neslinur
Fri 11 June 2010, 01:44 pm GMT +0200
5- BÖLÜM
Gıybete Teşvik Edici Sebepler
İnsanı gıybet etmeye teşvik eden sebepler çoktur. Bunlardan bazıları şunlardır:
Birinci Sebep:
Bir kimse kendisini kızdırıp öfkelendiren kişinin kötülüklerini söyleyerek öfkesini dindirmeye çalışır. Bazen söyledikleri onu tatmin etmeyince içinde bir kin oluşur ve devamlı olarak karşıdakinin kötülüklerini söyler ve onu çekiştirir. Kin ve öfke insanı gıybete sürükleyen büyük sebeplerdendir.
İkinci Sebep:
Bir kimse yanında başkasını çekiştirenlere katılmak suretiyle gıybete başlar. Onların yerdiklerini o da yerer. Onların öfkelendiği kişiye o da Öfkelenir. Böylece onların söylediklerini tasvip ettiğini ima eder ve onlarla beraber olduğunu göstermeye çalışır. Bazen de onlar gibi bir başkasını gıybet etmeye başlar ve helak olur.
Halil b. Rebii şöyle anlattı:" Ben, bir gün mescitte oturuyordum. Yanımdakiler, bir adamı çekiştirmeye başladılar. Onları böyle yapmaktan alıkoymak istedim. Durdular; az sonra bir başkasını çekiştirmeye başladılar. Haliyle çekiştirilen adamı ben de çekiştirmeye başladım. O gece, bir rüya gördüm. Bana uzun boylu, siyah bir adam geldi. Elinde bir tepsi vardı. İçinde de, bir parça domuz eti bulunuyordu." "Bunu ye!" dedi. Ben de şöyle dedim: "Ben mi domuz eti yiyeceğim? Vallahi yemem." Bunun üzerine beni şiddetle sarstı ve şöyle dedi: "Yiyeceksin, çünkü sen bundan daha fenasını yedin." Bir yandan da, o domuz etini ağzıma tıkmaya çalışıyordu. Bu arada uyandım. Vallahi otuz kırk gün kadar aradan zaman geçti. Her yemek yiyişimde, o domuz etinin kokusunu ağzımda duyuyordum."
Üçüncü Sebep:
Bir başkasının kendisini küçük düşürecek sözler söyleyeceğini veya bir başkasının huzurunda, aleyhinde şahadette bulunarak kendisini kötüleyeceğini sezdiği için ondan önce davranarak, onun kötülüklerini saymak suretiyle onu yerer ve onu çekiştirerek küçük düşürmeye çalışır ki böylece aleyhinde söylenecek sözlere itibar edilmesin.
Dördüncü Sebep:
Kendisine nispet edilen şeyden kendisini arındırmak için başkasının da kendisiyle o kötü fiile ortak olduğunu zikrediyor ta ki işlediği kötülük hususunda nefsini mazur göstersin. Kendini temize çıkarmak için başkasının gıybetini yapıyor.
Beşinci Sebep:
Başkasını tenkit etmek suretiyle kendi nefsini yükseltmektir. Mesela, " Filan adam cahildir veya akılsızdır" diyerek kendisinin ondan daha âlim veya daha akıllı olduğunu vurgulamak ister. Böylece adamın gıybetim yaparak nefsini yüceltir.
Altıncı Sebep:
Hasedinden dolayı gıybet eder.' Yani insanlar tarafından övülen, sevilen ve ikram edilen bir kimseye gösterilen ilgiyi hazmedemediği için, o kişinin geçmişteki ayıplarını söyleyerek onu kötülemeye çalışır, ta ki o kişi insanların gözünden düşsün, ona ikram etmekten, onu övmekten ve onu sevmekten vazgeçsinler. Çünkü insanların o kişiye değer vermelerini ve onu övmelerini görmek, ona çok ağır geliyor. Hased, gıybeti tahrik eden en önemli sebeplerdendir.
