sumeyye
Thu 15 September 2011, 03:21 pm GMT +0200
BİRİNCİ BÖLÜM
EBÛ HANİFE VE HADİS
EBÛ HANİFE VE HADİS
I- Ebu Hanife'nin Hadis İlmindeki Yeri
1- Ebu Hanife'nin İlim Çevresi
Kûfe'de yetişen Ebu Hanife, zengin ve renkli bir ilmî muhit içinde bulunmanın şansına sahipti. Hz. Ömer, Abdullah b. Mesud'u halka Kur'an ve fıkıh öğretmek için Kûfe'ye gönderirken, "Abdullah'ı göndermekle sizi kendime tercih ettim"[199] demişti. Çünkü Abdullah b. Mes'ud, sahabe içerisinde ilmiyle temayüz etmiş birkaç kişiden biriydi. Kûfe'nin kuruluşundan, Hz. Osman'ın hilafetinin sonlarına kadar Küfe halkına Kur'an ve fıkıh öğreten Abdullah b. Mes'ud, dörtbine ulaşan fakih ve muhaddis ashabıyle[200] Kûfe'nin diğer İslam beldeleriyle ilmi bakımdan rekabet edebilecek bir seviyeye ulaşmasında en büyük paya sahipti. Bu yüzden Hz. Ali, Kûfe'deki fukahanın çokluğundan dolayı sevinerek:
"Allah, İbn Ümmi Abd (Abdullah b. Mes'ud) e rahmet etsin. Bu belde (Kûfe)yi ilimle doldurmuş" demişti.[201] Yine oraya Sa'd b. Ebi Vakkas, Huzeyfe, Ammar, Selman ve Ebu Musa gibi ileri gelen sahabiler yerleşmişti.[202] Hz. Ali'nin, hilafet merkezini Kûfe'ye nakletmesinden sonra çok sayıda sahabi Kûfe'ye göç etti. Bunların sayılarının bin beş yüz civarında olduğu belirtilmektedir.[203]
Bu sahabilerden ilim alan tabiîlerin sayısının da o oranda fazla olacağını tahmin etmek zor değildir.[204] Burada bunların en meşhurlarından bazılarını ve kimlerden rivayet aldıklarım belirtmekle yetineceğiz.
A- Alkame, b. Kays en-Nehaî (ö.62): Esved b. Yezid en-Nehaînin amcası olan Alkame, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali, Abdullah b. Mes'ud, Huzeyfe, Selman ve Ebu'd-Derdâ'dan rivayette bulunmuştur.[205]
B- Mesruk b. el-Ecda' el-Hemdânî (ö.63): Hz. Ömer, Hz. Ali, Abdullah b. Mes'ud, Habbab b. el- Eret, Ubeyy b. Ka'b, Abdullah b. Ömer, Hz. Aişe ve Ubeyd b. Umeyr'den ilim almıştır.[206]
C- el-Esved b. Yezid b. Kays en-Nehaî (ö. 75): Alkame b. Kays'ın kardeşinin oğlu olan ve ondan yaşça büyük olduğu belirtilen el-Esved'in, Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer, Hz. Ali, Abdullah b. Mes'ud, Muaz b. Cebel, Selman, Ebu Muse'l-Eş'arî ve Hz. Aişe'den rivayetleri vardır.[207]
D- Şureyh el-Kâdî (ö. 80): Hz. Ömer zamanında Küfe kadılığına getirilerek ölümüne kadar altmış iki sene bu görevde kalan ve aynı zamanda şair olan Şureyh b. el-Hâris el-Kindi’nin rivayette bulunduğu sahabilerin başında Hz. Ömer gelir.[208]
E- Abdurrahman b. Ebi Leyla (ö. 83): Ensar’dan 120 sahabiye ulaştığını söyleyen ve Abdurrahman b. Muhammed b. el-Eş'as'la birlikte Haccac'a karşı katıldığı isyan hareketinde öldürülen, Ebu Hanife’nin muasırı meşhur İbn Ebi Leyla'nın da babası olan Abdurrahman’ın ilim aldığı sahabiler şunlardır: Hz. Ömer, Hz. Ali, Abdullah b. Mes'ud, Übeyy b. Ka'b, Sehl b. Huneyf, Havvad b. Cübeyr, Huzeyfe, Abdullah b. Zeyd, Ka'b b. Ucre, el-Berâ b. Âzib, Ebu Zer, Ebu'd Derdâ, Ebu Said el- Hudrî, Kays b. Sa'd, Zeyd b. Erkam.[209]
F- İbrahim en-Nehaî (ö.96): Ebu Hanife'nin şeyhinin şeyhi olan İbrahim en-Nehaî, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Amr, Câbir b. Abdillah, Numan b. Beşir ve Ebu Hureyre gibi sahabilerden ilim almış ileri gelen tabiîlerdendir.[210]
