sidretül münteha
Tue 22 February 2011, 04:27 pm GMT +0200
3. Fazlalık ve Ertelemenin Caiz Olduğu Şeyler
Hem birbirinden fazla ve hem de veresiye olarak birbirleriyle satılması caiz olan şeyler -İmam Şafii'ye göre- ribaya tabi olmayan şeylerdir. İmam Mâlik'e göre, ribaya tabi olmamakla beraber, miktarları eşit ve aynı cinsten olmayan şeylerdir. İmam Ebû Hanife'ye göre de, miktarları eşit olsun olmasın aynı cinsten olmayan şeylerdir. İmam Mâlik, menfaatleri aynı olan iki şeyi -her birinin adı ayrı da olsa- bir cinsten ve menfaatleri değişik olan iki şeyi de raynı adı taşısalar bile- ayrı ayrı cinslerden saymıştır. Ona göre menfaatleri aynı olan iki şey -başka başka isimler taşısalar bile- eğer ribaya tabi iseler, birbirleriyle ne veresiye ne de birbirinden fazla olarak satılmaları caizdir. Eğer ribaya tabi değilseler yalnız veresiye olarak caiz değildir. İmam Ebû Hanife ile İmam Şafii ise yalnız isme itibar etmişlerdir. Ancak İmam Şafii'ye göre, iki şeyin aynı cinsten olması, eğer o cins ribaya tabi ise biri diğerinden fazla olarak birbirleriyle satılmalarının cevazına manidir. Ribaya tabi olmayan şeylerde ise, iki şeyin aynı cinsten olması buna mani değildir. Hele veresiyede hiç tesiri yoktur. Çünkü ribaya tabi olan iki şeyin, aynı cinsten olmasalar bile birbirleriyle veresiye olarak satılmaları caiz değildir. Ribaya tabi olmayan iki şey ise, aynı cinsten olsalar bile, birbirleriyle veresiye olarak satılmaları -ona göre- caizdir, işte bu üç fasılda yaptığımız bu tafsilat bu üç Fıkıh îmamı'nın görüşlerinin özetidir.
Birbiriyle veresiye olarak satılmaları caiz olmayan şeyler de iki kısım olup, bir kısmında -yukarıda geçtiği üzere- birbirinden fazla olarak satılması caiz değildir, bir kısmında caizdir. Birbirinden fazla olması caiz olmayan şeylerin veresiye olarak satılmalarının caiz olmamasının sebebi -îmanı Mâlik ve İmam Şafii'ye göre- o şeylerin yiyecek maddesi olmalarıdır. îmam Ebû Hanife'ye göre ise, ölçülen veya tartılan yiyecek maddesi olmalarıdır. Yiyecek maddesi olma vasfı ile birlikte, bir de ikisinin aynı cinsten olma vasfı da bulunursa -İmam Şafii'ye göre- birbirinden fazla olması da haram olur. İmam Mâlik'e göre ise, birbirinden fazla olması, ancak bir üçüncü vasfında, yani saklanabilen cinsten olma vasfı da bulunursa haram olur. Cinsler değişik olduğu zaman ise, birbirinden fazla olması caiz ise de veresiye olarak birbirleriyle satılmaları haramdır.
İmam Mâlik'e göre birbirinden fazla olması haram olan şeyler de -yiyecek maddesi olan ve olmayan şeyler olmak üzere- iki kısımdır. Yiyecek maddesi olmayan şeyler ise, îmam Mâlik'e göre eğer menfaatleri aynı olduğu halde miktarları eşit olmazsa birbirleriyle veresiye olarak satılmaları caiz değildir. Şu halde -îmam Mâlik'e göre- bir koyunu veresiye olarak iki koyuna satmak caiz değildir. Meğer biri sağım, diğeri et koyunu ola. Çünkü bu durumda koyunların menfaatleri aynı değildir, îmam Mâlik'ten gelen meşhur rivayet bu yoldadır. Kimisi de "İmam Mâlik -miktarları eşit olsun olmasın- eğer her birinin menfaati diğerinin menfaatinden ayn bir şey olmazsa, birbirleriyle veresiye satılmalarını caiz görmemektedir» demiştir. Buna göre bir sağım koyununu bir diğer sağım koyununa veresiye olarak satmak -îmam Mâlik'e göre- caiz değildir. Fakat eğer menfaatleri değişik olursa -cinsleri bir de olsa- hem birbirinden fazla ve hem de veresiye olarak birbirleriyle satmak caizdir. Kimiside «îmam Mâlik, menfaatleri aynı olduğu zaman aynı ismi taşımalarını şart koşmuştur» demiştir. Fakat meşhur olan rivayete göre İmanı Mâlik isim birliğini şart görmemiştir.
îmam Ebû Hanife'ye gelince: Ona göre -menfaatleri ister aynı, ister değişik olsun- eğer ikisi aynı cinsten ise birbirleriyle veresiye olarak satılmaları caiz değildir. Şu halde îmam Ebû Hanife'ye göre bir koyunu ne bir koyuna, ne de iki koyuna veresiye olarak satmak -menfaatleri değişik de olsa- caiz değildir.