Yedinci Sebep:
Eğlenmek, şakalaşmak veya vakit geçirmek için gıybet edilir. Başkasının konuşmasını ve hareketlerini taklid ederek yanındakileri güldürmeye, eğlendirmeye çalışır. Böylece başkasının kusurlarını zikrederek gıybet etmiş olur.
Sekizinci Sebep:,
Karşısındaki ipsanı tahkir etmek için, onu alaya alarak gıybet etmiş olur.
Gıybetin üç özel sebebi vardır ki, âlimler dahi burada hataya düşmektedirler. Çünkü bunlarda hayrın İçinde gizli bir şer vardır.
1- Sebep:
Bir kimsenin kusurunu şaşkınlık şeklinde ifade etmektir.
Mesela, " Filan adama şaşıyorum, o ahlaksız karısıyla nasıl geçiniyor?"diyerek şaşkınlığını ifade ederken adamın kusurlarını dile getirmekte aynı zamanda ismini de zikretmektedir. Bu kişi şaşkınlığında haklı olabilir. Fakat adamın ismini vermekle, gıybet etmiş olmaktadır.
2- Sebep:
Şefkat ve rahmettir. Bir kimsedeki kusuru, üzüldüğünden dolayı ifade etmektir. Mesela, " Yazık, zavallı adamın bu yaptığına üzüldüm" veya " Filan adam çok güzel bir müslümandır. Başına gelen belalar beni çok üzdü." diyerek şefkat ve merhametinden dolayı üzüntüsünü dile getirirken, adamın kusurlarını açıklamakta ve ismini zikretmektedir. Bu kişinin üzülmesi, şefkat ve merhamet etmesi hayırdır. Fakat samimi de olsa şeytan kendisini aldatır, adamın ismini verdirmek suretiyle sevabını iptal eder ve onu gıybete sürüklemiş olur.
3- Sebep:
Allah için öfkelenmektir. Kişi, başkasının yaptığı bir münkeri gördüğünde veya işittiğinde Allah için öfkelenir. Fakat başkasının yanında o kişinin ismini söyleyip, kötülüğünü açıkladığında gıybet etmiş olur (kişinin münkerde fıs-ka varması farklıdır. Çünkü fasıkm gıybeti olmaz). Oysa o kişiye emr-i bil ma'ruf ve nehy-i anil münkeri gizlice yapması ve o adamın ismini gizlemesi gerekirdi.
Nitekim bir rivayete göre; Resul-i Ekrem(s.a.v) zamanında bir grup insan otururken bir kişi yanlarından geçti ve onlara selam verdi. Onlar onun selamım aldılar. O kişi onları geçtiği zaman, içlerinden birisi dedi ki:
"Ben Allah için bu adama buğzediyorum."
Orada oturan diğer şahıslar:
"Sen kötü konuştun. Allah'a yemin ederiz ki, biz gider senin söylediklerini ona söyleriz." dediler. Sonra içlerinden birisine:
"Ey filan adam! Kalk ona yetiş! Bu adamın söylediğini kendisine söyle" dediler.
Gönderdikleri adanı, o adama yetişti ve söylenen sözü adama nakletti. Bunun üzerine adam, Resulullah'a geldi ve kendisine söyleneni Resulullah'a bildirdi. Resul-i Ek-rem(s.a.v) kendisine:
"Aleyhinde konuşan adamı çağır!" diye emir verdi. O da gidip adamı çağırdı.Adam Resul-i Ekrem(s.a.v)'in huzuruna gelerek söylediğini itiraf etti. Resul-i Ekrem(s.a.v) adama sordu:
"Bu adama neden buğzediyorsun?" Adam:
"Ben onun komşusuyum ve onun durumunu biliyorum. Allah'a yemin ederim, şu farz namazdan başka onun hiçbir namaz kıldığını görmedim." dedi.
