukkanlılık gösterir ve Allah'tan onların bağışlanmasını ister. Hz. Peygamber kocasının şehit düştüğünü söyleyince üzülür ve feryat eder.Bunun üzerine Hz. Peygamber, kadınların yanında kocalarınınayrı bir yeri olduğunu söyler. Ona niçin böyle yaptığını sorduğunda, "Yâ Resûlallah! Yetim çocuklarını hatırladım; beni ürpertti" der.Hz. Peygamber o çocukların iyi yetişmesi için dua eder, onlarla ilgilenir. Hamne'ye Hayber'de yiyecek yardımında bulunur.[865]
Bir sözünde Peygamberimiz, "Dul hanımlarla fakirlerin işlerine koşanlar Allah yolunda cihad etmiş gibi mükâfâta nail olurlar"[866] buyurmuştur. Bu sözün kapsamına şehitlerin geride bıraktıkları dul eşlerine yardımcı olanların da girdiği muhakkaktır. Hz. Peygamber şehit ailelerinden manevî desteğini esirgememiş ve onlar için "Allah'ım! Onların kalplerindeki üzüntüyü gider. Musibetlerini gider. Geride bıraktıklarına iyi halef kıl" şeklinde dua etmiştir.[867]
Hz. Peygamber'in gazilere, şehitlere ve şehit çocuklarına verdiği değerden sahâbe de etkilenmiştir. İbn Hişâm'ın tarih belirtmeden kaydettiği bir habere göre onun en yakın arkadaşı olan Hz. Ebû Bekir kucağında küçük bir kız çocuğunu seviyorken yanına bir adam girer ve çocuğun kim olduğunu sorar. Hz. Ebû Bekir "O benden daha hayırlı olan bir adamın kızıdır. Bu Sa'd b. Rebî'in kızıdır"[868] cevabını verir. Sa'd b. Rebî' ise Bedir Savaşı'na katılmış bir gazi idi; Uhud Savaşı'nda şehit düşmüştü.
[829] İ. Kafi Dönmez, "Yetim", İA, XIII, 402.
[830] Zebîdî, XI, 78-79.
[831] Duhâ Sûresi 6.
[832] Duhâ Sûresi 9.
[833] Nisâ Sûresi 7.
[834] Vâhidî, Esbâbü'n-Nüzûl, tah. Seyyid el-Cümeylî, Beyrut 1990, s. 120-121.
[835] En'âm Sûresi 152.
[836] Bakara Sûresi 220.
[837] Süleyman Eteş, Yüce Kur'an'ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul 1990, I, 379.
[838] İbn Hişâm, I, 336.
[839] Buhârî, III, 195.
[840] İbn Mâce, II, 1213.
[841] İbn Mâce, II, 817.
[842] Vâkıdî, I, 281.
[843] Buhârî, IV, 258.
[844] Ebû Dâvud, III, 393; V, 310.
[845] Buhârî, et-Târîhu'l-Kebîr, Haydarâbâd 1941, II, 78.
[846] Mâlik, I, 251.
[847] İbn Sa'd, III, 610.
[848] İbn Hanbel, V, 250.
[849] Buhârî, III, 195.
[850] İbn Mâce, II, 1213.
[851] İbn Mâce, II, 1213.
[852] Neseî, VI, 55.
[853] Tirmizî, III, 40.
[854] Neseî, V, 91.
[855] Tirmizî, IV, 320.
[856] Neseî, V, 93.
[857] Buhârî, V, 32.
[858] İbn Hanbel, III, 303; İbnü'l-Esîr, Üsd, I, 307-308.
[859] İbn Hacer, İsâbe, II, 280-281.
[860] İbn Seyyidinnâs, II, 32.
[861] Buhârî, V, 9 vd.; İbn Hanbel, I, 105; İbn Mâce, I, 56-57.
[862] Vâkıdî, I, 65, 94; Buhârî, III, 206; Ali Toksarı, "Hârise b. Sürâka", DİA, XVI, 202-203.
[863] Vâkıdî, I, 316.
[864] İbn Sa'd, II, 37; VIII, 342.
[865] Vâkıdî, I, 291-292.
[866] Buhârî, VII, 76.
[867] Vâkıdî, I, 316.
