saniyenur
Sun 10 July 2011, 03:55 pm GMT +0200
Allah-u Teâlâ'nm Sıfatı Hakkında
Allah-u Teâlâ'yı, kadîmdir, âlimdir, hayydır, kerîmdir, cevvâddır diye vasfetmek, ve bu isimleri Allah'a vermek haktır. Bu husus, aklî ve naklî delilin her ikisi ile sabittir.
Naklî delil, Kur'anı Kerim ve Allah-u Teâlâ'mn gönderdiği diğer kitaplarında varid olandır. Allah-u Teâlâ, bütün peygamberlerin beyan ettikleri ve bilginlerin peygamberlerden naklettikleri isimler, Cenab-ı Hakk'a isim olarak-verildi. Ancak ne var ki insanlardan bir kısmı, o isimleri Allah'tan başkasına da verdiler. Böylece onlar ismin isbat[135] edilmesinde isimle her musemmanm (kendisine isim verilen) arasında benzerlik olduğunu zannettiler. Eğer isim verilmekle isimle musemmanm arasında benzerlik olsaydı, birşey meydana getirememeği nefyetmekle de benzerlik bulunurdu. Onu nefyetmekle yine kendisiyle ismin manâsının altına dahil olmayan şeyin arasında da benzerlik bulunurdu. Halbuki bu husus söylendiği gibi değildir. Fakat biz geçen konuda isme muvafakat ettiği için benzerliğin çok uzak bir ihmal olduğunu açıklamıştık. Çünkü Allah, zâtına isim olarak verdiği geyle, kendisine isim verilmiş, ve kendisini vasfettiği şeyle de vasf olunmuş tur. Akıl da bunu icap ettirir. Zira Allah-u Teâlâ'mn zatı ve sıfatiyle mahlûkata benzemediğinin sabit olması, Allah'ın fiilinin mecburi bir fiil olmadığı; bilâkis onun ihtiyarı fiili olduğuna delâlet eder.
Yine, hiçbir bozukluğu meydana gelmeksizin ve hikmet dairesinin dışına çıkmaksızın fiilin birbiri ardınca nizam ve intizamlı bulunması yapılan işin failinin ihtiyarı ile olduğunu isbat eder. îşte bunun için, mahlû-katm yaratılması hakikaten Allah'ın fiili[136] ile olduğu sabit olur. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Gerçekten Allah-u Teâlâ, herhangi bir şeyi[137] yaratır, sonra onu öldü-. rüp yok eder. Bu ifadeye gece ve gündüz gibi yok edip iade ettiği şey de vardır. Bununla da, Allajı'm fiilinin ihtiyari ile olduğu sabit olur. Çünkü[138] bununla fesada uğrattığı şeyin, salâhını, öldürüp yok ettiğini, iadesini[139], yok olanı var etmeyi, ve var olanı da yok etmeyi gerçekleştirir.
Öyle ise bunun ihtiyari olduğu sabit olur. Zira, kendisinde mecburi olarak bir fiil sadır olan kimsenin var ettiği şeyi yok etmesi, yokettiğini de var etmesi mümkün değildir, kendisinin böyle bir iş yapması beklenemez. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Yine biz âlemin bir şeyden olmaksızın sonradan var olduğunu, beyan ettik. îşte bu hususa ancak kendisinde ihtiyari manâsının tamamı bulunan kimsenin ulaştığı bir nevidir. İhtiyari olmayan şeyin hakkı mecbur kalmaktır. Eşyayı, bir şeyden olmaksızın yaratma kuvvetine ulaşan kimsenin, sonra bir şeyi yapmağa mecbur olması mustehildir.
Bununla beraber, bir şeyin mecburen vuku bulması, onun başkası^ mn kudretinin icbarı altında bulunması ve kendisinden her türlü imkânın gitmesi demektir. Bu ise hadis olmanın delili ve zayıf olmanın alâmetidir. Rabbimiz olan Cenab-ı Allah, bu gibilerden beridir, yücedir. Mahlûkatta, birinden diğerine miras olarak kaldığı bilinen şeyde, Allah'a duada bulunmaları ve kurtulmaları için kendisine niyaz etmeleridir.
Ve Allah şunu kahretti, bunu kurtardı. Pelân'a yardım etti, filân'ı ise rezil rüsvay etti. Her kuvvet sahibi yarattığı kuvvet ile fiilini icra eder. Bu hususlardan herhangi bir şeye mecbur olanla nail olunmaz, kendisine rağbet de edilmez. Bunlar delâlet ediyor ki âlem gerçekten Allah'ın ihtiyarı ile yaratılmıştır.