Gıybeti edilen adam Resulullah'a:
"Ey Allah'ın Resulü! Bu adamdan sor! Farz namazımı vaktinde kılmadığı mı veya güzel abdest almadığımı veyahut namazdaki rüku ve secdeyi çirkin bir şekilde yaptığımı görmüş müdür? "dedi.
Bunun üzerine Resul-i Ekrem(s.a.v), adamdan sordu. Adam, "Hayır" cevabını verdikten sonra şöyle devam etti:
"Yemin ederim ki Ramazan ayından başka hiçbir ay oruç tuttuğunu görmedim."
Gıybeti edilen adam, Resulullah'a:
"Ey Allah'ın Resulü! Kendisinden sor! Ramazan ayında hiç oruç tutmadığımı görmüş müdür?"
Resul-i Ekrem(s.a.v) adamdan sordu. Adam "Hayır" cevabını verdikten sonra şöyle devam etti:
"Allah'a yemin ederim ki, Ramazan ayında hiçbir dilenciye veya fakire bir şey verdiğini görmedim. Zekat hariç malından bir şeyi Allah yolunda infak ettiğini görmedim. Gıybeti yapılan adam Resulullah'a:
"Ey Allah'ın Resulü! Kendisinden sor! Acaba zekatımı hiç eksik verdim mi veya zekatımı hiç geciktirdim mi?"
Resul-i Ekrem(s.a.v), adamdan sordu. Adam " Hayır" cevabını verdi. Bunun üzerine Resul-i Ekrem(s.a.v), gıybet eden adama şöyle dedi:
"Kalk! (Buradan git). Umulur ki, o adam senden hayırlıdır."[53]
Şaşmak, merhamet etmek ve öfkelenmek Allah için olduğu zaman, adamın adını açıklamakta sakınca olmadığını sanmak, büyük bir hatadır. Hâlbuki isim vermekle, bilmeyerek gıybet etmiş oluruz. Eğer sözlerimizle münkeri kaldırıp hayrı ikame etmeyi diliyor ve bunun çabasına giriyorsak durum farklıdır.
Gıybete Teşvik Edici Sebepler
İnsanı gıybet etmeye teşvik eden sebepler çoktur. Bunlardan bazıları şunlardır:
Birinci Sebep:
Bir kimse kendisini kızdırıp öfkelendiren kişinin kötülüklerini söyleyerek öfkesini dindirmeye çalışır. Bazen söyledikleri onu tatmin etmeyince içinde bir kin oluşur ve devamlı olarak karşıdakinin kötülüklerini söyler ve onu çekiştirir. Kin ve öfke insanı gıybete sürükleyen büyük sebeplerdendir.
İkinci Sebep:
Bir kimse yanında başkasını çekiştirenlere katılmak suretiyle gıybete başlar. Onların yerdiklerini o da yerer. Onların öfkelendiği kişiye o da Öfkelenir. Böylece onların söylediklerini tasvip ettiğini ima eder ve onlarla beraber olduğunu göstermeye çalışır. Bazen de onlar gibi bir başkasını gıybet etmeye başlar ve helak olur.
Halil b. Rebii şöyle anlattı:" Ben, bir gün mescitte oturuyordum. Yanımdakiler, bir adamı çekiştirmeye başladılar. Onları böyle yapmaktan alıkoymak istedim. Durdular; az sonra bir başkasını çekiştirmeye başladılar. Haliyle çekiştirilen adamı ben de çekiştirmeye başladım. O gece, bir rüya gördüm. Bana uzun boylu, siyah bir adam geldi. Elinde bir tepsi vardı. İçinde de, bir parça domuz eti bulunuyordu." "Bunu ye!" dedi. Ben de şöyle dedim: "Ben mi domuz eti yiyeceğim? Vallahi yemem." Bunun üzerine beni şiddetle sarstı ve şöyle dedi: "Yiyeceksin, çünkü sen bundan daha fenasını yedin." Bir yandan da, o domuz etini ağzıma tıkmaya çalışıyordu. Bu arada uyandım. Vallahi otuz kırk gün kadar aradan zaman geçti. Her yemek yiyişimde, o domuz etinin kokusunu ağzımda duyuyordum."