Kendisi de bir yetim olarak büyüyen ve içinde yetiştiği toplumda yetimlere yapılan kötü muameleye şahit olan Hz. Peygamber'in üzerine titiz bir şekilde eğildiği toplum kesimlerinden biri, belki de en başta geleni yetimlerdi. Câhiliye döneminde bakımsızlık, boşama kolaylığı ve vefat gibi nedenlerle dul ve yetimlerin sayısı çok fazla idi. Anne ve babanın ölmesi halinde yetimleri gözetmek seyyidlerin, yani kabile reislerinin görevlerinden biriydi. Kabileler arasında sık sık savaşlar meydana geldiği için, vesayet altına giren öksüz kızların sayısı fazlaydı. Bir velinin velayeti altında on-onbeş kadar öksüz kız bulunduğu olurdu. Yetimler kendilerini müdafaadan aciz oldukları için, büyük vârisler onların haklarına riayet etmez, onlara bir şey vermezlerdi.[829] Yetimler vâris olamadıkları için genellikle önemli bir mal varlığına sahip olamazlardı. Teamüle göre bir kimse, velayeti altındaki öksüz kızın üzerine maşlahını atarsa, örfen bu hareket, "bu kız benimdir" anlamına gelirdi. Bu durumda kızın velisinden başka bir kimse onu nikahlamaya asla tâlip olamazdı.Velî, şayet yetim kız hoşuna giderse, kendisi nikahlardı. Bu takdirde kızın emsali arasındaki teamüle göre takdir ve tayin edilen mehiri vermezdi. Bununla birlikte, kızcağızın veraset gereği sahip olduğu malını kendi malıyla birlikte idare eder ve o maldan kendisi istifade ederdi. Yetime ise bir şey vermezdi. Kız hoşuna gitmezse veya dulu nikah etmek istemezse, başkasıyla evlenmesine de engel olurdu. Nikahlamadığını başkasına vermediği gibi, malına bir an önce vâris olabilmek için türlü işkencelerle ağır işlerde kullanırdı.[830]
Görüldüğü üzere yetimlere câhiliye toplumunda uygulanan muameleler, bir sosyal problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sebeple, hem Kur'an'da ve hem de Hz. Peygamber'in hadislerinde, o dönemdeki diğer problemlere olduğu gibi bu hususa da yer verildiği ve üzerinde durulduğu görülmektedir. Nitekim Kur'an'da ve hadislerde yetimlere uygulanan kötü muameleleryerilmiş ve yetim hakları korunarak himaye altına alınmıştır. Kur'an ayetlerinde ve Hz. Peygamber'in hadislerinde, yetimlerle ilgili karşılaşılabilecek her durum için esaslar gösterilmiş; müminlerin bu konuda yapmaları ve kaçınmaları gereken davranışlar geniş bir çerçevede ortaya konmuştur. Konuyla ilgili ayetleri ana hatlarıyla iki kısımda mütalaa etmek mümkündür. Ayetlerden bir kısmı yetime iyi muamele etmeyi emretmektedir. Diğer bir kısmı ise, yetimin malları ve genel olarak yetimle ilgili hukûkî hükümler içermektedir.
Kur'an-ı Kerim'de "O, seni yetim bulup barındırmadı mı?"[831] buyrularak bizzat Hz. Peygamber'in yetim olarak büyüdüğü vurgulanmakta ve Allah'ın, onu yetim iken çeşitli imkanlar yaratarak barındırdığı belirtilmektedir. Aynı sûrede Hz. Peygamber'e, yetime iyi davranması şu ifade ile emredilmektedir: "Yetimi sakın ezme"![832]
Aşağıda anlatacağımız olay, İslâm dininin dul ve yetimlerinhaklarını korumaya verdiği önemi göstermektedir. Ensârdan bir adam (Evs b. Sâbit) ölür, geride bir dul hanım ve üç yetim kız bırakır. Ölen kişinin hiç oğlu yoktur. Amcasıoğulları, onun malının tamamını alırlar. Dul kadına ve yetim üç kıza bir şey vermezler. Kadın, durumu Hz. Peygamber'e şikayet eder. Hz. Peygamber onlara adam gönderir. Vârisler, malın kendilerine ait olduğunu söylerler. Çünkü Arap âdetine göre, mirasa yalnız ölenin erkek akrabası vâris olurdu. Bu olay üzerine şu âyet-i kerîme nazil olur: "Ana babanın ve yakınların bıraktıklarından erkeklere bir pay vardır; ana babanın ve yakınların bıraktıklarından kadınlara da bir pay vardır..."[833] Hz. Peygamber hemen onlara haber gönderip, Allah'ın kadınlara da mirastan pay ayırdığını bildirir.[834]
