Bildiğim kadarıyla dünyada tek nüsha olan ve İngilte­re Yazma Eserler Kütübhânesi'nde "or. 06333 no"da ka­yıtlı bulunan bu fıkhî tefsir yazması,[1] David Fıtz tarafın­dan 15.4.1902 tarihinde British Museunı'a kazandırıl­mış,[2] fakat -göründüğü kadarıyla- oryantalistlerin gö­zünden kaçmış, yahut da dikkatlerini çekmemiştir. Bri­tish Museum Arabça Yazmalar Katalogu'nda böyle bir eser gözükmediği gibi, Brockelman da GAL adlı eserinde bunun numarasını yanlış vermiştir.[3] Prof. Dr. Fuad Sez­gin ise GAS adlı eserinde bu kaynaktan yararlanma im­kânını biraz daha kolaylaştırmış bulunmaktadır.[4]

Tefsîru Hamsi Mieti Ayetin mine'l-Qur'âni'l-Kerîm [Kur'ân-ı Kerîm'den Beşyüz Âyetin Tefsiri] adlı bu eser 103 varak olup her sahifede 17 satır bulunmaktadır. Bu nüshayı, iri harflerle istinsah eden Muhammed b. Harun el-Cuneynî, 4 Cumâde'1-Ulâ 792 hicrî'de yazımını tamamla­mıştır.[5] Başında tefsir kelimesi bulunan başlıkların büyük çoğunluğu kırmızı mürekkeble yazıldığı gibi, bundan son­raki bir ya da iki kelime de kırmızı mürekkeble yazılmış­tır. Aynı şekilde Kur'ân âyetinden önceki qavl kelimesi de kırmızı mürekkeble yazılmıştır. Müstensih lehak (gösteri­len yere ilave) rumuzu ile atlanmış birtakım kelimeleri de sahife kenarlarına kaydetmiştir. Müstensihin hattından farklı bir hat ile bazı konular için matlab başlığıyla göste­rilen birtakım konular için kenarda, cüz'î bazı başlıklar da eklenmiş bulunmaktadır. [6]Yazma nüshada herhangi bir başlık (ve paragraf başı) bulunmamakta, fakat lugavî olmamakla birlikte zaman zaman bazı dairevî rumuzlarla birtakım duraklara işaret edilmektedir. Müstensih, bazan Kur'ân âyetlerini iktibas ederken, bazan da birtakım keli­meleri yazmamak suretiyle hata etmiştir. Eserde bulunan gramer hatalarının sorumluluğu müstensihe ait gibi görü­nüyor. Eserin imlasında fetha, damme ve kesre gibi hareke tercihlerinde belli bir istikrar göstermemektedir. Müsten­sih, elif-i maksureyi [7] bilmezden gelerek bunu memdud elif [8] olarak yazdığı gibi, ortadaki ve sondaki hemzeyi de görmezden gelmiştir. Ben ise bu eserin tahkikini yapar­ken, alışılagelmiş imlanın dışına çıktığı pek çok yerde onun yazdığı şekli muhafaza ettim; bununla birlikte mu­hakkik rolünü aşarak kitabın üslubunu tashih etmeye kalkışmış olmamak için buna sadece işaret etmekle yetin­dim. Kitabın metni çerçevesinde bir harf, bir kelime ya da bir mülahaza eklemek zorunda kaldığım hallerde bunu köşeli parantez arasında kaydettim.[9]