Allah-u Teâlâ'nın fiilinde ihtiyar sahibi olduğu sabit olunca, bulunduğu hâl üsere mahlûkatm üzerine hakim olması bakımından kudret ve irade sahibi olduğu sabit olur. Çünkü, kudreti bulunmayan kimseden [140]meydana gelen şey, kararsız ve fasid olur; bir şeye zıddı ile birlikte malik ve sahip olunmaz. îşte kendisinden meydana gelen şey kudret ve ihtiyari ile olduğu sabit olur. Bu hususta gaibi bilmek için asıl olan, görünen âlemdeki hakiki[141] fiilin emareleridir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Bizim, fiilin birbiri ardınca vukubulması ve bu durumun muhkem ve sabit olarak hasıl olan şeylerden zikrettiklerimiz Allah'ın fiilinin ilmiyle vuku bulduğuna delâlet eder. Güç ve kuvvet ancak Allah'tandır.
Yine, dünyadaki imtihanlara tabi tutulanların maslahatları doğrultusunda imtihan olunmayan cevherlerin her birinin meydana çıkması; ve kendisinin baki kalmasını temin eden şeyin yaradıimasiyle beraber, bekası murad edilen her şeyin yaratılması ile bilinir ki, bunların hepsi, her şeyin keyfiyetini ve ihtiyacın] ve hayatını idame ettirecek olan hususunu bilen tarafından olmuştur. Güç ve kuvvet ancak Allah'tandır.
Gerçekten, Allah-u Teâlâ, mahlûkatı öyle bir şekilde yaratmıştır ki, bu yaratılış şekli, mahlûkatm hadis olduğuna, ve kendisini yaratan bir muhdisin bulunduğuna ve onun birliğine delâlet eder. Eğer Allah mahlûkatm yaratılmasını, biîmemiş olsaydı, mahlûkatm bu hal üzere meydana gelmesinin imkân ve ihtimali düşünülmezdi. Gerçekten Allah-u Teâlâ'nm mahlûkatı bulunduğu gibi yaratması, kendisinin yarattığını bildiğine delâlet etmektedir. Tevfik Allah'tandır.
Peygamberlerin emirle gelmesi de Allah'ın ilmi ve ihtiyari iledir. Eğer insanlar peygamberlere tabi olup onların getirdikleri prensiple amel etmiş olsaydılar, aralarında ihtilâf, tefrika ve fesada uğrama ihtimali olmazdı. Tabii bu husus eğer Allah'ın ilmi ayrı, ayrı yerlerde olmamış olsaydı vukubulurdu.
Allah-u Teâlâ yaratma fiili yok iken vardı. Sonra tekvin yani varet-me, yaratma var oldu ki o, ise yaratmanın gayridir diyen kimsenin sözü, tıpkı âlemin yaratıcısının bulunmaması ile âlemin var olduğunu zikredenin sözü gibidir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Gerçekten, var olmayı tabiatlara ve gıda maddelerine isnad eden kimsenin sözü, yaratmadan başka bir şey olmaksızın, yok iken sonradan yaratmayı Allah'a isnad eden kimsenin sözünden daha gerçek ve doğru olur. Çünkü ilkinde var olmayı tabiat ve gıda maddelerine isnad etmekte kendisi ile başkasının olması işinin ispatı vardır. Böylece onların yaptıkları isnatta, bir analiz bulunur, diğerlerinde ise tedkik ve tahkik yoktur. Güç ve kuvvet ancak Allah'tandır.
Görünen âlemde, kendisi kadir olup da, kendisinin fiili bulunmayan ve memnu' olmayan bulunmaz. Görünen âlem ise görünmeyen âlemin delilidir. Binaenaleyh yaratma sıfatının Allah'ta bulunması lâzımdır. Tevfik Allah'tandır.
Yaratma sıfatı, fesad, şer, çirkin ve kötü sıfatlan ile mevsuf olur. Eğer onun zatında Allah'ın fiili bulunmuş olsaydı, Allah-u Teâlâ bunların hepsiyle mevsuf olması ve bu isimlerle kendisine isim verilmesi gerekirdi. Bunlarla Allah'ın vasfoîunnıasi ve bu isimlerin kendisine verilmesi küfür olunca, Allah'a verilen isim ve sıfatlar, bu isim ve sıfatların gayridir. Kurtuluş ancak Allah'tandır.
Değmek, duyurmak, taat, masiyet ve kazanmak, eğer Allah'ta hakikaten bulunmuş olsaydı bunlardan biri ile kendisine isim verilirdi.[142] Tevfik Allah'tandır.