İslâm'dan önce insanlar yetimlerin mallarını yerler, onların mallarından faydalanmak için yetimle evlenme, ya da onu oğlu veya kızı ile evlendirme yollarına başvururlardı. "Haksızlıkla yetimlerin mallarını yiyenler şüphesiz karınlarına ancak ateş tıkınmış olurlar" ve " Rüşd çağına erişinceye kadar, yetimin malına, sadece en iyi tutumla yaklaşın"[835] ayetlerinin nâzil olması üzerine Müslümanlar yetimlerin mallarından el çektiler. Onların mallarını yemek bir tarafa, yetimlerin mallarının kendi mallarına karışmamasına dikkat etmeye başladılar. Öyle ki, yetimin önünden artan yemeği yemekten bile çekiniyorlardı. Evlerinde yetim bulunanlar onun yiyeceğini ve içeceğini ayırdılar. Onlara ayrı bir ev tahsis ettiler. Bu durum, mallarını çalıştırmaktan aciz olan yetimlerin de aleyhine olduğu gibi yetim hâmîlerine de güç geliyordu. Hatta Abdullah b. Revâha Hz. Peygamber'e gelerek şunları söyledi: "Yâ Resûlallah, hepimiz yetimleri oturtacak ayrı bir eve, onlara ayrı yiyecek ve içecek verecek güce sahip değiliz". İşte bu yanlış anlamayı bertaraf edip konuya açıklık getirmek maksadıyla şu ayet-i kerime nazil oldu: "Sana yetimler hakkında soruyorlar. De ki: Onları iyi yetiştirmek daha hayırlıdır. Eğer onlarla birlikte yaşarsanız, bilin ki onlar sizin kardeşlerinizdir..."[836] Bu âyete göre önemli olan, yetimi güzel yetiştirmek, onun malını da kendi yararına ıslah edip geliştirmektir. Aleyhlerine olmamak şartıyla yetimlerle beraber oturmakta, onların mallarını kendi mallarına katıp beraber çalıştırmakta bir sakınca yoktur. Ancak elde edilen gelirden masraf çıktıktan sonra paylarına düşeni onlara vermek veya onların hesabına kaydetmek gerekir.[837]
Yetimlerin toplum içindeki durumlarını iyi bir düzeye getirmek Hz. Peygamber'in başlıca sosyal faaliyetleri arasında yer almıştır. Onun yoksullar ve yetimlerle ilgilenmesi ve onların haklarıyla ilgili düzenlemelerde bulunmaya başlaması peygamberliğinin ilk yıllarına rastlar. Nitekim, Habeşistan'a giden muhâcirlerin başkanı Câfer b. Ebû Tâlib, Necâşî'nin huzurunda İslâm'ı ve Müslümanları savunmak maksadıyla yaptığı konuşmada "Cahiliye döneminde kuvvetlilerin zayıfları ezdiğini" söylemiş, konuşmasının devamında Hz. Peygamber'in emrettiği ve yasakladığı hususları dile getirmiştir. Onun yasakladığı konulardan birinin de "yetim malı yemek" olduğunu söylemiştir.[838] Hz. Peygamber, yetimlerle ilgilenmeyi ömrünün sonuna kadar sürdürmüştür.
Hz. Peygamber'in yetimlere karşı tutumunun en güzel örneğini, ünlü sahâbî Enes b. Mâlik'e olan davranışlarında bulmak mümkündür. Enes b. Mâlik yetimdi. Babası Mâlik b. Nadr'ın, Müslümanlara karşı olduğu, İslâmiyetin Medine'de yayıldığı ilk günlerde hanımı Ümmü Süleym'in Müslüman olmasına kızarak Şam'a gittiği ve hicretten önce orada öldüğü rivayet edilmektedir. Ümmü Süleym daha sonra Ebû Talha el-Ensârî ile evlendi. Hz. Peygamber Medine'ye hicret ettiğinde henüz on yaşında, okur- yazar ve zeki bir çocuk olan Enes'i, annesi (veya üvey babası) Hz. Peygamber'in hizmetine verdi. Enes, Hz. Peygamber'in vefatına kadar on yıl onun hizmetinde bulundu. Hz. Peygamber'in eğitim-öğretim tarzına, insanlara ve özellikle çocuklara karşı hoşgörüsüne ve diğer ahlâkî davranışlarına dair birçok bilgi Enes vasıtasıyla intikal etmiştir. Enes, Hz. Peygamber'den bir defa bile azar işitmediğini söylemiştir. Hz. Peygamber, bir hatası yüzünden Enes'i ikaz edecek olan hanımlarına "Bırakın çocuğu!"[839] derdi.
