hafız_32
Thu 11 November 2010, 11:10 am GMT +0200
2- Dinî Tecrübe Türleri
Allah'la ilişki içerisinde bulunan insanın yaşadığı dinî tecrübeler, duruma ve şartlara göre bunların yapı ve muhtevası, biçimleri ya da bıraktıkları etkiler bakımından birçok türlere ayırdedilebilir. [224]
a) Muhteva Yönünden Dinî Tecrübe Türleri
aa. Doğrulayıcı Tecrübe : Böylesi tecrübeler, kabul edilmiş inançların (veya imanın) gerçek olduğu duygusunu, bilgisini veya sezgisini ansızın veren tecrübeleridir. Bunun iki alt kategorisi vardır:
1- Kutsal'ın genel bir duygusu; kutsal ve kutsal dışı (profane) arasındaki sınırda korkunun, dehşetin, ihtişamın, tanımı güç heyecanı tecrübesi.
2- Ulûhiyetin varlığının sezgisel ve kendine has bir şuuru, bir başka deyişle, özel yakınlık duygusu.
ab. İlâhî Cevap Tecrübesi : Bu, karşılıklı hazır bulunma tecrübesidir; insan Allah'ın ve O'nun kendi talep.ve durumuyla ilgilendiğinin canlı şuuruna sahiptir. Bunun da üç ayrı şekli vardır: 1- Kurtuluş tecrübesi. Bu tecrübe, Allah'ın insanın varoluşuna özen gösterdiği ve kurtuluşu için onu tercihe yönelttiği şeklinde yaşanır.
2- İlâhî müdahele tecrübesi. Mucizevî bir şekilde Allah'ın müdahelede bulunarak bir tehlike ve sefaletten insanı kurtardığı tarzda hissedilir.
3- ilâhî müeyyide tecrübesi. Bu, Allah'ın cezalandıncı müdahelesinin hissedildiği bir tecrübe şeklidir.
ac. Vecd Tecrübesi : Bu tecrübede karşılıklı olarak hazır bulunmanın sezgisel şuuru yerini, aşk veya dostluğa yakın bir duygusal ilişkiye bırakır.
ad. Vahy Tecrübeleri : Bu tecrübeler içerisinde insan kendini ilâhî tebliğlerin muhatabı olarak hisseder veya özel bir aydınlanmaya maruz kalır[225].
b) Etki ve Sonuçları Yönünden Dinî Tecrübe Türleri
ba. Belli bir tabiatûstü gerçekliğin genel olarak elde edilebilir sağlam ve sezgisel bilgisi. Bu tabiatûstü gerçeklik hem dünyadan ve insan hayatından ayrılmayan ve hem de kendi tezahürleri içerisinde görünen bir sır olarak algılanmaktadır. Bu, ilâhî varlığın hem içkin hem de aşkın olarak hissedilen tecrübesidir.
bb. Kendi yeniliği içerisinde ortaya çıkarak kişiyi şaşkınlığa uğratan, şahsî varoluşu hakkında onu sorguya çeken ve geçici ya da kalıcı olarak kişiyi değişikliğe uğratan, tabiatüstü bir gerçekliğin, çoğu-kez derin bir şekilde duygusal kavranması. Bu tecrübe önemli bir hâdise karakterine sahiptir. Çünkü beklenmedik bir tarzda vukubularak henüz hayal meyal farkedilmiş bir hayat ve kader anlayışını kendi açıklığı ile birdenbire kabul ettirir. Hidayet olaylarının çoğu böyle bir tecrübeyi temsil ederler. Meselâ, Gazzâli'nin gençlik döneminde yaşadığı şüphe ve vesveselerle dolu bunalımlı durumdan bir anda kurtulmasını sağlayan, böylesi bir tecrübenin varlığıdır[226]. Bu tecrübe tipi, ilhama bağlı bir keşif karakterine sahiptir. Böylesi dinî tecrübeler her zaman Allah'ın varlığı ve faaliyeti, gerçekliği ile veya tabiatüstü kişisel bir varlıkla ilgilidir. Bu tecrübede keşfedilen ve hayatı altüst eden şey, kutsal olduğu için ve tabii dünya ile farkı sebebiyle, tam tamına gerçeklik özelliğine sahip olmadığı için, dünya ile sınırlı olmayan kesinlikle tabiatüstü bir gerçekliktir.
