Asr-ı saadette sosyal hayat

Doç. Dr. Mücteba Uğur
 

MÜCTEBA 1936 Yılında îskilip'de doğdu, tik ve Ortaokulu UĞUR İskilip'te okudu. 1955 yılında Çorum Lisesinden mezun oldu. 1959 yılında lisans çalışmasını, 1978 yılında doktorasını tamamladı. Değişik illerdeki öğretmenlik ve idarecilik görevinden sonra Anka­ra Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde Hadis bilim-dalı öğretim üyesi olarak görev yapü. 1985 yılında Hadis doçenti oldu. Eserleri:

- Tecrid-i Sarih Klavuzu

- İslâm Adabı -Din Bilgisi

- Hadis Dersleri

- Hicrî Birinci Asırda İslâm Toplumu  İslâm 'a İnandım

- Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü [1]

 

GİRÎŞ
 

Bilindiği gibi, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in hayatta olduğu, özel­likle peygamberlik görevi yaptığı döneme özel deyişiyle Asr-ı Saa­det denilmesi âdet olmuştur. Allah Resûlü'nün ebedî hayata göçetmesinin ardından gelen yaklaşık kırk yıllık Raşit Halifeler dönemi buna eklenirse yine yaklaşık üç çeyrek asırlık bir dönem eder. Sözkonusu dönem insanlık tarihinin çok az yaşadığı gerçek bir huzur, güven ve saadet devri olmuştur.

Burada bir soru sorulabilir. Acaba insanlık tarihinin bu hu­zur, güven ve saadet dönemine damgasını vuran nedir? îslâm mis­yonunun tebliğ edilişinde olduğu kadar yayılışında da çeşitli güç­lüklerle karşılaşıldığı; zulüm ve haksızlıklar görüldüğü; çeşitli mücadeleler verildiği; hatta kan döküldüğü halde bu döneme yine de Asr-ı Saadet denilmesi hangi sebebe dayamr?

Hz. Peygamber (s.a.v.)'in yirmi üç yıllık peygamberlik hayatı ile yaklaşık kırk yıl süren Raşid Halifeler devri gözönüne alındı­ğında bu sorunun cevabı kolayca verilebilecektir. Bir kere ne kadar çetin mücadeleler, zulümler ve haksızlıklarla geçerse geç­sin Mekke devri dahil peygamberlik dönemi ve onu izleyen sahabe zamanı kelimenin tam anlamıyla bir ideal dönemi olmuştur. Bu döneme ideal dönemi demek boşuna değildir; çünkü îslâm ideali bu devrede kök salmış, filizlenmiş ve nihayet olgun meyveler ver­meye başlamıştır. Kısacası îslâm medeniyetinin temeli bu dö­nemde atılmıştır. O nedenle ortaya çıkan parlak sonuç çekilen sı­kıntıları unutturmaya yetmiştir.

Öte yandan Hz. Peygamber (s.a.v.)'in önderliğindeki sosyal hayat bu dönemde imrenilecek düzeye gelmiştir. Yaratılışın gaye­sine uygun, inançlı idealist toplum ilişkilerinde sorumluluk bilin­ci taşıyan düzeye. Buna ek olarak Hz. Peygamber (s.a.v.)'in vahiy ışığında gerçekleştirdiği sosyal düzenin eşitlik, hak ve hukuk, adalet gibi bir toplumu ayakta tutan ilkelere dayandığı dikkate alınırsa bütün bu yaptırımların gerçek anlamda uygulama alanı bulduğu bir döneme "Saadet Asrı" demek hiç de yanlış olmayacak­tır.

Şu da var. Hz. Peygamber (s.a.v.) ve Raşid Halifeler deviıierin-deki sosyal hayat, ekonomi, siyaset, eğitim gibi toplum hayatını düzenlenen hususların başıboş bırakılmayıp belli prensiplere bağlandığı bir hayattır. O nedenle toplum hayatına huzur, güven ve mutluluk getirmiştir. O kadar ki toplumda yaşayan her fert kendini güvende hissetmiştir. Denilebilir ki bunun sonucunda toplumdan kopmalar değil, müşterek idealler etrafında birleşme­ler olmuştur. Dahası sosyal hayatı ferdiyetçilikten kurtarmış, toplumsallığa çekmiştir. Öteki deyişiyle toplum içinde yayaşan her fert görevinin, vazife ve sorumluluğun bilincinde olarak yaşa­mıştır. Böyle bir tutum elbette toplumlara huzur ve güven getirir. O toplum içinde yaşayan fertleri birbirlerine sımsıkı bağlar. Dola-yısiyle gerçek anlamda sosyal hayatın yaşanmasını sağlar. Böyle bir toplum hayatının gerçekleştirildiği dönem ise gerçekten bir sa­adet asrıdır.

însan, yaratılışı gereği mal, can, ırz ve namus güvenliği ister. Hakkını almak, haklı gördüğünü savunmak eğilimi taşır. Asr-ı Saadet, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in Kur'ân-ı Kerim doğrultusunda mal, can, ırz ve namus güvenliğini sağlamıştır. Ayrıca toplumun her kesiminden herkes, kendine karşı bile hak bildiğini söylemek­ten çekinmez, halifelere karşı hakkını savunur hale gelmiştir. Bu nedenle de o dönem kelimenin tam anlamıyl "Saadet Asrı" olmuş­tur. Bilindiği gibi Kur'ân'ı Kerim, islâm idealine gönül verenleri kardeş sayar. Hz. Peygamber (s.a.v.), çeşitli vesilelerle mü'minler arasındaki kardeşlik ruhunun pekişmesine çalışmıştır. Onun bu yoldaki çabaları parlak bir sonuç vermiş ve çevresini oluşturan toplum fertleri birbirleriyle kardeş oldukları bilincine ermişler­dir. Fertleri kardeşlik bilinci taşıyan, birbirlerine kardeşin karde­şe yapacağı muameleyi yapan toplum hayatının gerçekten huzur­lu, güven içinde ve mutlu geçeceği kuşkusuzdur.

Son olarak şunu eklemeliyiz. Hz. Peygamber (s.a.v.)'in özellik­le Medine devrinde toplum bağlarım güçlendiren yaptırımlardan adalet üzerinde ısrarla durduğu görülür. Onun adalet anlayışı iki türlü görüntü verir. Bunlardan birincisi liyakat ve ehliyeti tercih; ikincisi ise suçluyu kim olursa olsun cezalandırmak. Gerçekten Allah Resulü toplumu ayakta tutan adalet müeyyidesini tam anlamıyla ve her iki anlamda gerçekleştirmiştir. Birine bir iş vere­ceği zaman onun kim olduğuna değil, işe layık ve ehil olup olmadı­ğına bakmıştır. Buna ek olarak, toplumda bir suç işlenmesi sözko-nusu olduğu zaman işleyen kim olursa olsun, cezasını vermiştir. Böyle bir tutum bir yandan toplumu ayakta tutacak kuralları işletmek, öte yandan işlenen suçtan zarar görenlerin yüreğini ferahlatmak suretiyle adaleti gerçek anlamda uygulamaktan baş­ka bir şey değildir. Sosyolojik açıdan böyle bir uygulamanın top­lum hayatı yönünden ne derece önemli olduğunu uzun uzadıya izaha ise ihtiyaç yoktur.

Özetlemeye çalıştığımız, başkalarını da ekleyebileceğimiz bu ve öteki hususlar Asr-ı Saadet'e neden saadet devri denilmiş oldu­ğunu açıklamaya sanırız yetecektir. Eklemek gerekirse, her yö­nüyle mükemmel bir lider, fertlerini birbirlerine sımsıkı bağlarla bağlamış bir toplum, ideal birliğine ermiş insanlar ve nihayet o toplumu yönetecek adaletli uygulamalar söz konusu olduğu za­man böylesine ideal bir toplum hayatımn yaşandığı döneme saa­det asrı dönmez de ne denir?

Şimdi Asr-ı Saadette sosyal hayatın safhalarına geçebiliriz. Ancak bu hayatı yönlendiren üstün şahsiyeti kısaca tanımalıyız. Onun şahsiyetim yakından anlamak, gerçekleştirdiği başarıyı da­ha iyi kavramaya yol açacaktır. O nedenle burada önce Hz. Pey­gamber (s.a.v.)'in şahsiyeti üzerinde duracak, daha sonra ise sün­netine geçeceğiz. [2]

 




Kur'ân-ı Kerim'de "alemlere rahmet" olarak gönderildiği bildirilen[3] Hz. Peygamber (s.a.v.)'in üstün niteliklerinin yoğurdu-ğu şahsiyetini görmeden Önce önemli bir noktaya işaret etmeliyiz. Allah Resulü, peygamberliğinden Önce insandır. Hiçbir zaman in­sanüstü bir varlık olarak algılanmamalıdır. Onu insanüstü bir varlık olarak görmek hata olduğu gibi, başarısını da yanlış değer­lendirmeye neden olur. Bu sebepten onu önce insan olarak sahip olduğu üstün nitelik ve yeteneklerle tanımak gerekir. Zaten ilahî mesaj da onun herşeyden önce insan olduğu yönündedir. "De ki, ben de sizin gibi bir insanım[4] Namazda yanıldığı bir gün söyle­dikleri de aynı doğrultudadır: "Ben de sizin gibi bir insariım. Siz­lerin unuttuğunuz gibi ben de unutabilirim. O halde unuttuğum olursa bana hatırlatınız[5] Müslümanlar arasında anlaşmazlık olduğu zaman kendisine arzedilen delillere göre hüküm vereceği­ni bildirdiği meşhur sözünde de aynı hususa yer vermiştir: "Kuş­kusuz ben de sizin gibi bir insanım. Gün olur bana içinizden iki hasım gelir. Olur ki bunlardan biri (haksız olduğu halde) derdini daha düzgün anlatır. Ben de o güzel sözleri doğru zannederek onun lehine hüküm vermişsem bilsin ki o hak ateşten bir parçadır. Onu ister alsın ister almasın."[6]