Kitabın adının, yazma nüshanın birinci sahifesinde kaydedilmesinin yamsıra, kitabın isnadının ardından ge­len birinci bab başlığından sonraki ifadeler de kitabın Mukâtil b. Süleyman'dan nakledildiği kanaatini pekiştir­mektedir.[10] Yani bu eser; ilim adamlarının, Öğrencilerinin ya da onlara uyanların, müellifin öğrettiklerinden oldu­ğunu bildiklerine, sandıklarına ya da iddia ettiklerine uy­gun bir tür te'lif olduğu anlamına gelir. Fakat İbnu'n-Ne-dim (v. 386 H.) [11] Tefsîru Hamsi Mieti Âyetin mine'l-Qur'âni'l-Kerîm [Beşyüz Ayetin Tefsiri] adlı eseri Mukâtil b. Süleyman'a ait olarak göstermektedir.[12] Bu durum ise kitabın, miladî X. asnn sona erişinden çok önce te'lif edil­miş olduğunu ve isnadın sonlarında isimleri verilen üç ilim adamının, sadece kitabın râvileri olup onun müellif­leri arasında yer almadıklarını gösterir. Bu bir bakıma böyledir. Diğer bir açıdan bakılacak olursa şunu söyleye­biliriz: İbnu'n-Nedim, bir âlime tâbi olanların teliflerini, bizzat o âlimin te'liflerindenmiş gibi değerlendirmiştir. Böyle bir durum ise İbnu'n-Nedim döneminde alışılagel­miş bir husustur.[13]

Tefsîru Hamsi Mieti Âyetin mine'l-Qur'âni'l-Kerîm'in [Kur'ân-ı Kerîm'den Beşyüz Âyetin Tefsirinin] başında bulunan rivayet zinciri, miladî XI. asrın ilk yarısına [hicrî 391-441 yılma] kadar ulaşmaktadır.

Rivayet zincirindeki zatlara gelince: Kitabın son râvi-si olup ismi belirtilmeyen şahıs -ki tercihen, Kadı Ebû Bekr b. Muhammed b. Akîl b. Zeyd eş-Şehrezûrî-[14] Kadı Ebû 'Abdullah Muhammed b. 'Ali b. Zâdelec'ten [15] rivayet

etmektedir. O da Ebû Muhammed 'Abdu'l-Hâlık b. el-Hasen'den [16] (v. 351 ya da 357-358 H.) rivayette bulunmakta­dır. O da Kadı Ebû Muhammed 'Abdullah [Ubeydullah] b. Sâbit'ten [17] (309 H.), o da babası Sabit b. Ya'kûb'tan (243 H.), o da Ebû Salih el-Huzeyl b. Habîb ed-Dendânî'den ri­vayet etmektedir. ed-Dendânî de et-Tefsiru'l-Kebîri, Mu-kâtil b. Süleyman'dan rivayet etmiştir. Mukâtil, hicrî 150 yılında vefat etmiştir.[18]

Tefsîru Hamsi Mieti Âyetin mine'l-Qur'âni'l-Kerîm [Kur'ân-ı Kerîm'den Beşyüz Âyetin Tefsiri] kitabının sene­di, Mukâtil'in Tefsiri'nin senedine benzemektedir. Ubey­dullah b. Sabit bu kitabın sözü edilen son muharriri rolü­nü temsil etmektedir. O Mukâtil'den nakledilen birtakım Hadisler ve daha başka hususlarla birlikte, kendi çağdaş­larından bazılarının birtakım lugavî açıklamalarını da eklemiştir. Böylelikle biz onun [Ubeydullah b. Sâbit'in] fıkhı meselelerdeki görüşünün, oi.unki [Mukâtil'inki] gibi olduğunu kabul edebiliriz. Mukâtil'in Tefsiri'nin isnadı, bu konuyla ilgili olarak gayet açıktır. Orada şunları soylemektedir: 'Abdu'l-Hâlık b. Hasen .edi ki: "Ben Ubeydul-lah b. Sâbit'in kitabının arka tffafmda şunları gör­düm..."[19] Böylelikle bizler Mukâtü'n Tefsirine .son şekli­ni veren 'Abdullah b. Sabit'in, Tefsîu Hamsi Mieti Ayetin mine'l-Çur'âni'l-Kerîm [Kur'ân-ı Keîm'den Beşyüz Âyetin Tefsiri kitabını da te'lif ettiği gömünü tercih edebiliriz. el-Eşbâh ve'n-Nezâir adlı eserini deonun te'lif ettiği ihti­mali kuvvetli görünmektedir.[20] 'AHu'l-Hâlık'm kitabı,[21] 'Ubeydullah'm te'lifî olan ve et-Tefs'ru'l-Kebîr/Mukâtil'in Tefsiri denen eserden başkası değildir. Bu da 'Abdu'1-Hâ-lık'm ders olarak okuttuğu ve rivâjît ettiği kitabtır. Ter­cih edilen görüş şu ki: Senedte zkredilen 'Abdu'1-Hâ-lık'tan sonrakiler sadece Tefsîru Htmsi Mieti Âyetin mi­ne'l-Çur'âni'l-Kerîm [Kur'ân-ı Kerîn'den Beşyüz Âyetin Tefsiri] adlı eserin râvilerinden ibarıttirler.[22]