Hakikaten, Allah'tan asılda bir fiilin sadır olması caiz olmayıp sonra vaki olması caiz olsaydı, ya bizatihi kendisi için caiz olmazdı ki bunun ebediyyen böyle olması vacip olurdu. Veyahut gayrisi için caiz olurdu. İşte kendisinden sorulan da odur. Allah-u Teâlâ'nm bizatihi fail olmaması caiz olmadığı sabit olunca kendisi binefsihi fail olur. Tevfik Allah'tandır.
Yaratma, hakikatte Allah-u Teâlâ'nm fiilidir, diye iddia eden kimse, o namaz gibidir. Namaz ise hakikatte fiildir, diyor.
Ebu Mansur (r.h.) diyor ki : Böyle söylemek vehimdir. Çünkü bu isim hakikatte Alîah-u Teâlâ'nm fiilinin ismidir.
Sonra, yaratma gerçekten Allah'ın fiilidir ki : Bununla Allah'a isim verilmesine, bu kelime delâlet etmiyor. Oysa ki biz[143] Allah'a isim verilmesi caiz olan ve olmayan şeyi geçen konularımızda açıklamış bulunuyoruz.
Eğer «Allah-u Teâlâ ezelde Tekvin (varetmek) sıfatı ile nıevsuf olunca, niçin ezelde mükevven (varolan) bulunmuyor?» denilirse cevap olarak denir ki : Allah-u Teâlâ, ezelde eşyanın bulunduğu hâl üzere varolacağını biilyor ve murad ediyordu. Bu, herşeyin vakti zamanında olması için Allah-u Teâlâ'nm eşya üzerindeki kudreti, iradesi ve eşya hakkındaki ilmi gibidir. Her nekadar yok iken sonradan varolan [144]Olanın tarafında kendisi hakkında olan ilmi ve üzerinde müessir olan kudretin değişmemesi ile olsa da sonradan var olma, olan hakkında kullanılır, yoksa olanı bilme hakkında değil.
Bu konuda asıl olan şudur : Gerçekten Allah-u Teâlâ'ya bir sıfat ıtlak olunduğu ve ilim, fiil ve benzeri sıfatlardan biri ile vasfolunduğunda Allah'ın ezelde o sıfatla mevsuf olması lâzımdır. Bu sıfatın altında bulunan -malûm (bilinen), üzerine kudretin hükmünün cari olduğu, makdur ve var olandan ibaret olan mükevven ve murad gibileri o sıfatla beraber zikrolundukları vakit bu eşyanın kadim olduğu anlaşılmaması için o eşyanın vakitleri o sıfatla, beraber zikredilmesi gerekir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Birincisinin yani Allah-u Teâlâ'ya her hangi bir sıfat ıtlak olunduğu zaman aynı sıfatla ezelde mevsuf olmasının gerektiği hakkındaki delil; o sıfatın ezelde Allah'ta bulunduğunun sebkat etmesidir.
İkincisinin delili, yani var olanın vaktinin zikrolunmasınm gerektiğinin delili ise şöyle izah edilmektedir : Yapılanın vakti zikrolunmadığı zaman kendisinin kadim olduğuna veyahut vaktinin gayrinde bilinmediğine imâ ve işaret olunmuş olur. Acizlik de böyledir. Çünkü «o, saat için var olmuştur» dendiği zaman bununla, bu saatte var olması için, varlığı bilinmiş ve murad edilmiştir demeye işaret olunur. Onun hakkındaki ilim, kudret ve irade de böyledir. Kuvvet ancak Allah'tandır,
Kıyamet ve fena kelimelerinin başka bir manâsı daha vardır. Şöyle ki : Gerçekten kıyameti soran kimse, «eğer Allah, saati işler» diye murad ederse, bu «saat» kelimesinin kıyamete vakit olmaktan veyahut Allah'ın kıyameti var etmesi için kullanılması veya murad edilmesinden hâli kalmaz. Birincisi mümkün değildir, zira böyle bir şey yoktur ve düşünülmemiştir. İkincisi ise, vakti var etmek için bir zaman kılındığından dolayı fasiddir. Bu da hadis olmanın yani sonradan var olmanın alâmet ve işaretidir.
Soru : Mükevven, yani var olunan bulunmadan tekvinin, yani var etmenin bulunmasında aczin ispatı mı vardır?
Cevap : Bu husus, eğer var etme bir vakit için olur da o vakitte var olmazsa ancak o zaman bulunur. Halbuki ezelde bilinen ve murad edilen, hükmedilen, zamanı geldiğinde vakti, vaktinde vukubuluyor. Cehil ve mecburiyet olmadığı zaman onu bilme ve irade etme hakkında söylenecek söz de böyledir.