Yeri gelmişken işaret etmeden geçmemek gerekir, Hz. Pey­gamber (s.a.v.)'in önce insan olduğunu söylerken bunu mutlak manaya alarak onu sıradan bir insan saymamalıdır. Onun diğer insanlardan farksız olduğunu söylemek; hatta bunu dünya işle­rinde farksızlıkla sınırlamak doğru olmaz; çünkü böyle bir düşünce herşeyden önce Allah'ın onu "üstün yaratılış" la nitelemesiyle bağdaşamaz. Kaldı ki onu "en güzel örnek" gösterisiyle de[7] bağ-daştmlamaz. Dahası, üstün yaratılışta olduğu Kur'ân-ı Kerim'de beyan edilmiş olan bir insanın diğer insanlardan farksız olduğunu söylemek anlamsız olur. Şu hale göre Hz. Peygamber (s.a.v.)'in di­ğer insanlardan farklı bazı üstün yetenek ve hasletlere sahip ol­ması normaldi. Yüklendiği görenin zorluğu açısından bakılırsa bunu zorunlu kabul etmek gerekir.

İşte biz burada her şeyden önce insan olmakla birlikte kimi üs­tün yetenek ve hasletlere sahip olan Hz. Peygamber (s.a.v.)'in söz-konusu üstün yetenek ve hasletlerinin yoğurduğu şahsiyetini ana hatlarıyla belirlemeye çalışacağız. Bu bağlamda işaret etmeliyiz ki Allah Resulü (s.a.v.), çağının Ölçü ve telakkilerini bir hayli geri­de bırakan üstün bir şahsiyete sahipti. O bu üstün şahsiyetiyle içinde yaşadığı topluma kendini kabul ettirmiş, o toplum fertleri­ni görevlendirildiği çizgiye çekmiştir. îdeal bir toplum modeli çize­rek gerçekleştirdiği de buna eklenirse başarısının önce şahsiyeti­ne bağlı olduğu sonucuna varmakta güçlük çekmeyiz.

Hz. Peygamber (s.a.v.)'in üstün şahsiyetini incelerken yukarı­da değindiğimiz, önce insan oluşundan hareketle ilkin üstün insanî yetenek ve hasletlerinden başlayacak, daha sonra bilhassa peygamberlik görevinin zaruri kıldığı liderlik vasıflarına geçece­ğiz. [8]

 

I. Üstün İnsanî Nitelikleri
 

Yukarıda da sözkonusu edildiği gibi Hz. Peygamber (s.a.v.) Kur"ân-ı Kerim'de "üstün yaratılışa" ve "en güzel örnek" olarak nitelenmiştir. Allah Resulünün üstün yaratılışına fizyolojik Özel­likleri dahil olduğu gibi fizyonomik özellikleri de girer. Buna göre o, gerek dış görünüşü, gerekse iç alemi ve ahlakı ile en üst düzey­dedir. Kusursuz yaratılışı islâm'ın şahsında getirdiği üstün ahlak ilkeleriyle birleşince benzersiz kişiliğini oluşturmuştur. Bu üstün kişiliği oluşturan hususlara kısaca değinmek söylenenin doğrulu­ğunu göstermeye yetecektir.

Hz. Peygamber insan olarak, son derece yumuşak huylu, ağır-maşlı, ciddî ve vakur idi. Şefkat, merhamet ve yumuşak kalplilikte eşsizdi. Toplum hayatının gereği olarak, çevresini oluşturanla­ra karşı güleryüzlü davranırdı. Ayırım yapmaksızın bütün akra­balarına ve bütün sahabilere karşı güleryüzle ve gayet nazik ola­rak davranırdı. Kaba ve hoyrat değildi. Şu ayetler onun bu nitelik­lerine işaret ederler:

"Andolsun ki size, içinizden sıkıntıya düşmeniz kendisine ağır gelen, size düşkün, mü'rninlere karşı şefkatli ve merhametli olan bir peygamber gelmiştir."[9]

"Allah'ın rahmetinden dolayı sen, onlara yumuşak davran-din. Eğer kaba ve katı yürekli olsaydın etrafından dağılıp gider­lerdi."[10]

"Biz seni ancak alemlere rahmet olarak gönderdik."[11] "Sana tâbi olan müzminlere şefkat kanatlarını ger.[12] Görüldüğü gibi bu ayetlerde Hz. Peygamber (s.a.v.)'e ait insanî hasletler çevresini oluşturan, mü'minlere düşkünlük, onla­ra karşı şefkat ve merhamet, toplum dertlerine üzülmek, yumu­şak huyluluk noktalarında birleşmektedir. Bunların hepsinin her insanda belli oranlarda bulunduğu söylenebilir. Ancak Hz. Pey­gamber (s.a.v.)'de üst düzeyde olduğundan şüphe edilemez. Bu hasletlerin insanlar arası ilişkilerde ne derece önemli olduğunu açıklamaya hiç de gerek yoktur.

Tanınmış hadis alimi et-Tirmizı nin naklettiği bir hadiste ay­nı hasletler dile getirilmiştir: "Hz. Peygamber (s.a.v.) her zaman güleryüzyü, yumuşak huylu, ciddi ve vakur idi. Kaba ve yordam­sız değildi. Bağırarak konuşmaz, kötü söz söylemezdi."[13] Buharî'nin rivayet ettiği bir başka hadiste ise onun bu hasletleri­nin Tevrat'ta da mevcut olduğu zikredilir. Konumuz itibariyle hayli önemli olan bu hadis şöyledir: "Sahabî Abdullah b. Amr'a Al­lah Resulü1 nün Tevrat'taki vasıfları sorulduğunda o şöyle dedi: "Evet. Allah'a yemin ederim ki Hz. Peygamber, Kur "ân'daki bazı vasıflarıyla Tevrat'ta da nitelenmiştir. Bu muhakkaktır ve şöyle­dir: "Ey Sevgili Peygamberim! Şüphesiz biz seni hakka şahit, (mü'minlere) müjdeci, (inanmayanlara) korkutucu, acizlere yar­dımcı olarak gönderdik. Sen, elbette benim kulum ve peygamberimsin. Ben sana Mütevekkil adını verdim. Bu peygamber kaba ve kötü huylu, katı kalpli değildir. Çarşı-pazarda çığırtkanlık etmez. Kötülüğe kötülükle karşılık vermez. Aksine kötülüğü af ve mağfi­retle karşılar."[14]

Allah Resulü (s.a.v.)in görevim başarıya ulaştırabilmesinde yararı tartışılmaz insanî hasletleri arasında sabır ve tahammül, tevazu, insan ilişkilerine riayet, dürüstlük, ahde vefa ön planda­dır. Bunlardan sabır ve tahammül, cahiliye devri âdetlerini me­mur olduğu tevhid potasında eritme söz konusu olduğu zaman önem kazanmıştır.

Sosyal açıdan bilinen bir gerçektir ki gerek fert planında, ge­rekse toplum bazında yerleşmiş anlayışları, örf ve âdet haline gel­miş saplantıları değiştirmek oldukça zordur. Arapların, örf ve âdetlerine, atalarından kalan telakkilere aşırı derecede bağlı oldukları bilinmektedir. Aralarında yerleşmiş, akide, örf ve âdet, nihayet gelenekleri belli bir doğrultuda değiştirmek Hz. Peygam­ber (s.a.v.) için gerçekten zor olmuştur. Bu konuda karşılaştığı ezi­yetler, zulümler ve haksız muameleler ancak üstün bir sabır ve ta­hammül gücü göstermekle dayanılabilecek cinstendir. Özellikle kendisine karşı çıkanların her türlü eziyetlerinden, küfürde ısra­rın verdiği üzüntüye, dahası bedevi hayatın kural tanımaz hoy­ratlığının sonucu olarak kaba ve saygısız hareketlere kadar bütün karşılaştıkları onun sabır ve tahammül gücünü gösteren sayısız misaller verir. Birkaçına değinmek, konuya açıklık getirecektir.

Uhut savaşında dişleri kırılmış, başı yarılmıştır. Yüzünden kanlar akmaktadır. Akan kanları silerken söyledikleri onun bu haldeyken bile benzersiz bir sabır gösterdiğim belgeler: "Peygam­berinin yüzünü kana boyayan bir kavim kurtuluş ve hidayet yolu­nu nasıl bulabilir?"[15]

Enes b. Mâlik nakleder: "Hz. Peygamber (s.a.v.) ile birlikte idim. Üzerinde yünlü sert kumaştan yapılmış bir cübbe vardı. Derken bedevinin biri geldi. Cübbesini öyle çekti ki boynunda izi kaldı. Arkasından da "Ya Muhammed, dedi; emrin altındaki Al­lah'ın malından bana da versene!" Hz. Peygamber (s.a.v.) adama döndü. Gülümsedi ve bir şeyler verilmesini emretti."[16]

Ganimet mallarının taksimine rıza göstermeyip nezaketsizlik ederek ileri-geri konuşan ensardan birinin söyledikleri kendisine haber verildiği zaman çok ağırına gittiği; yüzünün rengi değiştiği halde "Musa'ya daha fazla eziyet edildi. Ancak o sabretti" dediği nakledilir.[17]

Bizzat kendisini yıldırmak ve davasından vazgeçirmek üzere şahsını hedef alan eziyetlere karşı sabır ve tahammül göstermesi, bu insanî hasletinin davasını başarıya ulaştırmada ne kadar mü­him bir rol oynadığını açıkça göstermektedir.