be. İnsanın giriştiği şahsî ve devamlı bir ilişkinin ürünü olan bilgi. Bu tecrübe, türlü ilişkilerin, yer aldığı bir tarihi, geçmişe ait bir konu, bir uygulama veya bir şahsın özel ve mahrem kimliğinin sentetik bir anlayışı halinde toplar. Bu tip bir tecrübeyi yaşayan insan, tecrübe konusunu yavaş yavaş kendisine gösteren geçmişin tecrübelerini yeniden hatırlar. Daha önce dinî şüpheler ve çatışmalar geçirmiş olan ve dinî tebliğin çağrısına uyarak imanını arındırma çalışması yapmış olan kimse, iman ve Allah tecrübesine sahip olduğunu söyleyebilir. Veya, dua yapan ve dualarında can sıkıntıları, yanüsamalar ve imtihanlar kadar, faydalar ve neşeler tanıyan kimse dua tecrübesine sahip olduğunu söyleyebilir. Bu şekilde anlaşılmış bir dinî tecrübe içinde, benliğin ötesinde olan şeyle hayat, kendisi vasıtasıyla mahrem ve aydınlık bir bilginin elde edildiği bir aracıdır. Hayatın felaketleri içinde desteklenmiş olan ilişkinin süresi bu tecrübeye, sathî ve geçici izlenim ve görüntüleri aşan bir bilgi sağlamlığı sağlar. Duygusal çalkalanmalar artık onun aslî sürekliliğine zarar vermez. İkinci kategorideki şiddetli heyecani tecrübe ansızın bir aydınlanmaya bağlı bulunmakta iken, Allah'la ilişki halindeki bir hayatın sonucu olan bu tecrübede kişi, Allah'ın kendisini açığa vurduğu kadar gizleyen zât olduğunu da bilir.
bd. Tasavvufî (mistik) tecrübe, dinî tecrübenin özel bir kategorisini temsil eder, Esasen “mistik” kelimesi gizli bir sırla ilişkili olan her bilgiyi ifade ettiği için, kelimenin semantik yapısı böyle bir sınırlandırmaya zorlamaz. Şu kadarı var ki, mistik dine ait olabilir. Dinin dışında, kelimenin en geniş anlamında, her coşkunluk, aşk ve şevk, her toplu taşkınlık, her aydınlanma izlenimi, her birleşme duygusu ve her bâünî bilgi mistik olarak adlandırılabilmektedir. Genelde vecdlerin dinî mistiğin esası olduğu ve bunların akıldışnın derinliklerinden ortaya çıktığı fikri vardır. Fakat, mistiklerin dinî tecrübelerinin dua, zikir, ayin, ibadet, tefekkür., gibi yoğun dinî uygulamaların, ayrıca hayal gücü, duygusallık ve düşünen aklın arınmasıyla gerçekleşen sistematik bir uygulama ve uzun bir yürüyüşün meyvesi olduğu da açık bir gerçektir. Buna karşılık vecd olayları, görüntüler ve kendinden geçmeler; terkedilmişlik duygusu, sıkıntı ve duygusal ölüm safhalarını da içine alan bir güzergahın ikinci derecede olaylarından başka birşey değildirler. Bu bakımdan mistik tecrübe, üçüncü kategorideki tecrübeyle karşılaştırılabilir. Mistik tecrübeyi, şahsî ve devamlı bir ilişkinin sonucu olan tecrübeden ayırdeden şey, mistiklerin arzu ettikleri tecrübî birleşme “bağış”ını kabul etmeye kendilerini hazır hâle getirmek için sistematik ve aralıksız çalışmadır. Konusu ve meydana getirdiği ürün bakımından mistik tecrübe, özel bir tecrübedir. O, birinci kategorideki tecrübeyi kapsar; ikinci kategoriden anlar ihtiva eder; izlediği yol ve sonuçları bakımından üçüncü kategorideki dinî tecrübeyle kıyaslanır. Fakat mistik tecrübe, tecrübeleri daha sistematik olarak hazırlar ve onları daha uzaklara sevkeder [227].