Hz. Peygamber, içinde yetim barındıran ve yetime iyi davranılan eve büyük önem vermiş ve şeref atfetmiştir. O, bu konuda şunları söylemiştir: "Müslümanların evleri arasında en iyisi içinde kendisine iyi davranılan yetim bulunan evdir. En kötüsü de, içinde, yetim bulunup da kendisine kötü davranılan evdir".[840] Burada yetimi sadece barındırmak değil; barınma ile beraber ona iyi davranmak da zikredilmektedir. Şayet evde barındırılan yetime iyi davranılmazsa, maddî ve manevî eziyete maruz bırakılırsa, bu tür bir barınma, onun için bir zulüm haline gelebilir.
Ünlü Ebû Hüreyre'nin durumu da İslâm'ın yetimlere verdiği değeri gözler önüne seren en güzel örneklerden biridir. O, kendisinin yetim olarak büyüdüğünü, Büsre bint Gazvân'ın yanında hizmetçi olarak karın tokluğuna çalıştığını; İslâm'la birlikte ise şeref bulduğunu belirtmiştir.[841]
Hz. Peygamber bir yetim ile başkası arasında meydana gelen anlaşmazlıkta, mahkeme yetimin aleyhinde sonuçlansa bile, bağış yoluyla ve gönül rızasıyla yetimi koruma cihetine gitmiştir. Uhud Savaşı'ndan önce ensardan Ebû Lübâbe ile yine ensardan bir yetim arasında bir hurma bahçesi yüzündenanlaşmazlık çıkar. Hz. Peygamber Ebû Lübâbe'nin lehine hüküm verir. Ancak ondan hakkını çocuğa bağışlamasını ister. Kendisine bunun karşılığında cennette bir hurma bahçesi bağışlanacağını söyler. Fakat Ebû Lübâbe buna yanaşmaz. Hz. Peygamber ona gücenir. O sırada İbnü'd-Dehdâha, Hz. Peygamber'e, yetime bir hurma bahçesi bağışladığı takdirde kendisinin ne gibi bir mükâfata erişeceğini sorar. O da cennette bir bahçe bahşedileceğini bildirir. İbnü'd-Dehdâhahurma bahçesini satın alarak yetime bağışlar. Hz. Peygamber onun bu davranışına çok sevinir.[842]
Peygamberimiz yetimleri asla istismar etmemiştir. Amme hizmetinde kullanılacak olsa dahi yetimlerin mallarına el koymamıştır. Hatta onların, mallarını bu iş için bağışlamalarına bile gönlü razı olmamıştır. Sözgelişi Mescid-i Nebevî'nin inşâ edildiği arsa, ensar'dan Es’ad b. Zürâre'nin himayesinde bulunan Sehl ve Süheyl adındaki iki yetime aitti. Bu iki yetim, arsayı mescid yapılması için hibe etmek istemişler; ancak Hz. Peygamber bunu kabul etmemiş ve bedelini ödemiştir.[843]
Hz. Peygamber'in yardım konusunda yetimleri yakın akrabalarına tercih ettiği zamanlar olmuştur. Nitekim bir gün kendisine ganimet malları arasında esirler getirilir. Hz. Feygamber'in amcası Zübeyr b. Abdülmuttalib'in kızları Ümmü'l-Hakem ve Dubâa, bunu duyunca yanlarına Hz. Fatıma'yı da alarak, Hz. Peygamber'e gelirler. İçinde bulundukları durumu anlatırlar ve ondan hizmetçi talebinde bulunurlar. Bunun üzerine Hz. Peygamber "Bedir yetimleri sizi geçti"[844] buyurur.