Kendisine yapılan bütün eziyetlere, zulüm ve işkencelere kar­şı eşsiz bir sabır ve tahammül gücü göstermesinin yamnda bunla­rı yapanlara karşı kin tutmayıp afn yeğlemesi onun ayrı bir insanî hasletidir. Nitekim Kadı îyad (Öİ.544/1149) bu konuda şunları söyler: "Hz. Peygamber (s.a.v.)'in, kendisine yapılan kötülükleri cezalandırmaya gücü yettiği halde sabredip affetmeyi tercih etti­ğine dair sahih rivayetler sayılamıyacak kadar çoktur. Onun, ba­şarıya ulaşıncaya kadar Kureyşin verdiği sıkıntılara göğüs gerdi­ğini, cahiliyeye yakışan eziyetlere sabır ve tahammül ettiğini gös­teren sahih kaynaklardan naklettiğimiz haberler bu konuda yakîn hasıl edecek şekilde tevatür derecesine yükselmektedir."[18]

Bunlara ek olarak hilm ve tevazu da Hz. Peygamber (s.a.v.)'in peygamberlik görevini başarıya ulaştırmada etkili olmuş insanî hasletleri arasındadır. Özellikle bu iki hasletinin çevresinin her zaman genişlemesinde doğrudan etkili olduklarına şüphe yoktur. Özellikle peygamberliğin ilk ilan edilişi yıllarında araplar arasın­da tahakküm eğiliminin olduğu gözönüne alınırsa onun tevazuu-nun ne denli önem taşıdığı açıkça belli olur. Gerçekten, miladî yedinci asrın başları, bir tahakküm devridir. Eklemek gerekirse, toplum içinde sosyal mevkii güçlü olanlar, zenginler, tüccarlar, di­ğer insanlara karşı hakimane tavırlar olmakta, onlara yüksekten bakarak firsat buldukça ezmeğe çalışmaktadırlar. Bunlar, hiçbir legal otoriteye sahip olmadıkları halde aşağı tabakalara karşı haksız ezme politikası izlemekte, onları zorla da olsa kendilerine saygı göstermeye zorlamaktadırlar. Böyle bir ortamda mü'minle-rin eşit ve kardeş oldukları, imtiyazsız, sınıfsız kaynaşmış bir kitle oluşturmaları mesajı veren Hz. Peygamber (s.a.v.)'in alçak gönüllülüğü ile tevazuun ne kadar önemli ve etkili olacağı kuşku­suzdur.

Hz. Peygamber (s.a.v.)'in tevazuu konsuna eğilen Kadı îyad şunları söylemiştir: "Hz. Peygamberin tevazuuna gelince, Cenâb-ı Hak katındaki yüksek mevkiine rağmen o, insanların en müteva-zi olanıydı. Kibri yoktu. Büyüklenmezdi. Böyle olduğu için de mer­kebe biner, terkisine adam alırdı. Yoksulları ziyaret eder, fakir­lerle birlikte otururdu. Kölelerin davetlerine icabet ederdi. Saha­benin arasına karışır; bir mecliste kimseyi rahatsız etmeden uçta­ki boş yere otururdu."[19]

Toplum içinde yöneticilik görevi yüklenmiş insanların birta­kım üstün yeteneklere sahip olmaları kaçınılmazdır. Hele bu insanlar, liderlik konumunda iseler, sözkonusu yeteneklerin bu­lunması zaruret haline gelir. Bu açıdan bakıldığı zaman Hz. Pey­gamber (,s.a.v.)'in sahip olduğu insanî ilişkilere riayet, dürüstlük ve ahde vefa hasletlerinin de diğerleri gibi kişiliğini yoğuran nite­likleri arasında önemli yer tuttukları görülür.

Onun insanî ilişkilere riayeti, insanlar arasında ayırım yap­madan herkesle ilgilendiği, dertlerine ortak olup gerektiğinde yardımlarına koştuğu şeklinde görünmektedir, islâm öncesi dev­rede bile onun bu hasletleri benliğinde yaşattığını görüyoruz, ilk vahyin gelişi sırasında korkup eve geldiğinde Hz. Hatice'nin söy­lediği teselli cümleleri arasında bu hususa ayrıca yer verilir: "Allah'a yemin ederim ki O, seni hiçbir vakit mahzun etmez; çün­kü sen, akrabalarım gözetirsin, işini görmekten aciz olanların sı­kıntılarını çekersin. Yoksula verir; kimsenin kazandıramıyacağı-nı kazandırırsın. Misafiri ağırlar, hak yolunda çıkan engellerde (halka) yardımcı olursun."[20]

Bu konuda son olarak, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in önemli bir insanî hasleti olan ahde vefa üzerinde de kısaca durmak istiyoruz. Allah Resulü (s.a.v.) bir insan olarak ahdine son derece sadıktı. Sözünde durur, hiçbir engel onu sözünü yerine getirmekten dön-düremezdi. Kısacası, söz verdi mi yapar; bir ahde girmişse, ne ba­hasına olursa olsun, mutlaka yerine getirirdi.

Görülüyor ki Hz. Peygamber (s.a.v.) insanî vasıfları itibariyle yumuşak huylu, ağırbaşlı, ciddi ve vakurdu. Şefkat ve merhameti, buna ek olarak yumuşak kalpliliği kişiliğinde birleştirmişti. Bun­ların yamsıra hilm ve tevazu sahibiydi. Karşılaştığı eziyetlere ve haksız muamelelere karşı sabır ve tahammül gösterirdi, insan ilişkilerine riayet eder aralarında gark gözetmezdi. Dürüstlüğü ve ahde vefayı kişiliğini oluşturan önemli hasletler haline getir­mişti.

Pek çok üstün insanî hasletleri arasında bu hasletlere yer ve­rilmesi, onun peygamberlik görevini başarıya ulaştırmada önemli ölçüde yardımcı oldukları içindir. O, şahsiyetini yoğuran bu has­letleri, toplum liderinde bulunması gereken kimi üstün yetenek­leriyle birleştirince Kur'ân-ı Kerim'in deyişiyle "güzel bir Örnek" haline gelmiştir. Tüm insanlık için en güzel örnek olan o benzersiz şahsiyet peygamberlik görevini başarıyla tamamlamıştır. Sonun­da cahiliye vahşetini yumuşatarak çevresini oluşturan mü'minle-ri sınırlarını çizdiği ideal toplumun fertleri haline getirmiştir. [21]

 

II. Üstün Liderlik Vasıfları
 

islâm esasları toplum fertleri arasında yerleşip islâm toplu­mu oluşurken, öteki deyişiyle, toplum hayatı vahyin gösterdiği doğrultuda gerçekleşirken haliyle başlarında Hz. Peygamber ola­caktı; çünkü o, yalnızca bir peygamber değil, aynı zamanda içinde yaşadığı toplumun lideri mevkiindeydi. Toplumu yönlendirir, eği­tim-öğretimine nezaret eder, anlaşmazlıklarda hakem olurdu. Harp zamanı -ordu kumandam da o idi. Kısacası, ilk müslümanla-rın oluşturduğu toplumun lideri, muallimi, hakimi, hep oydu. Onun toplumdaki bu konumu, kuşkusuz bazı niteliklere daha sa­hip olmasını zaruri kılıyordu. Yüklendiği görevi başarıya ulaştır­ması her şeyden Önce bu üstün vasıflarına bağlıydı.

Öte yandan tebliğleri ve uygulamaları, bunların yamsıra me­sajlarının toplum fertlerinde gerekli tesiri meydana getirebilmesi onun liderlik vasıflarına bağlıydı. Bu nedenlerle onda tabii olarak kimi üstün insanî nitelikler olduğu gibi üstün liderlik vasıfları da vardı. Onları şu noktalarda özetleyebiliriz. [22]

 

A- Davasına İnanmış Olma
 

Hz. Peygamber (s.a.v.), metafizik alemden kendisine ilk vahiy geldiği zaman çok korkmuştu. Ancak vahyin devam etmesi, zamanla benliğinde görevine kesin olarak inanma rahatlığını doğurdu. Allah elçisi olarak görevlendirildiği inancı davasına sa-rılmasıyla sonuçlandı. Artık bu uğurda taviz vermez, yılgınlık göstermez, kimseden korkmazdı. Tek kelimeyle davasına bütün benliğiyle sarılmış, görevini başarıya ulaştıracak azme erişmişti. Hiçbir şey kendisini artık yolundan döndüremezdi. Gerçekde öyle oldu. Kendisine yapılan bütün eza cefalar, haksız muameleler, zu­lüm ve işkenceler sonuç vermedi. Onu azmindan asla döndüremedi. [23]

 

B- Azim Ve Sebat
 

Toplum fertleri üzerinde tesirli olabilmenin, bir yol belirleye­rek sapmadan yürümeye bağlı olduğu bilinmektedir, islâm toplu­munun lideri olarak Hz. Peygamber'in daha önce değindiğimiz ideal bir toplum modeli gerçekleştirmek görevinde azmederek ve karşılaştığı güçlükleri yenerek başarıya ulaştığı apaçık bir ger­çektir. Bu konuda hiçbir güçlükten yılmamıştır. Başladığı işi so­nuna kadar aynı azim ve sebatla yürütmüştür. Ayrıca kendisine indirilen ve tebliğ etmekle yükümlü olduğu Kur'ân-ı Kerim doğ­rultusunda hareket etmiş, deyim yerinde ise yalpalamamıştır. Böylece ilahî mesajın öngördüğü istikameti benliğinde yaşatmış­tır. Hz. Aişe'nin bir hadisi onun tam anlamıyla istikamet sahibi ol­duğunu; bir iş yaptığında yarıda bırakmayıp sonuna kadar devam ettirdiğini ifade eder.[24] Çevresini oluşturan sahabilere de sabır ve sebatlı olmalarını tavsiye eder. Nitekim düşmanla karşılaşmayı arzu etmemelerini ancak şartlar zorlar da savaşmak zorunda ka­lırlarsa sonuna kadar sabır ve sebat etmelerim Öğütlediği meşhur hadisi buna delalet eder.[25]