be. Bir kimsenin kendisinde bulduğu ve Allah'tan olduğunun kesin şuuruna vardığı vasıtasız bir bilgi olan vahy tecrübesi, dinî tecrübenin en derin ve anlaşılması güç olanı, sonuçları bakımından en etkili, sürekli ve güçlü olanıdır. Vahy tecrübesi, içerisinde sadık rüyalar, sesler ve görüntüler, doğrudan ilhamlar ve vasıtasız ilişkiler, apaçık idraklerin [228] yer aldığı, çok şekilli, aynı zamanda çok şiddetli [229] bir tecrübedir. O kadar ki, vahy anında bedene yansıyan etkiler [230], bu tecrübenin beşeri tabiatı olağanüstü bir değişikliğe uğrattığını göstermektedir. Bununla birlikte, vahy esnasında peygamberin şuurunun açık olması ve kendinde cereyan eden ruhanî hadiseyi o anda bütün zihnî fonksiyonlarıyla algılama ve izlemesi [231], bu tecrübeyi mistiklerin vecdinden olduğu kadar, bazı akıl hastalarının şanolarından (halüsinasyon) da ayırt etmektedir. Ayrıca, vahye bağlı olarak ortaya konan bilgilerin fert ve toplum hayatında yaptığı etkiler sonucu meydana gelen değişiklikler, insanlığa kattığı yeni değerler, vahy tecrübesinin ayırdedici bir özelliği olarak gözükmektedir.
Hz. Muhammed örneğini izlediğimizde, vahy öncesi bir psikolojik hazırlığın, inziva ve tefekkür döneminin varlığı görülmektedir. Bu durum, vahy tecrübesi ile peygamberin kişiliği arasmda belli bir bağlantının varlığını ortaya koymaktadır. Fakat bu ilişki hiçbir şekilde bir sebep-sonuç ilişkisi olarak değerlendirilmeye elverişli değildir. Yâni Hz. Muhammed, önceden tahmin edip şuurlu ve plânlı bir şekilde hareket ederek, vahy için kendisini hazırlamış değildir [232]. Bir bakıma O, şuurdışı bir şekilde o yöne sevkedilmiştir. O'nda vahy, şuurlu benliğinden tamamen ayrı, ummadığı bir şekilde, beklenmedik bir tarzda ortaya çıkarak, derin bir sarsıntıya yol açmıştır [233]. Bu bakımdan vahy, insan psikolojisini yöneten kanunlarla açıklanması mümkün olmayan bir gerçekliğe sahiptir. [234]
Allah'la ilişki içerisinde bulunan insanın yaşadığı dinî tecrübeler, duruma ve şartlara göre bunların yapı ve muhtevası, biçimleri ya da bıraktıkları etkiler bakımından birçok türlere ayırdedilebilir. [224]
a) Muhteva Yönünden Dinî Tecrübe Türleri
aa. Doğrulayıcı Tecrübe : Böylesi tecrübeler, kabul edilmiş inançların (veya imanın) gerçek olduğu duygusunu, bilgisini veya sezgisini ansızın veren tecrübeleridir. Bunun iki alt kategorisi vardır:
1- Kutsal'ın genel bir duygusu; kutsal ve kutsal dışı (profane) arasındaki sınırda korkunun, dehşetin, ihtişamın, tanımı güç heyecanı tecrübesi.
2- Ulûhiyetin varlığının sezgisel ve kendine has bir şuuru, bir başka deyişle, özel yakınlık duygusu.
ab. İlâhî Cevap Tecrübesi : Bu, karşılıklı hazır bulunma tecrübesidir; insan Allah'ın ve O'nun kendi talep.ve durumuyla ilgilendiğinin canlı şuuruna sahiptir. Bunun da üç ayrı şekli vardır: 1- Kurtuluş tecrübesi. Bu tecrübe, Allah'ın insanın varoluşuna özen gösterdiği ve kurtuluşu için onu tercihe yönelttiği şeklinde yaşanır.
2- İlâhî müdahele tecrübesi. Mucizevî bir şekilde Allah'ın müdahelede bulunarak bir tehlike ve sefaletten insanı kurtardığı tarzda hissedilir.