Beşîr b. Akrebe adlı sahâbî, henüz çocuk iken, babası Uhud Savaşı'nda şehit düşer. Bunun üzerine Hz. Peygamber Beşîr'i ziyaret eder; onun ağladığını görür ve "Ağlama, ben, baban, Aişe de annen olsa istemez misin?" diyerek onu teselli eder. Beşîr de "Evet" cevabını verir.[845]
Hz. Aişe'nin himayesinde yetimler mevcuttu.[846] Bunların dışında bizzat Hz. Peygamber'e vasiyet edilmiş yetimler de vardı. Nitekim Es'ad b. Zürâre vefat ederken Kebşe, Habîbe ve Fâria adlıüç kızını Hz. Peygamber'e bıraktığını vasiyet etmiştir. Peygamberimiz hangi hanımının yanına gidecekse bu kızları da beraberinde götürürdü. Kendisi onların evlilikleriyle de ilgilenmiştir.[847]
Hz. Peygamber yetimle ilgilenmenin dinî bir görev olduğunu; yetimlerle ilgilenenin ahirette mükâfata erişeceğini bildirmiştir. Nitekim bir sözünde "Kim Allah rızası için bir yetimin başını okşarsa, elinin dokunduğu her saç sayısınca iyilik yazılır. Kim yanında bulunan yetim erkek veya kız çocuğa iyi davranırsa ben ve o, cennette (şehadet ve orta parmağını göstererek) şu ikisi gibidir"[848] buyurmuştur.
Yedi büyük günahı sıralayan hadislerde bu günahlar arasında yetim malı yemek de geçmektedir: Hz. Peygamber şöyle buyurur; "Helak edici yedi şeyden kaçınınız: Şirk, büyü, adam öldürme, riba yeme, yetim malı yeme, savaştan kaçma ve iffetli kadına zina isnadında bulunma".[849]
İbn Mâce, "Kitâbü'l-Edeb"de yetim hakkı konusunda bir bab açmıştır. Burada "İki zayıfın hakkını yemekten sakındırırım: Yetim ve kadın"[850] hadisi dikkat çekicidir. Hz. Peygamber "Kim üç yetimi himaye ederse, gecesini namazla, gündüzünü oruçla geçirmiş, Allah yolunda cihad etmiş gibi gibi olur. Ben ve o, yani yetimleri koruyan, cennette şu ikisi gibi kardeşiz" buyurdu ve elinin iki parmağını birbirine bitiştirdi.[851]
Hz. Peygamber yetim malının korunmasına önem verirdi. Hatta onu koruyacak kapasitede olmayanların bu işi üstlenmelerini istemezdi. Nitekim Ebû Zer el-Gıfârî'ye kendisini zayıf gördüğünü belirterek, yetim malının velâyetini üzerine almamasını tembih etmiştir.[852]
Avn b. Ebû Cühayfe babasından şu sözü nakleder: "Bize Peygamber'in zekat memuru geldi. Zekatı zenginlerimizden alıp fakirlerimize verdi. Ben yetim bir çocuktum. Bana da bir deve verdi".[853] Bu örnek de Hz. Peygamber döneminde devletin yetimleri korumaya gösterdiği itinayı gözler önüne sermektedir.
Hz. Peygamber, yetime, yoksula ve yolcuya infakta bulunan zengini övmüş; onların hakkını yiyeni ise kötülemiştir.[854] "Kim bir yetimin yiyeceğini ve içeceğini üstlenirse, affedilmeyecek günah işlemedikçe Allah onu cennete yerleştirir"[855] buyurmuştur. Yetim yeğenlerezekat vermenin hükmünü soranlara, buna, birisi akrabalıktan dolayı ve diğeri de zekattan dolayı olmak üzere iki kat mükafat verileceğini bildirmiştir.[856] Kalbinin katılığından şikayet eden bir adama, yetime merhamet etmesini, başını okşamasını, yediği yemekten ona da yedirmesini söylemiş, o zaman kalbinin yumuşayacağını bildirmiştir.
Görüldüğü gibi Hz. Peygamber, o dönemde sosyal bir problem olan ve her zaman da problem olabilecek yetim hakkı ve yetimlere iyi davranılması konusunda çok önemli ve köklü çözümler getirmiştir.