 

C- Eşitlik Bilinci
 

Yukarıda Hz. Peygamber (s.a.v.)'in insanî hasletlerinden sö-zederken onun insanlar arası ilişkilere tam anlamıyla riayet etti­ğine, insanlar arasında ayırım yapmaksızın herkesle ilgilendiği­ne, dertlerine ortak olup gerektiğinde yardım elini uzattığından bahsetmiştik. Onun bu hasleti, sahip olduğu eşitlik anlayışının tabii bir sonucu idi. Ona göre insanlar, bir tarağın dişleri gibi bir­birlerine eşittiler. Birinin diğerine takvadan başka bir üstünlüğü yoktu, insanlığa veda ettiği "vada hutbesi"nde bu hususlara vur­gulayıcı bir üslupla yer vermiştir.

Böylesine ulvi bir anlayışın sonucu olarak insanlar arasında ayırım yapmazdı. Çevresini oluşturan sahabilerine mevkiine, ailesine, nesebine, malına göre davranmazdı. Gerektiğinde bir yoksulu zengine; bir köleyi hüre tercih ederdi.

Burada işaret etmek gerekir ki Hz. Peygamber (s.a.v.)in eşit­lik bilinci islâm anayasasının değişmez ilkesi olmuştur. Özellikle toplum içindeki kimi sınıfların alt tabakadakileri ezdikleri bir or­tamda böyle bir ilkeyi koyarak yaşatmak, insanlık tarihinin önemli atılımlarından biridir. Bundan dolayı îslâm mesajının ve mesajı insanlığa ulaştıran Hz. Peygamber (s.a.v.)'in çağının çok ilerisinde olduğu kolayca söylenebilir. [26]

 

D- Toplum Fertleriyle İlgilenme
 

Hz. Peygamber (s.a.v.)'in liderlik vasıfları arasında toplum fertleriyle teker teker ilgilenme önemli bir yer tutar. Zamanında, kabile gayret ve taassubu ile kan bağı dışında koruyucu hiçbir mü­eyyidesi olmayan toplumun kimi kesimleriyle ilgilenerek sorunla­rına çözüm getirmeye çalışmak Allah Resulünün değişmez tutu­mudur. Gerçekten O, az önce söz konusu edilen eşitlik anlayışıyla tüm sahabüerine karşı iyi davranırdı. Hatta, dinî taassup yüzün­den kendisine ve çevresindeki müslümanlara hiç de iyi bakma­yan, yerine göre hoyratça ve düşmanca davranmaktan çekinme­yen yahudilere bile iyi davranır; bazı işlerinde onlara yardımcı olurdu.

Hz. Peygamber (s.a.v.)'in gerek vazifesi, gerekse sahip olduğu üstün yetenekleri icabı çevresini oluşturan insanlarla ilgilenip dertlerine çare araması; dahası, işlerinde yardıma olması, kuşku­suz çağının Ölçülerine göre olağanüstü bir tutumdur. Buradan açı­ğa çıkmaktadır ki o, çağının peygamberi değil, çağların peygam­beridir. Kaldı ki sahip olduğu üstün yetenekleri içinde yaşadığı toplum faydasına kullanmış tek liderir. Tartışmasız kabul edilen otoritesini bir tahakküm ve zulüm vasıtası değil, topluma hizmet vesilesi kılması da aynı doğrultudadır.[27]

 

E- Kolaylığı Tercih
 

Birleştirici yaptırımların nisbeten az bulunduğu arap toplum­larında yaşayan insanları bilmedikleri, üstelik ilk bakışta karşı koymaya çalıştıkları yeni bir toplum hayatına alıştırmak, onlara yeni bir inanç sistemi getirerek kabul etmelerini sağlamak, üste­lik medenî hayattan nasibini alamamış insanları teşkilatlı top­lum hayatına çekmek Hz. Peygamber (s.a.v.) için gerçekten olduk­ça zor olmuştur. Özellikle kan bağından başka hiçbir rabıta tanı­mayan arap kabileleri arasında sözkonusu rabıtadan daha kuv­vetli ve devamlı bir başka rabıta tesis etmek hiç şüphe yok ki, siyasî idarî ve sosyal konularda belli prensipler uygulamakla mümkün olabilecekti.

Hz. Peygamber (s.a.v.)'in, dağınık bir hayat yaşamaya alışmış insanları islâm hayat nizamına çekebilmesi, gerçekten, belli prensipler dahilinde hareket etmesiyle imkân alanına girmişti. Bu prensiplerin başında ise kolaylığı tercih gelir. Gerçekten Allah Resulü (s.a.v.), gerek dinî esasların uygulanmasında gerekse toplum hayatını ilgilendiren işlerde daima kolaylığı yeğleyen bir tutum izlemiştir, ibadetlere alışıncaya kadar namaz içinde ko­nuşmaya müsaade edişi bu tutumunun açık bir misalidir, islâm Dini'nin Medine merkezinden çevreye yayılmaya başlaması üze­rine yeni müslüman olan kabilelere gönderdiği görevlilere kolay­lığı tercih etmelerini emretmesi de bunu gösterir. Hz. Aişe ile Ebu Musa el-Eş'arî'nin rivayet ettikleri bir hadiste-bu husus açıkça be­lirtilir! "Hz. Peygamber (s.a.v.) sahabîlerden birisini bir işi için herhangi bir yere gönderdiği zaman daima "müjdeleyin, nefret et­tirmeyin. Kolaylık yolunu gösterin; güçlük çıkarmayın" buyur­muşlardı."[28] Şu hadis de aynı konudadır ve son derece önemlidir:

"Allah Resulü (s.a.v.) biri diğerinden kolay iki iş arasında muhay­yer bırakıldığında, günah olmadığı sürece daha kolayını tercih eterdi."[29]

Hz. Peygamber (s.a.v.)'in çok güç şartlar altında yaptığı, so­nunda başarıya ulaştırdığı peygamberlik görevini böyle kolaylığı tercih eden prensiplerle tamamladığı kuşkusuzdur. Denilebilir ki, Allah Resulünün bu tutumu Kur'ân-ı Kerimin "Allah sizin için kolaylık diler; güçlük istemez" ayetinde[30] ifadesini bulan prensi­bin tatbikinden başka bir şey değildir. Böyle bir tutum izlemenin sebebine yukarıda değindik. Sonucuna ise bir alimimizin yoru­muyla değinelim: "islâm Dini'ni kabul eden veya müslüman olmak isteyen birine kolaylık gösterilirse itaat etmesi de kolayla­şır. Böylelerinin, sonunda genellikle itaatleri artar. Oysa zorluk çakanlırsa müslüman olsa bile itaati devamlı veya gerektiği şekil­de olmaz.[31]

 

F- Adaletli Davranma
 

Adalet, bir toplumun oluşmasında ve ayakta durmasında en mühim yaptırımlardan biridir. Hz. Peygamber (s.a.v.)'in şahsında adalet, yukarıda da değindiğimiz gibi, suçluya kim olursa olsun cezasını vermek, toplum içinde işlenen suçtan zarar görenleri ra­hatlatacak şekilde ceza üzerinde ısrar etmek olarak görünür. Bu­na hakkı teslimi de ekleyebiliriz. Kişiler arasındaki anlaşmazlık­larda hüküm verirken daima haklıdan yana olması da onun ada­let anlayışının gereğidir.

Allah Resulü gerek peygamberliğinden önce gerekse peygam­berliği süresince daima haktan ve haklıdan yana olmuştur. Özel­likle ceza konusunda insanlar arasında mevki, mal-mülk, ırk, cinsiyet, hatta din gibi sebepleri esas alarak işlem yapmamıştır. Yerine göre bir köleyi haklı çıkarmıştır. Bilhassa haklıya hakkını vermekte son derece dikkatli davranmıştır. Onun toplumda ada­let, hak ve eşitlik prensiplerini yerleştirecek doğrultudaki birçok tatbikatlarında bu husus açıkça görülür. Şu olaylar bunu doğrula­yacak niteliktedir:

Hırsızlık eden Benû Manzum kabilesinden bir kadın için Usa-me b. Zeyd şefaatçi gelir. Hz. Peygamber (s.a.v.) "Allah'ın emretti­ği cezalar hususunda şefaat mi istiyorsun?" diyerek çok sevdiği evlatlığını reddetmiştir. Sonra da minbere çıkarak şu tarihî sözle-risöylemiştir: "Sizden öncekiler itibarlı bir kişi hırsızlık ettiğinde salıverdikleri, avamdan birisi hırsızlık ettiğinde ise elini keserek cezalandırdıkları için helak oldular. Allah'a yemin ederim ki (Kı­zım Fatıma) bu işi yapmış olsaydı onun da elini keserdim."[32]