3- ilâhî müeyyide tecrübesi. Bu, Allah'ın cezalandıncı müdahelesinin hissedildiği bir tecrübe şeklidir.
ac. Vecd Tecrübesi : Bu tecrübede karşılıklı olarak hazır bulunmanın sezgisel şuuru yerini, aşk veya dostluğa yakın bir duygusal ilişkiye bırakır.
ad. Vahy Tecrübeleri : Bu tecrübeler içerisinde insan kendini ilâhî tebliğlerin muhatabı olarak hisseder veya özel bir aydınlanmaya maruz kalır[225].
b) Etki ve Sonuçları Yönünden Dinî Tecrübe Türleri
ba. Belli bir tabiatûstü gerçekliğin genel olarak elde edilebilir sağlam ve sezgisel bilgisi. Bu tabiatûstü gerçeklik hem dünyadan ve insan hayatından ayrılmayan ve hem de kendi tezahürleri içerisinde görünen bir sır olarak algılanmaktadır. Bu, ilâhî varlığın hem içkin hem de aşkın olarak hissedilen tecrübesidir.
bb. Kendi yeniliği içerisinde ortaya çıkarak kişiyi şaşkınlığa uğratan, şahsî varoluşu hakkında onu sorguya çeken ve geçici ya da kalıcı olarak kişiyi değişikliğe uğratan, tabiatüstü bir gerçekliğin, çoğu-kez derin bir şekilde duygusal kavranması. Bu tecrübe önemli bir hâdise karakterine sahiptir. Çünkü beklenmedik bir tarzda vukubularak henüz hayal meyal farkedilmiş bir hayat ve kader anlayışını kendi açıklığı ile birdenbire kabul ettirir. Hidayet olaylarının çoğu böyle bir tecrübeyi temsil ederler. Meselâ, Gazzâli'nin gençlik döneminde yaşadığı şüphe ve vesveselerle dolu bunalımlı durumdan bir anda kurtulmasını sağlayan, böylesi bir tecrübenin varlığıdır[226]. Bu tecrübe tipi, ilhama bağlı bir keşif karakterine sahiptir. Böylesi dinî tecrübeler her zaman Allah'ın varlığı ve faaliyeti, gerçekliği ile veya tabiatüstü kişisel bir varlıkla ilgilidir. Bu tecrübede keşfedilen ve hayatı altüst eden şey, kutsal olduğu için ve tabii dünya ile farkı sebebiyle, tam tamına gerçeklik özelliğine sahip olmadığı için, dünya ile sınırlı olmayan kesinlikle tabiatüstü bir gerçekliktir.
be. İnsanın giriştiği şahsî ve devamlı bir ilişkinin ürünü olan bilgi. Bu tecrübe, türlü ilişkilerin, yer aldığı bir tarihi, geçmişe ait bir konu, bir uygulama veya bir şahsın özel ve mahrem kimliğinin sentetik bir anlayışı halinde toplar. Bu tip bir tecrübeyi yaşayan insan, tecrübe konusunu yavaş yavaş kendisine gösteren geçmişin tecrübelerini yeniden hatırlar. Daha önce dinî şüpheler ve çatışmalar geçirmiş olan ve dinî tebliğin çağrısına uyarak imanını arındırma çalışması yapmış olan kimse, iman ve Allah tecrübesine sahip olduğunu söyleyebilir. Veya, dua yapan ve dualarında can sıkıntıları, yanüsamalar ve imtihanlar kadar, faydalar ve neşeler tanıyan kimse dua tecrübesine sahip olduğunu söyleyebilir. Bu şekilde anlaşılmış bir dinî tecrübe içinde, benliğin ötesinde olan şeyle hayat, kendisi vasıtasıyla mahrem ve aydınlık bir bilginin elde edildiği bir aracıdır. Hayatın felaketleri içinde desteklenmiş olan ilişkinin süresi bu tecrübeye, sathî ve geçici izlenim ve görüntüleri aşan bir bilgi sağlamlığı sağlar. Duygusal çalkalanmalar artık onun aslî sürekliliğine zarar vermez. İkinci kategorideki şiddetli heyecani tecrübe ansızın bir aydınlanmaya bağlı bulunmakta iken, Allah'la ilişki halindeki bir hayatın sonucu olan bu tecrübede kişi, Allah'ın kendisini açığa vurduğu kadar gizleyen zât olduğunu da bilir.