Üçüncü Sebep:
Bir başkasının kendisini küçük düşürecek sözler söyleyeceğini veya bir başkasının huzurunda, aleyhinde şahadette bulunarak kendisini kötüleyeceğini sezdiği için ondan önce davranarak, onun kötülüklerini saymak suretiyle onu yerer ve onu çekiştirerek küçük düşürmeye çalışır ki böylece aleyhinde söylenecek sözlere itibar edilmesin.
Dördüncü Sebep:
Kendisine nispet edilen şeyden kendisini arındırmak için başkasının da kendisiyle o kötü fiile ortak olduğunu zikrediyor ta ki işlediği kötülük hususunda nefsini mazur göstersin. Kendini temize çıkarmak için başkasının gıybetini yapıyor.
Beşinci Sebep:
Başkasını tenkit etmek suretiyle kendi nefsini yükseltmektir. Mesela, " Filan adam cahildir veya akılsızdır" diyerek kendisinin ondan daha âlim veya daha akıllı olduğunu vurgulamak ister. Böylece adamın gıybetim yaparak nefsini yüceltir.
Altıncı Sebep:
Hasedinden dolayı gıybet eder.' Yani insanlar tarafından övülen, sevilen ve ikram edilen bir kimseye gösterilen ilgiyi hazmedemediği için, o kişinin geçmişteki ayıplarını söyleyerek onu kötülemeye çalışır, ta ki o kişi insanların gözünden düşsün, ona ikram etmekten, onu övmekten ve onu sevmekten vazgeçsinler. Çünkü insanların o kişiye değer vermelerini ve onu övmelerini görmek, ona çok ağır geliyor. Hased, gıybeti tahrik eden en önemli sebeplerdendir.
Yedinci Sebep:
Eğlenmek, şakalaşmak veya vakit geçirmek için gıybet edilir. Başkasının konuşmasını ve hareketlerini taklid ederek yanındakileri güldürmeye, eğlendirmeye çalışır. Böylece başkasının kusurlarını zikrederek gıybet etmiş olur.
Sekizinci Sebep:,
Karşısındaki ipsanı tahkir etmek için, onu alaya alarak gıybet etmiş olur.
Gıybetin üç özel sebebi vardır ki, âlimler dahi burada hataya düşmektedirler. Çünkü bunlarda hayrın İçinde gizli bir şer vardır.
1- Sebep:
Bir kimsenin kusurunu şaşkınlık şeklinde ifade etmektir.
Mesela, " Filan adama şaşıyorum, o ahlaksız karısıyla nasıl geçiniyor?"diyerek şaşkınlığını ifade ederken adamın kusurlarını dile getirmekte aynı zamanda ismini de zikretmektedir. Bu kişi şaşkınlığında haklı olabilir. Fakat adamın ismini vermekle, gıybet etmiş olmaktadır.
2- Sebep:
Şefkat ve rahmettir. Bir kimsedeki kusuru, üzüldüğünden dolayı ifade etmektir. Mesela, " Yazık, zavallı adamın bu yaptığına üzüldüm" veya " Filan adam çok güzel bir müslümandır. Başına gelen belalar beni çok üzdü." diyerek şefkat ve merhametinden dolayı üzüntüsünü dile getirirken, adamın kusurlarını açıklamakta ve ismini zikretmektedir. Bu kişinin üzülmesi, şefkat ve merhamet etmesi hayırdır. Fakat samimi de olsa şeytan kendisini aldatır, adamın ismini verdirmek suretiyle sevabını iptal eder ve onu gıybete sürüklemiş olur.