Allah Resulü (s.a.v.)'in toplum içinde suç işleyeni kim olursa olsun cezalandırmak konusundaki azmi yahudiler için verdiği hü­kümlerde de açıkça görülür. Elimizdeki bir habere bakılırsa Benû Nadir yahudi kabilesi fertleri kendilerini Benu Kureyza kabile­sinden üstün saymaktadırlar. Benu Kureyza kabilesi de yahudi olduğu halde yıllardır böyle bir tutum içindedirler. Böyle olunca Benu Kureyza'dan biri Benû Nadir'den birini öldürdüğü zaman katil cezası uyguladıkları halde aksi olunca yüz deve yükü hurma diyeti vererek işi savuşturmaktadırlar. Medine'ye hicreti izleyen günlerden birinde Benû Nadir kabilesinden biri Benu Kurey­za'dan birini öldürür. Katilin kabilesi Benû Nadir öteden beri yapılagelen şekilde işlem yapılması için müracaat ettiklerinde Kureyzahlar "aramızda Muhammed hakem olsun" diyerek davayı Hz. Peygamber'e havale ederler. Hz. Peygamber (s.a.v.) onlara karşı da adalet neyi gerektiriyorsa onu yapmış, ve katilin kabile üstünlüğü iddiasına kulak asmayarak kısas edilmesi hükmünü vermiştir.[33]

Şüphe yok ki, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in çağının çok ilerisinde bulunan adalet anlayışı, insanlık tarihi boyunca başta asabiyet olmak üzere pek çok sebebin yol açtığı zulüm ve haksızlığı tam anlamıyla ortadan kaldırmıştır. Böyle bir uygulamanın toplum üzerinde önemli tesirler icra ettiği kuşkusuzdur. Son olarak ana­cağımız bir olay alışılmış şekilde hareket etmek isteyen akrabala­rına karşı Allah'ın emrini uygulayarak adaleti ayakta tuttuğunu göstermektedir: "Enes b. Malik'in halası er-rubeyyi, Ensâr'dan bir cariyenin dişini kırarak yaralanmasına sebep olur. işlenen bir suçun cezasız kalmamasını isteyen kimi mü'minler Hz. Peygam­ber (s.a.v.)'e gelerek kısas yapılmasını isterler. Hz. Peygamber,

"kısası eda ediniz" emrini verir. Enes'in amcası ve diğer bazı müs-lümanlar bir cariyeye karşı hürün kısas muamelesine tabi tutul­masına itiraz ederek hükmün yerine getirilmemesini isterler. An­cak Hz. Peygamber (s.a.v.) bunlara "kısas, Allah'ın farz kıldığı bir hükümdür" diyerek cevap verir ve onları reddeder.[34]

Bize kadar ulaşan haberlerde her ne kadar yaralı cariyenin velisinin rızası üzerine er-Rubeyyi'e kısas uygulanmayıp diyetle yetinildiği bildirilmiş ise de bu olay toplum selametini sağlamak gayesiyle kim olursa olsun suçluyu cezalandırmak azminin ifade­sidir. Şu da var ki aynı olay zamanının adaletsiz uygulamalarını isteyenlere karşı Allah'ın hükmünü yerine getirerek adaleti ger­çek manada topluma yerleştirme azminin açık ifadesidir.

Görülüyor ki Hz. Peygamber (s.a.v.) toplum içindeki sınıflar­dan üst tabakalarda bulunanların alt tabakalardakileri ezdikleri, onlara zulmün ve haksızlığın her türlüsünü reva gördükleri, kar­şılıklı ilişkilerde daima kendi tabakalarından olanları gözetip adalet anlayışını yıktıkları bir ortamda toplumu ayakta tutan bu müeyyideyi gerçek anlamda yerleştirmiştir. Eşitlik ilkesi ile ada­let bir arada mütalaa edilirse islâm'ın Hz. Peygamber (s.a.v.)'in uygulamalarında modern çağların ulaşmaya çalıştığı düzeye asır­lar önce ulaştığı olayca söylenebilir. [35]

 

G- Cömertlik
 

Hz. Peygamber (s.a.v.)'in ahlaki hasletlerine yer veren riva­yetlerde onun cömertliği ön planda gelir. Bu konuya değinen Kadı îyâclı Allah Resulü (s.a.v.)'in cûd, kerem, seha ve semahatine dair hayli hadis nakletmfştir. Ona göre Hz. Peygamber (s.a.v.)'in cûd hasleti cimriliğin zıddı olan cömertliktir. Kerem cömertliğin bir görüntüsü olarak ,çok faydalı ve kıymetli nesneleri başka birine verebilme hasletidir. Sehâ ise kolayca verebilmektir. Semahate gelince bu haslet, kişinin başkası üzerindeki hakkını kullanmak­tan gönül rızasıyla vazgeçmesidir."

Kadı îyâd'm bu açıklamalarından anlaşıldığına göre Hz. Pey­gamber (s.a.v.)'in cömertlik hasleti son derece şümullüdür. Öteki deyişiyle Allah Resûlü'nde cömertlik hasleti açıklanan teferrua­tıyla vardır. Nitekim îbn Abbas, Hz. Peygamber (s.a.v.)'i insanla­rın en cömerdi olarak nitelemiştir.

Allah Resulü (s.a.v.)'in çok yönlü cömetliğinin Arap topluluk­ları arasında ne derece tesirli olduğunu gösteren bir olay nakledi­lir. Enes b. Malik'in rivayet ettiği bu olay şöyledir: Bedevi'nin biri Hz. Peygamber (s.a.vjden bir şeyler ister. O iki dağ arasını doldu­racak kadar çok davar verir. Adam, ömrü boyunca görmediği bu derece bol ihsanla kabilesine döner. Onlara hitap ederek "Ey kav­mim der; durmayın, siz de müslüman olun. Allah'a yemin ederim ki Muhammed çok kıymetli şeyler veriyor. Fakirlikten asla kork­muyor."[36]

Yine Enes'in ifade ettiğine göre Allah Resulü (s.a.v.), kendisin­den istenen bir şey için asla "olmaz" dememiştir. Onun çok yönlü cömertliğinin peygamberlik görevini başarıya ulaştırmada kuş­kusuz önemli tesirleri olmuştur.

Diğer taraftan yine Enes'in bir hadisi rivayet ettikten sonra şu açıklamayı yapmıştır: "Kimi zaman öyle olurdu ki, bir kimse dün­yalık isteğiyle müslüman olurdu. Ancak İslâm'a girince de artık müslümanlık ona dünyadan da dünya üzerindekilerden de daha sevimli gelirdi."[37] Enes'in bu ifadesine bakılırsa Hz. Peygamber (s.a.v.)'in cömertlik hasleti bazı insanlar için adeta İslâm Dini1 ne aralanan kapı olmaktadır. Allah Resûlü'nün en başka gelen göre­vi de aslında o kapıyı aralamak değil midir?[38]

Şu hale göre Hz. Peygamber (s.a.v.)'in, huzuruna çıkıp kendi­sinden birşeyler isteyenleri asla boş çevirmemesi, gözünde mal sevgisi olmayıp en kıymetli şeyleri dahi verebilmesi, bir de başka­ları üzerindeki haklarından kendi isteğiyle vazgeçmesi gibi has­letlerden oluşan cömertliği üstün liderlik vasıfları olarak toplum fertleri üzerinde derin tesirler vücuda getirmiştir. Onun bu has­letlerinin kendisine karşı olumsuz tavırları önemli ölçüde yumu­şattığına kuşku yoktur. [39]

 

III.Peygamberlik Görevi
 

Gerek insanî, gerekse lider olarak birtakım üstün haslet ve meziyetlere sahip olan Hz. Peygamber (s.a.v.)'in sınırlarını çizip gerçekleştirdiği Islamî toplum hayata onun peygamberlik görevi­nin bir bakıma hedefi ve gayesi sayılmalıdır. Yaptığı ve başardığı işler, yalnızca Kur'ân-ı Kerim'i tebliğ edip açıklamak, nihayet uy~ gulamakla kalmamıştır. İlahî vahyin öngördüğü esaslar dahilin­deki bir Islâmî ferdi hayat ile toplum hayatı Hz. Peygamberin he­defi ve gayesidir. Bir diğer deyişle Hz. Peygamber (s.a.v.)'in pey­gamberlik görevi yalnızca Kur'ân-ı Kerim'i tebliğ ve açıklama, sonunda hayata geçirmekle sınırlı kalmamıştır. Hiçbir tereddüte yer vermeksizin rahatça söyleyebiliriz ki onun peygamberlik görevleri arasında zaman, mekan, ırk, dil, kültür gibi kayıtlar söz-konusu olmaksızın tüm insanlık için geçerli ve tutarlı bir toplum modeli çizmek ve tatbikatta mümkün olduğu ölçüde gerçekleştir­mek de vardır.[40]

Böyle bir sonuç, kuşkusuz nazari planda verilmiş bir hüküm değildir. Aksine tarihi gerçekler gözönüne alınarak varılmış bir sonuçtur.                                                   

Kur'ân-ı Kerim'in Hz. Peygamber'e yönelttiği emirlere kısaca göz gezdirmek onun peygamberlik vazifesinin sınırlarını çizmeyi kolaylaştıracaktır. Yüce Allah onu bellibaşlı şu niteliklerle tanıt­makta, veya bizzat ona kendisinin bu vasıflarla tanıtmasını em­retmektedir:

1. Hitap ettiği kimseler gibi bir insan. "De ki ben de sizin gibi bir insanım. Şu var ki bana, tanrınızın bir tek tanrı olan Allah ol­duğu vahyediliyor."[41] ayetindeki gibi.

2. Müjdeleyici ve uyana. "Biz seni bütün insanlara müjdeci ve uyarıcı olarak gönderdik; fakat insanların çoğu bunu bilmezler" ayetinde[42] olduğu gibi.