Hz. Peygamber, şehitlerin geride bıraktıkları çocuklarına özel ilgi göstermiştir. Onun özel iltifat ve ilgisine mazhar olan şehit çocuklarından birisi Uhud şehitlerinden Abdullah b. Amr XE "Abdullah b. Amr" 'ın oğlu Câbir'dir. Babası şehit olduğunda Câbir on sekiz yaşlarında bulunuyordu. Hz. Peygamber Uhud savaşından bir gün sonra Hamrâaülesed Gazvesi'ne giderken, sadece bir gün önce Uhud'a katılanların gelmesine müsade ettiği halde, babası bir gün önce şehit olan Câbir b. Abdullah'a özel izin vermiştir. Câbir, Hz. Peygamber'e gelerek, Uhud Savaşı'na, kızkardeşlerine bakacak başka kimsesi bulunmadığı için katılamadığını bildirmiş ve sefere iştirak etmek için izin istemiştir. Hz. Peygamber Câbir'e başka zamanlarda da yardımcı olmuştur. Çoğu alacaklıları, hurmaların toplanma mevsimi geldiğinde Câbir'den babasının borçlarını isterler. O da hurma bahçesinden başka gelirleri olmadığını ve o yılki ürünün de borcunu karşılamaya yetmeyeceğini Hz. Peygamber'e bildirir. Hz. Peygamber toplanan hurmaları birkaç öbek halinde yığdırır. Bunlardan en büyük öbeğin yanına oturarak ölçeği eline alır ve herkese alacağı nisbetinde hurma vermeye başlar. Hz. Peygamber'in bir mucizesi olarak Câbir'in bütün borçları ödendikten sonra hurmaların eksilmediği rivayet edilir.[857]
Hz. Peygamber, maddî sıkıntı içinde bulunan şehit ailelerine yardımlarda bulunurken, onları ezikliğe sevkedecek davranışlardan da kaçınmıştır. Buna örnek olarak Câbir b. Abdullah ile aralarında geçen olayı hatırlatmak istiyoruz. Hz. Peygamber'le birlikte Zâtürrikâ' Gazvesi'ne katılan Câbir b. Abdullah, ona maddî sıkıntı içinde olduğunu bildirir. Hz. Peygamber Câbir'den kendisine devesini satmasını ister. Uzun süren pazarlıktan sonra Medine'ye varınca teslim etmek şartıyla deveyi satın alır. Câbir Medine'ye dönünce deveyi teslim etmek için götürdüğünde Hz. Peygamber ona borcunu öder ve deveyi de kendisine hediye eder.Câbir o sırada tanıdığı bir Yahudiye rastlar ve durumu ona anlatır. Yahudi buna hayret eder ve "Demek o senden deveyi satın aldı, parasını verdi, sonra da deveyi sana hediye etti ha"! diyerek bu hayretini gizleyemez. Câbir de "Evet" cevabını verir.[858]
Hz. Peygamber şehit çocuklarına sadece yardımla, maddî ve manevî ihtiyaçlarını karşılamakla yetinmemiş; kendilerinin ileriki yıllarda yalnızca yardımla geçinen insanlar olarak yaşamaktan kurtulup birer iş sahibi olmalarını, geçimlerini kendileri temin etmelerini istemiş ve bunun için teşvik etmiştir. Hz. Peygamber'le Mûte Savaşı'nda şehit düşen Câfer-i Tayyar'ın oğlu Abdullah arasında geçen bir olayı buna örnek olarak kaydedebiliriz. Peygamberimiz bir gün çocuklarla birlikte pazarda satış yapan Abdullah b. Câfer XE "Abdullah b. Câfer" 'in yanına uğramış, kendisiyle ilgilenmiş ve "Allahım! Onun satışını bereketli kıl" diye dua etmiştir. Abdullah b. Câfer Hz. Peygamber'in vefatında 10 yaşında olduğuna göre[859] bu olay, çocuk yedi ilâ on yaşları arasında iken meydana gelmiş olmalıdır.
Hz. Peygamber şehit çocuklarını teselli etmiştir. Ebû Saîd el-Hudrî Uhud savaşı esnasında on üç yaşında bulunuyordu. Babası Mâlik b. Sinan onun gelişmiş olduğunu söyleyerek savaşa katılmasını istemiş, ancak Hz. Peygamber kabul etmemişti. Mâlik b. Sinan Uhud savaşında şehit düşmüştür. Ebû Saîd el-Hudrî, savaştan sonra Medine'ye dönen Hz. Peygamber'i Benî Hudre çocuklarıyla birlikte karşılamaya gitmiştir. Hz. Peygamber onu teselli etmiş ve "Allah babana ecrini versin" diyerek dua etmiştir.