Amma, kendisinde vukubulduğu vakit için olmuş olsa, ilmide hakkında beyan ettiğimiz gibi böyle söylenmez, tgitme, görme, kerem ve cud sıfatları da buna göredir. Her ne kadar işitilen, görülen ve diğer zik-rolunanlar hadis ise de, Allah-u Teâlâ ezelde bu sıfatlarla mevsufdur. Bu ifadeye göre sonradan var olma cari olduğu için her ikisi zikredildiğinde işitilen için vaktin zikredilmesi muhakkak lâzımdır. Birincisi de yani Tekvin de bunun gibidir.
Bu mevzuda asıl olan şudur ki : Gerçekten Allah'ın fiili ile vaki olan, Allah'ın bilfiil o sıfatla vasfedildiği zaman aynı sıfat Allah'ta bulunmasa, bu vasıf, acizlik vasfıdır. Eğer aynı sıfat Allah'ta bulunup vasfedilen şey de zamanında ve Allah katında bulunursa bu kudret sıfatıdır. Bu husus, tıpkı kendisinde bir şeyin fiili ve onun yanında zıddı bulunan kimse gibidir ki o fiil[145] onun fiili yönünden daha tamamdır.[146] Fiili bulunduğu yerde[147]' olmayan kimse, fiili her yerde[148] vukubulan kimsenin gayri olması da böyledir. Zikrettiğimiz hususlar ile Allah-u Teâlâ'yı vasfetmemiz de bu meyanda mütalea edilmektedir. Çünkü o, tamam olan bir vasıftır. Bununla beraber kul'un fiili vaktinin gayri için vaki olmaz. Çünkü o fiil kulun isidir ki[149] bu is bilfiil ve aletlerle olur. Allah-u Teâlâ ise bizatihi yapar. Bu tıpkı Allah-u Teâlâ'nm bizatihi bilmesi ve bizatihi kadir olması gibidir. Zikrettiğimizin gayri ile Allah'tan başka olan her şey, eğer Allah'ın fiili olmamış olsaydı ondan bu fiil sadır olmazdı. Allah, her şeyi bir şeyden olmaksızın var eder. Bunun içindir ki takdir hakkında söyledikleri sözün tümü batıldır, fasittir. Kudret, irade ve geçen mevzularda açıkladığımızın hepsi bunun gibidir.
Başka bir delil; gerçekten kuldan mütevellit bir fiil bulunur ki bu o fiili kul isledikten bir zaman sonra vaki olur. Tıpkı her hangi bir şeyi atmak, fırlatmak ve cinayetler işlemek gibi.
Bu fiili işleyene fiilinin gerçekte vuku bulmasından sonra kaatil, cani ve katle ve cinayete uğramış, isminin verilmesi kendisine müstehak olur. Bunun gibisinin Allah'tan vukubuîması her nekadar Allah'ın fiili, yaratılma ve doğma vasıfları ile vasfoiunnıazsa da Allah'tan olduğunu söylemek doğru olur. Çünkü görünen âlemde iki vecihten birinin meydana gelmesi fiilin[150] tahkikini menetmez. Bunun aynısı görünmeyen âlem hakkında da caridir. Her nekadar bizim bir şeyin cisim olmadığını ispat etmede[151] açıkladığımız husus üzere açıklanan bu vecihten değilse de. Bu söz Allah'a şey, demenin caiz olmasma binaendir. Her nekadar araz değilse de o gey. Görünen âlemde cisim olmıyan her şey, varlık hakkında arazdır. Yoksa o şey, varlığın ismi değildir. İlk zikredilen aynı bunun gibidir. Kuvvet ancak Allah'tandır. Ve yine acizlik alâmeti olma hususunda ileri sürülen görüş, Allah hakkında değil, bilâkis bul hakkında ileri sürülebilir. Çünkü kul, kendisiyle tahakkuku mümkün olmıyan bir şeyin yapılmasına kadir olmaz. Tıpkı hareket ve hareketsizlik fiilini icra etmek suretiyle kendini kuîlanmaksizın yapılanın meydana gelmesine kadir olmadığı gibi. Güç ve kuvvet ancak Allah'tandır.
