sumeyye
Wed 25 July 2012, 02:03 pm GMT +0200
Felsler:
Fels sözcüğü lügatte; altın ve gümüş kabilinden olmayan para, Irak dinarının binde biri ve insanların alışverişlerde kullandığı .bakırdan basılmış para anlamlarına gelir.
İslâm'ın ilk devirlerinden itibaren bakır sikkelere «fels» adı verilmiştir. Bu sözcüğün Arap diline lâtince «follis»ten geçtiği öne sürülmüştür. İmparator I. Anastius (m. 491 - 518)'un meskukât nizamnamesinde 40 nummia'lık [24] Bizans sikkesinin adıdır. Bizans follis'lerinin arkasında değerini gösteren M (= 40) işareti vardır. Bu sikkelerin ağırlıklarının önceleri yaklaşık olarak 30 gram olması gerekirken bu miktar giderek azalmış ve müslümanların Suriye'yi fethettikleri sıralarda 6 grama kadar düşmüştür. Değişik büyüklükte olan ve «nummia» adı verilen küçük Bizans bakır sikkelerinin ayarının, 7. milâdî yüzyıldan sonra tamamiyle bozulduğu görülür. Bu yüzden Araplar bunları sikke olarak kabul edip, tedavülde kullanmamışlardır [25]
Müslümanlar, vezinleri hayli azaltılmış bulunan follis'leri, Suriye'nin fethinden sonra kesmeye devam etmişlerdir. Suriye için, yalnız Antakya'da sikke darbedildiği halde Araplar; Baaîbek, Halep, Şam, Ruha (Urfa), Taberiye, Amman, Menbic, İliya-Filistin, Kinnisrin ve daha bir çok yerde para kesmeye mahsus imalathaneler kurmuşlardır. Bu ilk felsler önceleri, tıpkı Bizans sikkeleri tipinde, İmparator Heraklius I ve İmparator Konstantius II'nin ve sonradan halîfenin resimleri ile basılmıştır. Arkalarında kıymetini gösteren M işareti ve daha sonra, arapça yazılar giderek artmıştır. Bir kaç basamak üstüne dikilmiş bir haç şekli vardır [26]
İslâm âleminin en eski, ilk bakır sikkesi 638 m. tarihlerinde Şam'da basılmış olan bir fels'dir. Emevî Halîfesi Abdülmelik tarafından konulan ve 77/696 tarihinde tamamlanmış bulunan «Meskukât Nizâmnâmesi»nde fels'den söz edilmemiş, ancak bakır sikkeler için de arapça yazı kullanılmasının gereği belirtilmiştir. Yine İslâm Ansiklopedisinde verilen bilgiye göre felsler, Araplar tarafından mutlak kıymetli bir sikke gibi değil, ancak kesirleri tamamlamak için, bir ufaklık para olarak telakki edilmiştir. Fels basımı hükümdarlık hukukundan sayılmadiğı için, valiler ile mahallî yöneticiler bu konuda tamamiyle serbest bırakılmıştır. Bu yüzden fels'in kıymeti ile vezin ve tipi basıldığı şehre göre değişir, dînâr ve dirhem gibi hilâfet ülkesine dahil bütün beldelerde serbestçe tedavül etmezdi [27] Fels'in satın alma gücünde şehirler arasında bile değer farkı meydana geldiği için, Hanefîler bunda «fazlalık ribâsı (ribe'l-fadl)»nın cereyan etmeyeceği, ancak nesîe ribâsının [28] cereyan edebileceği görüşünü benimsemiştir. İmam Muhammed (ö. 189/ 805/'e göre tedavülde bulunan fels'lerde ribânın her çeşidi cereyan eder [29]
48 fels'in 1 gümüş dirheme eşit tutulacağını belirten bazı alâmetler varsa da, gümüş sikke ile bakır sikke arasında hiçbir vakit kanunî bir nisbet konulmadığı anlaşılmaktadır. İki maden arasındaki kıymet oranı dâima hâlin icaplarına ve halkın bunları alış verişlerinde kullanmalariyle oluşan satın alma gücüne göre tayin edilmiştir.
Mısır'ın fels'Ier için 1 krattan 30'a kadar hatta daha fazla ağırlıkta «cam vezinler» kullandığı ve bunların feîs basımında tatbik edildiği düşünülürse, hatıra gelebilecek her büyüklükte fels'ler basıldığı ortaya çıkar [30]
Bu duruma göre, çok çeşitli fels'lerin aynı şehirde veya beldeler arasında farklı satın alma güçlerine sahip
olması tabiîdir. Ağırlıkları aynı olsa bile, değişik şehir ve beldelerde farklı nominal bir değer kazanması sebebiyle; 1 felsin 2 felse denk hâle gelmesi mümkündür. Bu yüzden, Hanefîler 1 felsin 2 fels karşılığında satılabileceği görüşünü benimsemişlerdir. Ancak İmam Muhammed aksi görüştedir [31] Felslerin doğrudan doğruya semen sayılmayıp, hangi çeşidi para yerine kullanılacaksa, onu belirleme ile muayyen hâle geleceği esası standart olmamaları yüzündendir. [32]
[24] Nummia: Lâtince kökenli bir sözcük olup, «Nummulaire», petite monnaie=Akçe, maden para, ufaklık ve genel olarak para anlamlarına gelir. Bkz. Petit ROBERT I, Paris 1957, s. 1289.20
[25] R. S. Poole. W. H. Valentine, «Fels» mad., İ. A. c. V, s. 539.
[26] İ. A. c. V, s. 539.
[27] a. esr. a.y.; M. Zeki Pakalın, «Fülûs», Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. I, s. 636, 637.
[28] Ribe'1-fadl: Faize tabi olan malların kendi cinsleriyle fazla olarak trampa edilmesidir. 5 gr. altının peşin olarak 7 gr. altınla trampası gibi. Ribe'n-nesîe : Faize tâbi olan malların kendi cinsleri veya aralarında ortak faiz illeti bulunan başka cins bir inalla veresiye değiştirilmesidir. 1 gr. altının veresiye 1 veya daha fasla gr. altınla trampası gibi.
[29] el-Kâsânî, Bedâyiu's-Sanâyi', c. V, s. 185.
[30] İ. A. a.y.
[31] el-Mevsılî, elİhtiyâr li Ta'lîli'l-Muhtâr, Cz. II, s. 31.
[32] Dr. Hamdi Döndüren, Çağdaş Ekonomik Problemlere İslami Yaklaşımlar, İklim Yayınları: 20-23.