bd. Tasavvufî (mistik) tecrübe, dinî tecrübenin özel bir kategorisini temsil eder, Esasen “mistik” kelimesi gizli bir sırla ilişkili olan her bilgiyi ifade ettiği için, kelimenin semantik yapısı böyle bir sınırlandırmaya zorlamaz. Şu kadarı var ki, mistik dine ait olabilir. Dinin dışında, kelimenin en geniş anlamında, her coşkunluk, aşk ve şevk, her toplu taşkınlık, her aydınlanma izlenimi, her birleşme duygusu ve her bâünî bilgi mistik olarak adlandırılabilmektedir. Genelde vecdlerin dinî mistiğin esası olduğu ve bunların akıldışnın derinliklerinden ortaya çıktığı fikri vardır. Fakat, mistiklerin dinî tecrübelerinin dua, zikir, ayin, ibadet, tefekkür., gibi yoğun dinî uygulamaların, ayrıca hayal gücü, duygusallık ve düşünen aklın arınmasıyla gerçekleşen sistematik bir uygulama ve uzun bir yürüyüşün meyvesi olduğu da açık bir gerçektir. Buna karşılık vecd olayları, görüntüler ve kendinden geçmeler; terkedilmişlik duygusu, sıkıntı ve duygusal ölüm safhalarını da içine alan bir güzergahın ikinci derecede olaylarından başka birşey değildirler. Bu bakımdan mistik tecrübe, üçüncü kategorideki tecrübeyle karşılaştırılabilir. Mistik tecrübeyi, şahsî ve devamlı bir ilişkinin sonucu olan tecrübeden ayırdeden şey, mistiklerin arzu ettikleri tecrübî birleşme “bağış”ını kabul etmeye kendilerini hazır hâle getirmek için sistematik ve aralıksız çalışmadır. Konusu ve meydana getirdiği ürün bakımından mistik tecrübe, özel bir tecrübedir. O, birinci kategorideki tecrübeyi kapsar; ikinci kategoriden anlar ihtiva eder; izlediği yol ve sonuçları bakımından üçüncü kategorideki dinî tecrübeyle kıyaslanır. Fakat mistik tecrübe, tecrübeleri daha sistematik olarak hazırlar ve onları daha uzaklara sevkeder [227].
be. Bir kimsenin kendisinde bulduğu ve Allah'tan olduğunun kesin şuuruna vardığı vasıtasız bir bilgi olan vahy tecrübesi, dinî tecrübenin en derin ve anlaşılması güç olanı, sonuçları bakımından en etkili, sürekli ve güçlü olanıdır. Vahy tecrübesi, içerisinde sadık rüyalar, sesler ve görüntüler, doğrudan ilhamlar ve vasıtasız ilişkiler, apaçık idraklerin [228] yer aldığı, çok şekilli, aynı zamanda çok şiddetli [229] bir tecrübedir. O kadar ki, vahy anında bedene yansıyan etkiler [230], bu tecrübenin beşeri tabiatı olağanüstü bir değişikliğe uğrattığını göstermektedir. Bununla birlikte, vahy esnasında peygamberin şuurunun açık olması ve kendinde cereyan eden ruhanî hadiseyi o anda bütün zihnî fonksiyonlarıyla algılama ve izlemesi [231], bu tecrübeyi mistiklerin vecdinden olduğu kadar, bazı akıl hastalarının şanolarından (halüsinasyon) da ayırt etmektedir. Ayrıca, vahye bağlı olarak ortaya konan bilgilerin fert ve toplum hayatında yaptığı etkiler sonucu meydana gelen değişiklikler, insanlığa kattığı yeni değerler, vahy tecrübesinin ayırdedici bir özelliği olarak gözükmektedir.
Hz. Muhammed örneğini izlediğimizde, vahy öncesi bir psikolojik hazırlığın, inziva ve tefekkür döneminin varlığı görülmektedir. Bu durum, vahy tecrübesi ile peygamberin kişiliği arasmda belli bir bağlantının varlığını ortaya koymaktadır. Fakat bu ilişki hiçbir şekilde bir sebep-sonuç ilişkisi olarak değerlendirilmeye elverişli değildir. Yâni Hz. Muhammed, önceden tahmin edip şuurlu ve plânlı bir şekilde hareket ederek, vahy için kendisini hazırlamış değildir [232]. Bir bakıma O, şuurdışı bir şekilde o yöne sevkedilmiştir. O'nda vahy, şuurlu benliğinden tamamen ayrı, ummadığı bir şekilde, beklenmedik bir tarzda ortaya çıkarak, derin bir sarsıntıya yol açmıştır [233]. Bu bakımdan vahy, insan psikolojisini yöneten kanunlarla açıklanması mümkün olmayan bir gerçekliğe sahiptir. [234]