Bundan sonra hiç bir kimse yoktur ki kendisinin memur kılındığı ve nehyedildiği vakitte bu hususta bir emrin aynı vakitte gelmediği sözünü kabul etmesin. Memur ve menhiy olduğu husus hakkında aynı vakitte bir emrin geldiğini kabul etmek zorundadır. Vaad ve vaid de böyledir[152]. îşte bu suretle Peygamber (s.a.v.) gönderilen ile o halde memur veya menhiy olan odur. Binaenaleyh olduğu zamandaki var olmasının ezeldeki tekvin sıfatının bir tecellisi olduğu inkâr olunamaz, tşte böylece Allah-u Teâlâ her olan ile, onun olacağını bilmesiyle vasfolunması da böyledir. Her nekadar daha önce Allah'ın ilmi ile vasfohmdu ise de. Var olma, hadis olmanın hepsi Allah'tan başkasmdaki varlıkta düşünülebilir. Tevfik Allah'tandır.
Ne var ki tekvin'in manâsı her nekadar beşer anlayışının ulaşamadığı bir husus ise de «kün-ol»[153] sözünün imkân ve ihtimali dahilinde olan en kolay sözle edası mümkün olur. Zira Allah-u Teâlâ, var olmasını bildiği ve dilediği her şey'e ol dediği vakitte o şey bu emirle var olur. O var olan her şey, bulunduğu hal üzere var olması gerektiği vakitte tekrarsız olarak var olur. İşte bu noktaya emrin hepsi, nehiy, vaad ve vaid dahil olur. Bu suretle, devamlı olarak kâinatın vakitleri ve mekânlarında]'! muhtelif halleri üzere olmuş ve olacak şeyden haber verilmiş olur. Fakat, mahlûkatm aklî kapasitesi meşgul etmiyen ve yormiyan[154] tekvin sıfatını anlama vüsatmda değildir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Bu bölüm öyle bir bölümdür ki eğer bunda uzun uzadıya araştırma ve analiz etmeğe kalkışılırsa maksud olanın sonucuna ulaşmaktan insan aciz kalır. Biz işaret etmiş olduğumuz gey'in akıl ve iyi anlayış sahibi için ikna edici bir yer olmasını dileriz. [155]
[135] Kitabın aslında: «isbâtun» kelimesi «el-isbâtu» olarak yazılmışlar.
[136] Kitabın aslında : «bifi'lihî» kelimesi «yefaluhû» olarak yaalnugtır.
[137] Kitabın aslında : «şey'un> kelimesi «ğayru şey'in olarak yazılmıştır.
[138] Kitabın aslında : «iz» kelimesi «izâ» olarak yazılmıştır.
[139] Kitabın aslında : .ve iâdetu» kelimesi .ve eâdehû» olarak yazılmıştır.
[140] Kitabın aslında : «kendisi ile meydana gelen şey kendisinden olur» ibaresi vardır.
[141] Kitabın aslında : «el-hakîkiyyetu» kelimesi yerine'«el-hakîkatu. Yazılmıştır.
[142] Kitabın aslında desummiye» kelimesi «fesummiye» olarak yazılmıştır.
[143] Metinde «ennâ» kelimesi «enne» olarak yazılmıştır.
[144] Kitabın aslında : bu ibare mükerrerdir- Kitabı nesneden, mükerrer olan kelimenin üzerine soru edatı koymuş bulunmaktadır.
[145] Kitabın aslında : «ennehü. kelimesi yerine «ayettin» olarak yazılıdır.
[146] ' Kitabın aslında iki noktalı «ta» bulunmadığı gibi .elif» de hemzesizdlr. Kitabın aslında «min ciheti filini» ibaresi emin ciheti fi'lihî vahidun» olarak yazılmıştır.
[147] Kitabın aslında kelime noktasızdır.
[148] Kitabın aslında noktasız (re) ile yazılmıştır.
[149] Kitabın aslında noktasız (sin) ile yazılmıştır.
[150] Kitabın aslında «el-fi'Iu» kelimesi «el-aldu» olarak yazılmıştır.
[151] Kitabın aslında .isbâtin» kelimesi «sebâtin» olarak yazılmıştır-
[152] Vâad : AHah-u Teâlâ'nm, kulların yapmış oldukları sevaplı işlerin karşılığında kendilerini mükâfaatiandıracağmı bildirmesi; vâid ise : Kulların yapmış oldukları günah ve isyanlarından dolayı Allah-u Teâîâ'mn kendilerine ceza vereceğini beyan buyurmasıdır : (Mütercim).
[153] Kitabın aslında «kün» kelimesi <bikün» olarak bir kelime halinde yazılmıştır. Biz, be harfini tekid için tekvin emrini ifade eden -küns kelimesinden ayırdık- Binaenaleyh bu hususu tabir etmekte sırf iki harften ibaret olan bir kelime ile daha kolay bir şekilde ifade etmek mümkündür.
[154] Asıl kitapta «şın» harfi noktasızdır.
[155] İmam Matüridi, Tevhid, Hicret Yayınları: 132-139.