3. Şahid. "Size, üzerinize şahit olarak bir peygamber gönder­dik" ayetinde[43] sözkonusu edildiği gibi.

4. Aralarından geldiği insanlara Allah'ın ayetlerini okuyan; onları kötülüklerden temizleyen; kitabı, hikmeti ve bilmedikleri­ni öğreten. Şu ayette olduğu gibi: "Andolsun ki Allah mü'minlere, aralarından ayetlerini okuyan, onları kötülüklerden temizleyen, kitap ve hikmeti öğreten bir peygamber göndererek iyilikte bulun­muştur. Halbuki onlar, daha önceleri apaçık bir sapıklık içinde idiler.[44]

5. Ümmî olmakla birlikte çevresini oluşturanlara ma'rufu em­reden; buna karşılık münkeri men eden; onlara tertemiz şeyleri-helal, pis şeyleri haram kılan; yüklerini hafifleten, üzerlerindeki ağırlıkları kaldıran/' Onlar, yanlarındaki Tevrat ve incil'de yazı­lı buldukları o elçiye; o ümmî peygambere uyarlar. O Peygamber, kendilerine iyiliği emreder; onları kötülüklerden alıkoyar; onlara güzel şeyleri helal, murdar şeyleri haram kılar. Üzerlerindeki ağırlıkları, sırtlarındaki zincirleri kaldırıp atar" ayetinde[45] oldu­ğu gibi.

Kur'ân-ı Kerim'de bunlardan başka Hz. Peygamber1 den tak­vayı emredici, öğüt verici, hidayet yolunu gösterici gibi vasıflarla da bahsedilir.

Bütün bu ve diğer bazı ayetler dikkate alınırsa Hz. Peygam­ber (s.a.v.)'in peygamberlik görevinin şu noktalara bağlandığı gö­rülür:

a) Kur'ân-ı Kerim ayetlerini tebliğ. "Ey Peygamber! Sana rab-tinden vahyolunanları tebliğ et" ayeti,[46] bunu açıkça göstermek­tedir.

b) Tebliğ ettiklerini açıklama. Özel deyişiyle "beyân". "Şüphe­siz Biz sana, insanlara indirilen 'Kur'ân'ı açıklayasın diye "zikr'i indirdik" ayetinde[47] bu hususa yer verilmiştir.

c) Hükümlerini uygulama alanına koyma. "Sonra seni bu (din) işinde bir hukuk düzeni üzere kıldık. Artık sen ona uy" ayeti[48] bu gerçeğe işaret etmektedir.

d) insanlar arasında Allah'ın vahyettiği esaslar dahilinde hü­küm vermek. "Allah'ın indirdikleriyle (insanlar arasında) hük­met" ayeti de[49] bu konuya delalet etmektedir.

e) Kur'ân-ı Kerim'de esasları belirlenen Islâmî fert hayatının ve toplum hayatının sınırlarını çizerek gerçekleştirme. Bütün peygamberlik hayatı incelendiği zaman bu sonuca kolayca varılır. Ayrıca yukarıda değinilen el-A'râf sûresinin 157. ayetinde sözko-nusu edilen hususlar da buna delalet edecek nitelikte sayılabilir­ler. Özellikle "üzerlerindeki ağırlıkları sırtlarındaki zincirleri kaldırıp atar" anlamına gelen kısım "sorumluluklarını yerine ge­tirmelerine yardımcı olur; böylece yüklerini hafifletir" anlamına da gelir. Bu ise müslüman olarak doğdukları için müslüman gibi yaşamak, müslüman olarak Ölmek yükümlülüklerini yerine getir­mede yardımcı olur manasını da vereceğinden Hz. Peygamber (s.a.v.)'in Islâmî hayatın sınırlarını çizme ve gerçekleştirme anla­mına da gelir. Bu ise sözkonusu edilen görevin Özet bir ifadesinden başka bir şey değildir.

f) Yine esasları Kur'ân-ı Kerim'de belirlenmiş bulunan îslâmî fert hayatı ile toplum hayatının gerçekleştirilebilmesini sağlaya­cak müesseseleri kurmak.

O, bütün bu görevleri Kur'ân-ı Kerim ışığında "Sünnet" dedi­ğimiz talimatlar, açıklamalar, yönlendirmeler, emirler, yasaklar, tavsiyeler, öğütler ve nihayet uygulamalarla yerine getirmiştir. O nedenle, Sünnete ayrı bir yer ayırmak yerinde olacaktır. [50]

 

IV. Hz. Peygamber (S.A.V.)İn Sünneti
 

Asr-ı Saadet'ten bu yana sünnet değişik açılardan ele alınmış, değişik yorumlanmış, farklı tanımlanmıştır. Bu konuda önce kla­sik sünnet tanımı gelir. Buna göre sünnet, sözlükte yol, usul, âdet, bir kimsenin alışkanlık haline getirdiği iyi veya kötü davranışları, izlediği tutumu gibi anlamlara gelir. Terim olarak ise Hadis, Fıkıh Usulü ve fıkıh alimlerinde farklı yaklaşımlarla tanımlanmıştır.

Hadis alimlerine göre sünnet, Hz. Peygamber (s.a.v.)'den nak­ledilen bütün sözler, fiiller ve takrirlere denir. Gerek peygamber­liğinden önceki devrelere, gerekse peygamberlik devresine ait ol­sun, ahlakî hasletleri ile onunla ilgili diğer rivayetler de sünnet kapsamı içindedir. Bu tarife göre sünnet, hadisle eş anlamlıdır.

Fıkıh Usulü alimleri sünneti, "Hz. Peygamber (s.a.v.)'den Kur'ân-ı Kerim dışında sadır olan ve şer'î bir hükme delil olabile­cek nitelik taşıyan sözler, fiiller ve takrirlerdir.

Fıkıh alimlerine gelince onlar sünneti, "farz veya vacip olma­mak kaydı ile Hz. Peygamber (s.a.v.)'den sadır olduğu kesinlik ka­zanan her şey" diye tarif etmişlerdir.[51]

Sözkonusu tarifler içinde kapsamı en geniş olanı hadis alimle­rinin tarifidir. Onlara göre Hz. Peygamber,(s.a.v.)le ilgili her riva­yet onun sünneti içinde yer alır. Ancak dikkat edilirse bu tanım, sözün gelişi, "Hz. Peygamber'in ağzı, burnu, saçları, dişleri, gözü kulağı... şöyleydi" gibi şemâiliyle ilgili kimi konuları da kapsar. Dolayısiyle hüküm yönü yoktur. Bunlar Hz. Peygamber (s.a.v.)'i tanımada faydalı olabilirlerse de dinî, sosyal ve ekonomik hayatta uygulama imkanları olmadığından sünnet kapsamı içinde sayıl­mamaları dahardoğru olur. Dolayısiyle, müslümana yol gösterici, pratik hayatta uygulama imkanı olan, îslâmî hayatın sınırlarını çizen sünnetle bir tutulamazlar. O nedenle Fıkıh Usulü alimleri­nin tarifleri, Hz. Peygamber'in peygamberlik görevi açısından da­ha derli toplu sayılabilir.

Fıkıh Usûlü alimlerinin sünnete, yalnızca dinî hükme delil olabilmesi açısından yaklaşmaları İslâm'ın hedef ve gayesine, Hz. Peygamber'in gerçekleştirdiği başarının esprisine daha uygun gö­rünmektedir. Ayrıca onların tanımı, sünneti kapsam açısından hayli daraltmıştır.

Fıkıh alimlerinin sünnet tanımına gelince bu tanım konuya asıl itibariyle ifâl-î mükellefin açısından bakmaktadır. Bir diğer deyişle sünneti Allah'ın açıkça veya dolaylı yoldan emrettiği işler dışında Hz. Peygamber (s.a.v.)'den işlemek, öğretmek, söylemek, emir etmek, yasaklamak, tavsiye etmek şekillerinde sadır olan iş­ler şeklinde tarif etmektedirler. Dolayısiyle fıkıh alimlerinin tari­finde efâlu'l-Mukellefın esas alınmıştır.

Burada işaret etmek gerekir ki, sahabe devrinden sonraki dö­nemlerde sünnet kapsamına sahabe uygulamaları da dahil edil­miştir. Bunu yapanlar daha ziyade hanefilerdir. Nitekim hanefî hukukçu ve usul alimi es-Serahsî bunu açıkça belirtmiştir: "Bize göre sünnetten maksat, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in ve ondan sonra sahabilerin yaptıklarıdır.[52]

Burada önemli bir noktaya işaret etmek yerinde olacaktır. Sa­habenin yaptıklarının sünnet kapsamı içinde mütalaa edilmesi, sahabenin Kur'ân-ı Kerim ve Hz. Peygamber (s.a.v.)in talimatla­rı doğrultusunda hareket etmelerinden kaynaklanmıştır. Saha­benin bu tutumu tarihen sabittir. Öteki deyişiyle Kur'ân-ı Kerim ve sünnet sahabîlerin her işinde asıl olmuş; öncelik almıştır. Tüm sahabilerin bunu bir hayat prensibi haline getirdikleri gibi onlar­dan başka kaynak tanımadıklarına şüphe yoktur.

Hz. Peygamber (s.a.v.)'in ebedi aleme göçetmesinden sonra İslâm âlemi fetihler sonucu genişleyip çeşitli kültürlerle karşıla­şılınca ortaya birtakım meseleler çıkmıştır. Bunlar arasında Kur'ân-ı Kerim ve sünnette yer almayanların çözümü kimi zaman sahabilerin kendi görüşlerine dayanmıştır. Aslında bu yöntemi bir hüküm verme prensibi olarak bizzat koyan, Hz. Peygamber (s.a.v.)'dir. Onun Yemen'e vali olarak gönderdiği Mu'âz b.Cebel'le yargı metodu üzerine yaptığı tarihi konuşmasında bu nokta açık­ça belli olur.