Hz. Peygamber genç yaşta Uhud'da şehit düşen amcası Hz. Hamza'nın yetim çocukları ile ilgilenmiştir. Hamza'nın kızı olan Ümâme, Umretü'l-Kazâ'da "Amca! Amca!" diyerek Peygamberimizin arkasına düşmüş,o da Ümâme'yi alarak Medine'ye getirmiştir. Çocuğun bakımını üstlenmek için Zeyd b. Hârise, Hz. Ali ve Câfer b. Ebû Tâlib arasında anlaşmazlık çıkmıştır. Bunun üzerine araya Peygamberimiz girmiş; Câfer b. Ebû Tâlib'in hanımı Esmâ,Ümâme'nin teyzesi olduğundan, onun bakımını Câfer'e vermiştir. Ümâme'yi daha sonra Seleme b. Ebû Seleme ile evlendirmiştir. Yine Uhud savaşında şehit düşen Abdullah b. Cahş XE "Abdullah b. Cahş" 'ın terekesinin idaresini üzerine almış; oğluna Hayber'de bir mülk satın alıvermiştir.[860]
Hz. Peygamber'in Medine döneminde sahabenin hemen tamamı gazilerden oluşuyordu. Çünkü Bedir, Uhud, Hendek savaşlarına katılanlar birer gazi idiler. Peygamberimiz Ehl-i Bedir'den övgü ile söz etmiştir.[861] Övgüsünde özellikle Bedir ehlinin faziletinden bahsetmekle birlikte, bu, aynı zamanda onun gazilere verdiği değeri göstermektedir. Mekke'nin Fethi'ne yönelik hazırlıkları müşriklere haber vermek için onlara mektup yazan ve fakat daha sonra bu mektubu ele geçirilen Hâtıb b. Ebû Beltea örneğinde olduğu gibi, bunların bazı suçlarını affettiği görülmektedir.
Hz. Peygamber şehitlerin geride kalan yakınlarını teselli için elinden gelen çabayı sarfederdi. Buna, küçük yaşta şehit düşen Hârise b. Sürâka'nın annesine karşı davranışını örnek olarak verebiliriz. Hârise bir yetimdi ve babası Sürâka hicretten önce ölmüştü. Kendisi de hicretten sonra annesi ile birlikte Müslüman olmuştu. Hârise, yaşının küçük olması nedeniyle Bedir Savaşı'na mücâhit olarak katılamadı. Bu arada savaş alanının gerisinde bir su birikintisinden su içerken atılan bir okla isabet aldı ve bu savaşın ensardan ilk şehidi oldu. Annesi ve kızkardeşiHârise'nin öldüğünü duydular. Annesi Ümmü Hârise, Hz. Peygamber'in gelmesini bekledi ve ondan oğlunun durumunu soracağını, eğer cennette ise ağlamayacağını, şayet cehennemde ise ağlayacağını ifade etti. Peygamberimiz Bedir'den Medine'ye dönünce bu kadın oğlunun durumunu sormak üzere onun huzuruna gelerek "Eğer oğlum cennette ise sabreder, sevabını beklerim; değilse onun için var gücümle ağlarım" dedi. Hz. Peygamber Hârise'nin cennette, üstelik Firdevs cennetinde olduğunu bildirdi. Bunun üzerine annesi oğlu için asla ağlamayacağını açıkladı.[862]
Hz. Peygamber'in bir şehit annesini teselli edişiyle ilgili şu olay da son derece mânidardır: O, Uhud şehitlerini defnettikten sonra atına binerek gazilerle birlikte Medine'ye doğru hareket etttiği sırada ensar kadınları kendisini karşılamak üzere yola çıkmışlardı. Bunların arasında Hz. Peygamber'in atının dizginini tutan Sa'd b. Muaz'ın annesi Kebşe bint Ubeyd de vardı. Bu kadının diğer oğlu Amr şehit düşmüştü. Sa'd b. Muaz, "Yâ Resûlallah! Annem"! diyerek onu takdim etti. Hz. Peygamber Kebşe bint Ubeyd'e "Merhaba"! diye hitap etti. Kebşe Hz. Peygamber'e yaklaşarak "Seni sağ salim gördüm ya, felaket hiç gelir bana" dedi. Peygamberimiz ona oğlu Amr b. Muaz için başsağlığı diledikten sonra onun ve diğer şehitlerin cennetlik olduğunu belirtip şöyle dua etti: "Allahım! Kalplerindeki üzüntüleri gider. Musibetlerinden dolayı mükâfatlandır. Şehitlerin geride bıraktıklarına güzel muamelede bulunacak iyi halefler eyle".[863]