İbrahim Nehai’nin talebesi ve Ebu Hanife'nin hocası olan Hammad b. Ebi Süleyman [211]da bu çevrede yetişen meşhur fakihlerden biriydi ve Nehaî'ye aşırı bağlılığı ile tanınıyordu. Bir gün İbrahim Nehaî et alması için Hammad'ı çarşıya göndermişti. Yolda bineği ile giden babası, Hammad'ı elinde sepetle görünce onu bundan menetti ve elindeki sepeti yere attı. İbrahim vefat ettiği zaman Horasan'dan bir grup hadis ashabı gelerek Hammad'ın babası Müslim b. Yezid'in kapısını çaldılar. Geceleyin elinde mumla dışarı çıkan babasına kapıdakiler:
“Biz seni değil oğlunu istiyoruz” dediler. Babası içeri girerek:
“Ey oğlum, kalk onları karşıla, şimdi anladım ki o sepet bunları senin ayağına getirdi” dedi.[212]
Kûfe'nin hadis ilmi yönünden o dönemdeki canlılığına işaret eden birçok nakil vardır. Bunlardan birinde Enes b. Şirin şöyle demektedir:
"Kûfe'ye geldim. Orada hadis talep eden dört bin kişi ve fakih olan dört yüz kişi gördüm.[213] Affan b. Müslim [214]den gelen diğer bir rivayette de o, şöyle der:
"Kûfe'ye geldik. Orada dört ay kaldık. İsteseydik bu süre içinde yüz bin hadis yazabilirdik. Ancak imlâ dışında kimseden hadis kabul etmediğimiz için elli bin hadis yazabildik." [215]
Ebu Hanife'nin, hadis rivayetlerinin bu kadar bol olduğu bir bölgede bunlardan habersiz olarak yetişmesi mümkün değildir. Bilakis bu rivayet bolluğundan haberdar olduğu içindir ki bunların tercihinde çok titiz davranmış, önüne gelen her rivayeti kabul etmekten sarfı nazar etmiştir. Nitekim fakihleri hadisçilerden ayıran en önemli özellik de budur. Hadisçilerin bir kısmının her duydukları rivayeti onunla amel edilip edilmeyeceğine bakmadan, hatta bazılarının neden bahsettiğini bile anlamadan toplamaya ve nakletmeye çalıştıkları maruftur.[216] Bu yüzden onlara haşv (lüzumsuz söz) ehli, kitap kervanları, kıssa ve hikâye hamalları denilmiştir.[217]
Ebu Hanife'ye, verdiği bir hükmün kaynağını soran A'meş, onun:
"Senin rivayet ettiğin şu ve şu hadislere istinad ediyorum" diyerek hadisleri sıralaması üzerine:
"Yeter, sana yüz günde rivayet ettiğim şeyi bana bir saat içinde rivayet ettin. Senin bu hadislerle amel ettiğini bilmiyordum. Ey fukaha, sizler tabip, bizlerse eczacılarız ve sen ey adam, her ikisine de sahipsin" [218] diyerek fakih ile hadisçi arasındaki farka dikkat çekmiştir.[219]
[199] İbn Sa'd, Tabakat, VI, 7
[200] Kevserî, Nasbu'r-Râye'nin mukaddimesi, I, 30.
[201] Age. 1,30., Kûfe'ye yerleşen sahabilerin bir listesi için bkz. Ibn Sa'd, Tabakat, VI, 12 vd.
[202] Kevserî, Nasbu'r-Râye'nin mukaddimesi, I, 30.
[203] Age., I, 30
[204] Kûfe'de başta hulefâ-i râşidîn ve Abdullah b. Mes'ud olmak üzere birçok sahabiden rivayette bulunan
çok sayıda tabiî, hakkında geniş bilgi için bkz. İbn Sa'd, Tabakat, VI, 66 vd.
[205] İbn Sa'd, Tabakât, VI, 86-92-
[206] Age, VI, 76-84
[207] Age., VI, 70-75.
[208] Age.. VI, 131-145,
[209] Age.,VI, 109-113.
[210] Age., VI, 270-284.
[211] Age., VI, 332-333.
[212] Kevserî, Nasbu'r-Râye'nin mukaddimesi, I, 34.
[213] Râmahürmüzî, el-Muhaddisul- Fasıl, 560.
[214] Bkz. Mîzânül-İ'tidal, III, 81-82.
[215] Râmahürmüzî, 559.
[216] Bununla ilgili örnekler için bkz. İbn Kutbeybe, Tevil, 8-32.; İbnü'l-Cevzî, Telbis. 111-113; Ahbârul-
Hamkâ, 72-85; R Râzî, Menâkıb, 242, 245, 246, 248; Zehebî, Beyânu Za'li’l-İlm, 6.
[217] Râzî, Menâkıb, 250.
[218] Saymerî, 26-27; Mekkî, 139-141.
[219] Dr. İsmail Hakkı Ünal, İmam Ebu Hanife'nin Hadis Anlayışı Ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 49-51