Öte yandan Hz. Peygamber (s.a.v.) hayattayken sahabilerin yaptıkları ve O'nun bilgisidahilinde olan işler Hadis Usulü kaide­sinde Hz. Peygamber tarafından işlenmiş gibidir. Dolayısiyle sün­net kapsamı içinde yer alır. Bunun nedeni sahabilerin Hz. Pey­gamber'in bilgisi dışında kendiliklerinden bir işi işlemelerinin, en azından yaptıklarını ona danışıp hükmünü Öğrenmediklerinin düşünülemiyeceğidir.

Şu hale göre sahabe devrinden sonraki dönemlerde sahabe fi­illerinin sünnete dahil edilerek sünnet kapsamının genişletilme­si, Hz. Peygamber'in yolundan gitme sonucudur. Şu var ki Allah Resulü, sünnetiyle Kur'ân hükümlerini hayata yansıtmıştır. Sa-habiler de Kur'ân-ı Kerime ve onun hayata yansıması demek olan sünnete uygun hareket edince sünnet kapsamı haliyle genişle­miştir.

Burada yeri gelmişken işaret etmek isteriz, kapsamı ne kadar geniş olursa olsun sünnet denilince akla doğrudan doğruya Hz. Peygamber (s.a.v.)'in sünneti gelir. 

Çağdaş müslümanlar arasında sünnete klasik tarif dışında yeni tarifler getirmek isteyenler olmuştur. Asılda farksız bile olsa klasik sünnet tanımını aşarak yeni tarifler yapma girişiminde bu­lunanlar olmuştur. Bunlardan birisi şu satırların yazarıdır. O, 'Hicrî Birinci Asırda İslâm Toplumu' isimli doktora tezinde Hz. Peygamber (s.a.v.)'in sünnet sözcüğünü kullanış şeklinden yola çıkarak şöyle bir tanımlama yapma cesaretini gösterdi:

«Sünnet, Hz. Peygamber (s.a.v.)İn inanç, ibadet ve dinî hü­kümler gibi Jslâm esaslarıyla ilgili olsun veya olmasın, Kur'ân-ı Kerim dışında söylediği sözleri yaptığı işleri, uygulamaları, hare­ket ve davranışları, koyduğu kurallar ve prensiplerdir."43

Daha çok Allah Resûlü'nün tarihi misyonu gözönünde tutula­rak yapılmış olan bu tarife göre sünnet bellibaşlı şu hususlardan oluşmaktadır:

a) İslâm inanç sistemi, ibadetler ve dinî hükümlerle ilgili olsun veya olmasın, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in emir, nehiy, tavsiye, öğüt, talimat, telkin, açıklama, yasaklama ve benzeri konularda söyle­dikleri;

b) ibadetlerin nasıl yapılacağım göstermek üzere işledikleri;

c) Günlük hayatta yaptığı işler, davranışlar, hareket ve tu­tumlar;

d) ilahî vahiy doğrultusunda, hükümlerim uygulamaya koy­mak, daha doğrusu hayata geçirmek üzere söyleyip yaptıkları. Aynı konuda onayladıkları;

e) Islâmî bir ferdî hayat ve toplum hayatı için koyduğu kural­lar, belirlendiği ilkeler, prensipler, vaz ettiği esaslar, çizdiği sınır­lar.

Bunlarla birlikte sünnetin kısımları arasında yer alan şu hu­suslar da sünnet kapsamına girerler:

a) Hz. Peygamber (s.a.v.)'in huzurunda kimi sahabîlerin yap­tıkları işler. Mescit içinde habeşli kölelerin mızraklarla spor gös­terileri yapmaları, kimi sahabilerin şiir söylemeleri, kimilerinin yitik ilan etmeleri; hasta bakıp yaralarım tımar edişleri ve benzeri olaylar gibi.

b) Allah Resûlü'nün olmadığı yerde sahabîler tarafından işle­nip sonradan yapılan iş kendisine haber verildiği zaman birşey söylemeyip onayladığını ifade ettikleri. Abdullah b. Amr Ibni'l-As'ın seriye komutam olarak gittiği bir seferde gusletmesi gere­kirken hava soğuk olduğu için üşür de hastalanırım korkusuyla teyemmüm ederek arkadaşlarına namaz kıldırması gibi.

c) insanî bazı hususlar: Tırnakları kesmek, bıyıklan kısalt­mak, sakal bırakmak gibi

d) Cahiliye devrinde âdet olan, Hz. Peygamberin onayından geçerek islâm döneminde de uygulanan bazı işler. Aşura orucu tutmak gibi.

e) Yine cahiliye devri âdetlerinden tevhid kalıbına sokularak devam ettirilenler, Adağın yerine getirilmesi gibi.

f) Sahabilerin "Biz Hz. Peygamber zamanında şunu yapardık" diyerek anlattıkları. Buna ek olarak yine Sahabîlerin Hz. Pey­gamber hayatta iken uygulandığını söyledikleri, ilkine misal ola­rak W verilebilir. Bir kaç sahabî "biz Hz. Peygamber zamanında çocuk olmaması için azil yapar; erlik suyunu rahim dışına akıtır­dık" demişlerdir, ikinciye misal olarak ise götürü alınan yiyecek maddelerinin karaborsaya düşmemesi için pazara götürülerek satmaya mecbur tutulması örnek gösterilebilir.

Sünnetin yukarıdaki tarifi birkaç yönden önemlidir. Bir kere sünneti kişisel açıdan ziyade toplumsal açıdan ele almaktadır. Yukarıda değindiğimiz, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in peygamberlik görevleri arasında zaman ve mekân kaydı olmaksızın, bir de ırk, renk, dil ve kültür ayırımı yapmadan her devirde tüm insanlar için geçerli ve tutarlı bir toplum modeli çizmeyi ve tatbikatta ger­çekleştirmeyi de içine alır. Özellikle bu nokta gözönünde tutulur­sa, sünnetin toplumsal boyutunu vurgulayan tanımını daha net ve derli toplu bir tarif saymak gerekir.

ikinci olarak sözkonusu tanım, sünneti müslümanlarm dinî, sosyal, siyasî, ictimâ'î ve iktisadî hayatlarını düzenleyen sözlü, fiilî veya onaylı Peygamber talimatları bazında izah etmektedir. Bu ise O'nun Peygamber olarak gönderilişindeki hikmeti, bir an­lamda vurgulamaktadır.

Haliyle bu tarifin, hadis alimlerinin geniş kapsamlı tarifinden farklı yanları vardır. Şöyle ki, hadisçilerin tarifinde sünnet, sos­yal hayatta uygulama imkanı olmayan kimi hususları da kapsa­maktadır. Oysa burada, sosyal hayata yansıması gereken husus­lar ağırlık kazanmaktadır.

Sünnetin geniş kapsamlı olmakla birlikte, uygulama imkânı olan hususlara ağırlık veren bir başka tarifine daha yer vermek is­tiyoruz. Bu tarife göre sünnet, "Hz. Peygamberin kendi dönemin­de islâm toplumunu akîde, ibadet, tebliğ, siyaset, ekonomi, eği­tim, ahlâk, hukuk ve benzeri bireysel ve toplumsal hayatın her alanında yönlendirip yönetmede, başta Kur'ân olmak üzere esas aldığı ilke ve prensipler bütününün oluşturduğu bir zihniyet ve dünya görüşüdür.[53]

Esas itibariyle bir önceki tarife oldukça yakın olan bu tarif, sünneti "Hz. Peygamber (s.a.v.)'i kendi döneminde islâm toplu­munu yönlendirip yönetmede esas aldığı ilkeler ve prensiplerden oluşan zihniyet ve dünya görüşü" olarak özetlemiştir. Tarifin en çarpıcı yanı burasıdır. Lideri Hz. Peygamber (s.a.v.) olan bu toplu­mu, yönlendirip yönetmede en geçerli ve tesirli yaptırım elbette Kur'ân hükümlerinden sonra O'nun ilke ve prensipleri olmalıdır. Kaldı ki sözkonusu, tarifte sünnetin toplumsal boyutu da vurgu­lanmıştır.

Ancak dikkat edilirse görüleceği gibi, sünneti îslâm toplumu­nu çeşitli alanlarda yönlendirip yönetmede esas aldığı ilke ve prensipler bazında ele almıştır. Dahası, tarifi Hz. Peygamber (s.a.v.)'in "kendi döneminde kaydıyle sınırlamıştır. Bize kalırsa ko­nuya yaınızca "ilke ve prensipler" açısından yaklaşmak, gözardı edilemiyecek bir noksanlıktır, imdi, konumuz olan tarif sözkonu­su noksanlığı bir yana, sünnet kapsamına genişlik verirken bir başka noktada kapsam daraltmasına yol açmıştır. Ayrıca sünneti Hz. Peygamber Xs.a.v.)'in, çevresini oluşturan islâm toplumunu çeşitli alanlarda yönlendirip yönetmedeki ilke ve prensiblerden oluşan zihniyet ve dünya görüşü olarak nitelerken de, asırlar boyu devam eden geçerlilik boyutunu yansıtmadan uzak kalmıştır. Ay­rıca Hz. Peygamber (s.a.v.)'in, yukarıda değindiğimiz herhangi bir ayırım yapmaksızın, her devirde geçerli ve tutarlı bir toplum modeli çizmek görevine değinmemiştir. Bu nedenle o tarifi konuya yalnızca ilke ve prensipler açısından yaklaşma, sünnetin çağlar boyu geçerlilik gibi boyutlarını da ele almamak gibi noksanlıkları olduğu kanısındayız. Bunlar yapılmış olsaydı, ona sünnetin kap­samlı ve çağdaş bir tarifi gözüyle bakmamıza engel olacak hiçbir özür kalmazdı.