Uhud Savaşı'nda şehit düşen Enes b. Fedâle'nin yetim kalan üç yaşlarındaki oğlu Muhammed Hz. Peygamber'in huzuruna getirilir. Peygamberimiz ona satılmamak ve hibe edilmemek kaydıyla bir hurmalık bağışlar.[864] İslâm ordusu Uhud savaşından Medine'ye döndüğünde kadınlar savaşa katılan yakınlarından haber sormak üzere Hz. Peygamber'in yanına gelirler. Baldızı Hamne bint Cahş'a kardeşi Abdullah'ın ve dayısı Hamza'nın şehit olduğunu söyler. Hamne soğukkanlılık gösterir ve Allah'tan onların bağışlanmasını ister. Hz. Peygamber kocasının şehit düştüğünü söyleyince üzülür ve feryat eder.Bunun üzerine Hz. Peygamber, kadınların yanında kocalarınınayrı bir yeri olduğunu söyler. Ona niçin böyle yaptığını sorduğunda, "Yâ Resûlallah! Yetim çocuklarını hatırladım; beni ürpertti" der.Hz. Peygamber o çocukların iyi yetişmesi için dua eder, onlarla ilgilenir. Hamne'ye Hayber'de yiyecek yardımında bulunur.[865]
Bir sözünde Peygamberimiz, "Dul hanımlarla fakirlerin işlerine koşanlar Allah yolunda cihad etmiş gibi mükâfâta nail olurlar"[866] buyurmuştur. Bu sözün kapsamına şehitlerin geride bıraktıkları dul eşlerine yardımcı olanların da girdiği muhakkaktır. Hz. Peygamber şehit ailelerinden manevî desteğini esirgememiş ve onlar için "Allah'ım! Onların kalplerindeki üzüntüyü gider. Musibetlerini gider. Geride bıraktıklarına iyi halef kıl" şeklinde dua etmiştir.[867]
Hz. Peygamber'in gazilere, şehitlere ve şehit çocuklarına verdiği değerden sahâbe de etkilenmiştir. İbn Hişâm'ın tarih belirtmeden kaydettiği bir habere göre onun en yakın arkadaşı olan Hz. Ebû Bekir kucağında küçük bir kız çocuğunu seviyorken yanına bir adam girer ve çocuğun kim olduğunu sorar. Hz. Ebû Bekir "O benden daha hayırlı olan bir adamın kızıdır. Bu Sa'd b. Rebî'in kızıdır"[868] cevabını verir. Sa'd b. Rebî' ise Bedir Savaşı'na katılmış bir gazi idi; Uhud Savaşı'nda şehit düşmüştü.
[829] İ. Kafi Dönmez, "Yetim", İA, XIII, 402.
[830] Zebîdî, XI, 78-79.
[831] Duhâ Sûresi 6.
[832] Duhâ Sûresi 9.
[833] Nisâ Sûresi 7.
[834] Vâhidî, Esbâbü'n-Nüzûl, tah. Seyyid el-Cümeylî, Beyrut 1990, s. 120-121.
[835] En'âm Sûresi 152.
[836] Bakara Sûresi 220.
[837] Süleyman Eteş, Yüce Kur'an'ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul 1990, I, 379.
[838] İbn Hişâm, I, 336.
[839] Buhârî, III, 195.
[840] İbn Mâce, II, 1213.
[841] İbn Mâce, II, 817.
[842] Vâkıdî, I, 281.
[843] Buhârî, IV, 258.
[844] Ebû Dâvud, III, 393; V, 310.
[845] Buhârî, et-Târîhu'l-Kebîr, Haydarâbâd 1941, II, 78.
[846] Mâlik, I, 251.
[847] İbn Sa'd, III, 610.
[848] İbn Hanbel, V, 250.
[849] Buhârî, III, 195.
[850] İbn Mâce, II, 1213.
[851] İbn Mâce, II, 1213.
[852] Neseî, VI, 55.
[853] Tirmizî, III, 40.
[854] Neseî, V, 91.
[855] Tirmizî, IV, 320.
[856] Neseî, V, 93.
[857] Buhârî, V, 32.
[858] İbn Hanbel, III, 303; İbnü'l-Esîr, Üsd, I, 307-308.
[859] İbn Hacer, İsâbe, II, 280-281.
[860] İbn Seyyidinnâs, II, 32.
[861] Buhârî, V, 9 vd.; İbn Hanbel, I, 105; İbn Mâce, I, 56-57.
[862] Vâkıdî, I, 65, 94; Buhârî, III, 206; Ali Toksarı, "Hârise b. Sürâka", DİA, XVI, 202-203.
[863] Vâkıdî, I, 316.
[864] İbn Sa'd, II, 37; VIII, 342.
[865] Vâkıdî, I, 291-292.
[866] Buhârî, VII, 76.
[867] Vâkıdî, I, 316.