İmam Şafii'ye göre ise, birbirinden fazla olarak birbirleriyle satılması caiz olan aynı cinsten iki şeyin birbirleriyle peşin de, veresiye de satılması caizdir. Buna göre İmanı Şafii, bir koyunu iki koyuna -peşin olarak da, veresiye olarak da- satmayı caiz görmüştür. îmam Şafii'nin delili, Amr b. As'ın, Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in kendisine, zekât develerinden iki deve yerine bir kuvvetli deve almasını emrettiğine dair hadisidir . Derler ki:[23]Bu, aynı cinsten olan iki şeyin, hem biri diğerinden fazla ve hem de veresiye olarak birbirleriyle satılması demektir.
Hanefiler ise, Semura'dan rivayet olunan Hz. Hasan'ın «Peygamber (s.a.s) Efendimiz hayvanları hayvanlarla satmayı yasak etti» [24] mealindeki hadise dayanmışlardır. Zira bu hadis -Hanefilerin dediğine göre- aynı cinsten olan iki şeyin birbirleriyle veresiye olarak satılamayacağını delalet eder.
Menfaatleri bir olan bir şeyin birbirleriyle veresiye olarak satılmasına cevaz vermeyen İmam Mâlik ise, ihtiyat ederek riba kokusunu veren muamelelerin önünü almak gerektiği düşüncesine dayanmıştır. Çünkü menfaatleri aynı olan iki-şeyin birbirleriyle veresiye olarak satılması, menfaat sağlayan ödünçten başka bir şey değildir. Menfaat sağlayan ödünç ise, haramdır.
İmam Mâlik'in Kûfeli olan Tabileri kendisinden, Semura hadisinin zahirine dayanarak, «Cinsleri ister bir, ister değişik olsun, bir hayvanı bir diğer hayvana veresiye olarak satmak caiz değildir» dediğini rivayet etmişlerdir.
Herhalde İmam Şafii, Amr b. As'ın hadisini tercih, Hanefiler de Semu-ra'nın hadisini hem tercih, hem de te'vil etmişlerdir. Çünkü Semura hadisinin zahiri -ister aynı cinsten, ister ayn cinsten olsunlar- bir hayvanın diğer bir hayvana satılmasının caiz olmadığını ifade etmektedir. îmam Mâlik de herhalde telif yolunu tutarak Semura'nm hadisini menfaatleri aynı olan, Amr b. As'ın hadisini de menfaatleri değişik olan hayvanlara hamletmiştir. Ne varki, Semura'nm bu hadisi bizzat Hz. Hasan'dan dinleyip dinlemediğinde ihtilâf edilmiştir. Bununla beraber Tirmizî, «sahihtir» demiştir.
Tirmizî'nin Câbir'den rivayet ettiği «Peygamber (s.a.s) Efendimiz,
'Hayvanların iki tanesinin bir tane ile veresiye olarak satılması doğru değildir. Fakat peşin satışta sakınca yoktur' buyurdu» [25] hadisi îmam Mâlik'e şahidlik etmektedir.
İbnül-Münzir de «Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in iki siyah köle ile bir köle ve altı baş köle ile de bir cariye satın aldığı sabittir» [26] demiştir. Bu hadisten akla öyle geliyor ki, hayvanın hayvan ile satışı başlıbaşma bir mes'ele
olup ribalı muamelenin önünü almak için men' edilmiş değildir. Peygamber (s.a.s) Efendimiz,
«Altın ve gümüşten hazır olmayanı hazır ile satmayın» [27] buyurduğu için altın ile gümüşün, taraflar henüz satış yerinden ayrılmamışken birbirlerine sattıklarını teslim etmelerinin şart olduğunda müttefik olan fukaha, ribayatabi olan diğer mallarda da bunun şart olup olmadığında ihtilâf etmişlerdir. «Şarttır» diyenler altın ve gümüşe kıyas etmişlerdir. «Şart değildir» diyenler ise, «Çünkü satışlarda asıl -aksini gösteren bir delil bulunmadıkça- henüz satış yerinden ayrılmamışken satılan malı teslim etmenin şart olmamasıdır. Bunun şart olduğunu gösteren delil yalnız altın ve gümüş hakkında bulunduğuna göre, diğer malların asıl olan hükümleri üzerinde kalmaları gerekmektedir» demişlerdir. [28]
[23] ebu davud ,buyu ; 17/16, no 3357;darikutni,3/70, no:263.
[24] Ebû Dâvûd, Buyu', 17/15, no: 3356; Tirmizî, Buyu', 12/21, no: 1237.
[25] Tirmizî, Buyu', 12/21, no:. 1238.
[26] Müslim, Musâkât, 22/23, no: 1602; Ebû Dâvûd, Buyu', 17/17, no: 3358.
[27] Buhârî, Buyu', 34/78, no: 2177; Müslim, Musâkât, 22/14, no: 1584.
[28] İbn Rüşd Kadı Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Rüşd El-Hafîd, Bidayetü’l-Müctehid ve Nihayetü’l-Muktesid, Beyan Yayınları: 3/161-164.