Son olarak çağdaş alimlerimizden Dr. Yusuf el-Kardavî'nin özlü bir sünnet tanımana yer vererek bu konuyu noktalayalım. Ona göre sünnetle, «Hz. Peygamber (s.a.v.)'in Allah'ın gönderdiği hidayet ve hak din hükümlerini yerine getirmek üzere izlediği tutum» kasdedilir. Bununla beraber sünnet, Hz. Peygamber (s.a.v.)İn Allah'ın dinini anlayıp tüm hayatî işlerde tatbik etmek için getirdiği nazarî ve ilmî metod manasına da gelir.[54]

Görülüyor ki sünnetin gerek klasik, gerekse çağımızda yapı­lan tanımlarında müşterek nokta olarak Hz. Peygamber'e ait işler, sözler ve uygulamalar görülür. Hepsi de tek kelimeyle Kur'ân-ı Kerim hükümlerinin hayata yansıması, ferdî ve toplum­sal hayatın Islâmî bazda kurallarını koyan, sınırlarını çizen nebevi talimatlardır. Konuyla ilgili emirler, yasaklar belirler. Tavsiyelerde bulunur. Açıklamalar yapar. Sözler, işler yerine göre onaylarla Islâmî hayata yön verir. Uygulamalarla böyle bir hayatın kurallarım ve esaslarını getirir. [55]

 

V. Hadislerin Topluma İntikali
 

Hz. Peygamber (s.a.v.)'in sünneti, topluma onları yansıtan ha­dislerin yayılmasıyla intikal etmiştir. Sözkonusu yayılma sözle ve amelî olmak üzere iki yolla gerçekleşmiştir. Sözle yayılma. Hz. Peygamber (s.a.v.)in bir sözünü duyan veya bir fiilini gören sahabîlerin onu hıfzetmesiyle olmuştur. Böyle bir sözü duyan ve­ya fiili gören sahabi, duyduğunu veya gördüğünü başka sahabile-re de anlatmıştır. Bu şekilde bir rivayet yolunu seçen şahabı Hz, Peygamber'den duyduğunu "semi'tu'n-Nebiyye (s.a.v.) yekûlu, kale Resûlullah (s.a.v.)" gibi eda lafizlanyla başkasına nakletmiş-tir. Gördüğü fiili ise "Ra'eytu'n-Nebiyye (s.a.v.) yef alu keza" (Hz. Peygamber (s.a.v.)'i şöyle yaparken gördüm) ve benzeri ifadeler kullanarak, kendisinden rivayette bulunana aktarmıştır. Allah Resûlü'nün söylediğini veya yaptığını bizzat görmeyen sahabî, O'nu gören veya duyandan almakla birlikte kendi duymuş yahut görmüş gibi rivayet etmiştir. O da "Kale Resûlullah (s.a.v.) dedi­ğinde (Hz. Peygamber şöyle buyurmuşlar) demiş gibi olmuştur.

Hadislerin amelî olarak yayılmasına gelince: Hatırlanmalıdır ki Hz. Peygamber (s.a.v.) içinde yaşadığı topluma yeni bir akide, yeni mükellefiyetler; nihayet yeni bir toplum düzeni getirmiştir. Çevresini oluşturan sahabîler, o ana kadar bilmedikleribazı me­seleleri öğrenip uygulamakla yükümlüdürler. Onlar için bunları öğrenmenin tek yolu vardır: Hz. Peygamber yaparken görecekler, gördüklerini öğrenip uygulamaya koyacaklardır. Söz gelimi, abdestin nasıl alınacağım Allah Resulü abdest alırken görerek öğreneceklerdir. Namaz kılış şeklini de yine O namaz kılarken gördükleri biçimde öğrenecek uygulamaya imkan bulabilecekler­dir, îşte Hz. Peygamberin tebliğ ettiği yeni dinin esaslarını önce kendi yaparak gösterip öğretmesi, hadislerin bu yolla öğrenilme­sine neden olmuştur. Özetle tekrar edecek olursak, Hz. Peygain-ber'in sünnetini yansıtan hadislerin işitildiği veya görüldüğü şe­kilde hıfzedilmesi, onların toplum içinde yayılma imkanı bulmuş­tur. Ayrıca ameli olarak görülen bir fiil tekrar edildiğinden unu­tulma ihtimali ortadan kalkmıştır. Hadislerin sağlam bir şekilde nesilden nesile intikali, herşeyden önce onların birkaç sahabî ta­rafından ezberlenmesi veya uygulama alanına konulmasıyla ı çekleşmiştir. [56]

[1] Doç. Dr. Mücteba Uğur, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/153-154.

[2] Doç. Dr. Mücteba Uğur, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/155-157.

[3] el,Enbiyâ sûresi, 21/107.

[4] el-Kehf sûresi, 18/110; el-Fussilet sûresi, 416..

[5] Buharı, Salat, 1/105; Müslim, Mesacid, 2/84..

[6] Buhari, Mezalim, 3/101; Hiyel, 8/62; Ahkâm, 8/112,116,117; Müslim, Akdiye, 5/128.

[7] el-Ahzâb sûresi, 33/21.

[8] Doç. Dr. Mücteba Uğur, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/159-160.

[9] et-Tevbe, 9/128..

[10] Âl-i îmran, 3/159.

[11] el-Enbiyâ, 21/107.

[12] eş-Şûrâ, 26/215.

[13] eş-Şemâil, 107.

[14] Buharî, Buyu, 3/21; Tefsir, 6/44, 5; Darimî, 1/4; Müsned, 2/174.

[15] îbn Mace, 36, Fiten 23:2/1336; Müsned, 36179, 206.

[16] Buharî, Edeb, 7/94.

[17] Buharî, Meğazî, 5/105, 6; Edeb; 7/96, Müslim, Zekât, 3/109; Müsned, 1/380.

[18] eş-Şifâ, 1/84..

[19] A.g.e., 1/101.

[20] Buharı, Bedu'l-Vahy, 1/3; Tefsir, 6/88; Ta'bîr, 8/67; Müslim, İmân, 1/97; Müsned, 6/223, 233..

[21] Doç. Dr. Mücteba Uğur, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/160-165.

[22] Doç. Dr. Mücteba Uğur, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/165.

[23] Doç. Dr. Mücteba Uğur, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/166.

[24] Müslim, Salâtu'l-musâfırîn, 2/189.

[25] Buharî, Duâu'n-Nebî ile'l-îslâm, 4/24; Temenni, 8/130.

Doç. Dr. Mücteba Uğur, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/166.

[26] Doç. Dr. Mücteba Uğur, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/167.

[27] Doç. Dr. Mücteba Uğur, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/167-168.

[28] Müslim, el-Cihâd ve's-Siyer, 5/441.

[29] Buharî, Menakıb, 4/166; Edeb, 8/16; Müslim, Fedâ'il, 7/118.

[30] el-Bakara, 2/185.

[31] en-Nevevî, Şerhu Müslim, 4/335.

Doç. Dr. Mücteba Uğur, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/168-170.

[32] Sünen Ebî Davud, Hudûd, 8/16.

[33] A.g.e., Diyat, 4/168; Nese'î, Kasame, 8/17.

[34] Buharı, Sulh, 3/169; Tefsir, 5/154; 188; Müslim, Kasâme, 5/106.

[35] Doç. Dr. Mücteba Uğur, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/169-171.

[36] Müslim, Fedâ'il, 7/74.

[37] Aynı Eser, 7/75.

[38] İslâm Toplumu, 45.

[39] Doç. Dr. Mücteba Uğur, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/171-172.

[40] A.g.e.,Xve45,6.

[41] el-Kehf, 18/110; el-Fussüet, 41/6..

[42] es-Sebe 34/28.

[43] el-Muzzemmil, 73/15.

[44] A1-İîmrân, 3/164..

[45] el-A'râf, 7/157.

[46] el-Mâ'ide,5/67..

[47] en-Nahl, 16/44.

[48] el-Câsiye, 45/18.

[49] el-Mâide, 5/49..

[50] Doç. Dr. Mücteba Uğur, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/173-175.

[51] Usûlü's-Serahsî, 1/113.

[52] A.g.e., aynı yer.

[53] Doç. Dr. M. Hayri Kırbaşoğlu, Klasik Sünnet Tanımlarının Eleştirisi, Islâmî Araştırmalar Dergisi, Ocak 1991, s. 21.

[54] el-Medhal li-Dirâseti's-Sunneti'n-Nebeviyye, Kahire 1411/1991.

[55] Doç. Dr. Mücteba Uğur, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/175-181.

[56] Doç. Dr. Mücteba Uğur, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/181-182.

Esselamu aleykum.Rabbim razı olsun paylaşımdan kardeşim.Rabbim bizleri sünnete tabi yaşayan,helal daire içinde sosyal hayat yalayan kullarından eylesin bizleri inşallah....

Ve aleykumusselam ve rahmetullahi. Efendimiz ve ashabı büyük sabrı ve davalarında istikrarı neticesinde düzenli bir İslam toplumu kurmayı yazıda da belirtildiği gibi saadet asrini inşa etmeyi başardılar. Rabbim onlardan ebeden razı olsun.