3- Sebep:
Allah için öfkelenmektir. Kişi, başkasının yaptığı bir münkeri gördüğünde veya işittiğinde Allah için öfkelenir. Fakat başkasının yanında o kişinin ismini söyleyip, kötülüğünü açıkladığında gıybet etmiş olur (kişinin münkerde fıs-ka varması farklıdır. Çünkü fasıkm gıybeti olmaz). Oysa o kişiye emr-i bil ma'ruf ve nehy-i anil münkeri gizlice yapması ve o adamın ismini gizlemesi gerekirdi.
Nitekim bir rivayete göre; Resul-i Ekrem(s.a.v) zamanında bir grup insan otururken bir kişi yanlarından geçti ve onlara selam verdi. Onlar onun selamım aldılar. O kişi onları geçtiği zaman, içlerinden birisi dedi ki:
"Ben Allah için bu adama buğzediyorum."
Orada oturan diğer şahıslar:
"Sen kötü konuştun. Allah'a yemin ederiz ki, biz gider senin söylediklerini ona söyleriz." dediler. Sonra içlerinden birisine:
"Ey filan adam! Kalk ona yetiş! Bu adamın söylediğini kendisine söyle" dediler.
Gönderdikleri adanı, o adama yetişti ve söylenen sözü adama nakletti. Bunun üzerine adam, Resulullah'a geldi ve kendisine söyleneni Resulullah'a bildirdi. Resul-i Ek-rem(s.a.v) kendisine:
"Aleyhinde konuşan adamı çağır!" diye emir verdi. O da gidip adamı çağırdı.Adam Resul-i Ekrem(s.a.v)'in huzuruna gelerek söylediğini itiraf etti. Resul-i Ekrem(s.a.v) adama sordu:
"Bu adama neden buğzediyorsun?" Adam:
"Ben onun komşusuyum ve onun durumunu biliyorum. Allah'a yemin ederim, şu farz namazdan başka onun hiçbir namaz kıldığını görmedim." dedi.
Gıybeti edilen adam Resulullah'a:
"Ey Allah'ın Resulü! Bu adamdan sor! Farz namazımı vaktinde kılmadığı mı veya güzel abdest almadığımı veyahut namazdaki rüku ve secdeyi çirkin bir şekilde yaptığımı görmüş müdür? "dedi.
Bunun üzerine Resul-i Ekrem(s.a.v), adamdan sordu. Adam, "Hayır" cevabını verdikten sonra şöyle devam etti:
"Yemin ederim ki Ramazan ayından başka hiçbir ay oruç tuttuğunu görmedim."
Gıybeti edilen adam, Resulullah'a:
"Ey Allah'ın Resulü! Kendisinden sor! Ramazan ayında hiç oruç tutmadığımı görmüş müdür?"
Resul-i Ekrem(s.a.v) adamdan sordu. Adam "Hayır" cevabını verdikten sonra şöyle devam etti:
"Allah'a yemin ederim ki, Ramazan ayında hiçbir dilenciye veya fakire bir şey verdiğini görmedim. Zekat hariç malından bir şeyi Allah yolunda infak ettiğini görmedim. Gıybeti yapılan adam Resulullah'a:
"Ey Allah'ın Resulü! Kendisinden sor! Acaba zekatımı hiç eksik verdim mi veya zekatımı hiç geciktirdim mi?"
Resul-i Ekrem(s.a.v), adamdan sordu. Adam " Hayır" cevabını verdi. Bunun üzerine Resul-i Ekrem(s.a.v), gıybet eden adama şöyle dedi:
"Kalk! (Buradan git). Umulur ki, o adam senden hayırlıdır."[53]
Şaşmak, merhamet etmek ve öfkelenmek Allah için olduğu zaman, adamın adını açıklamakta sakınca olmadığını sanmak, büyük bir hatadır. Hâlbuki isim vermekle, bilmeyerek gıybet etmiş oluruz. Eğer sözlerimizle münkeri kaldırıp hayrı ikame etmeyi diliyor ve bunun çabasına giriyorsak durum farklıdır.