Kuşku yok ki, bu kitab [Tefsîru Hamsi Mieti Âyetin mine'l-Çur'âni'l-Kerîm] belli bir mezhebin fikhî telifidir. Bu kadılık yapmış birisinin te'lif ettiği ve yine kadılar ta­rafından rivayet edilmiş bir fıkıh kitabıdır. Bunların bazı­ları hakkında elimizde bilgi bulunmamaktadır. Bu kita­bın senedinde adı geçen ilim adamlarının dinî ve siyasî bakımdan neye müntesib olduklarına dair sorulacak su­ale Mukâtil'in tefsirinin senedleri henüz açıklıkla cevab verememektedir. Görüldüğü kadarıyla gerçek kaynaklan örtmeyi hedefleyen tedlis yöntemini ve el-Eşbâh ve'n-Ne­zâir adlı eserinde de izlediği yolu, Tefsîru Hamsi Mieti Âyetin mine'l-Qur'âni'l-Kerîm\n [Kur'ân-ı Kerim'den Beş-yüz Âyetin Tefsirinin] rivayetinde de izlemiştir. Hatta Sa­lebinin, el-Keşf ve'l-Beyân adlı eserinde sözü edilen bütün senedlerde bu böyledir.[23] Mukâtil'den nakledilen bu üç eserin ve eserde gözetilen fılıhî sistemin, Mukâtil Tb. Sü­leyman'ın öğretilerini takib eden kesimleri açığa çıkarta­cak şekilde incelemelerinin yapılacağını ümit ederiz.

Tefsîru Hamsi Mieti Âyetin mine'l-Qur'âni'l-Kerîm [Kur'ân-ı Kerimden Beşyüz /yetin Tefsiri] adlı eser, Mu-kâtil'in Tefsirinin bir özetidir Nitekim dipnotlarda işaret olunan Topkapı III. Ahmed Hütübhânesi'nde bulunan [24] no'da kayıtlı 1 ve 2. ciltleriyleyapılacak bir mukayese bu­nu ortaya çıkaracaktır. Mukstü'in elinizdeki bu eseriyle, et-Tefsiru'l-Kebîr'i arasındaki ilişki, özel yazma üsîubla-nnda bile açıkça görülmektedir. Fakat et-Tefsiru'l-Kebîr, bazı âyetlerin tefsirinin bulunmadığı eski bir nüshadan istinsah edilmiştir. Nitekim nüstensih de bunu ifade et­miş bulunmaktadır.24 Bundan dolayı görüldüğü kadarıyla Tefsîru Hamsi Mieti Ayetiz mine'l-Qur'âni'l-K.erîm [Kur'ân-ı Kerîm'den Beşyüz Âyetin Tefsiri] adlı eser bazı hallerde bazı karışıklıkları bulunan Mukâtil'in Tefsiri'nin nüshasını tamamlayabilmektedir. Müellifin, bu eserinde çoğunlukla et-Tefsiru'l-Kebîr'i özetlemiş olmasına rağmen bu böyledir. Eserimizin senedinde yer alan isimler listesi, açıkça şunu ortaya koymaktadır ki: Birçok sened, miladî 10. asırda [hicri 288-390'da] te'lif edilmiş eserlerin sened-leri ile ilgili derinlemesine açıklamalarda bulunan büyük Hadis tenkidçilerinin öngördükleri şartlarla uyum arzet-memektedir. Bu da bizim Tefsîru Hamsi Mieti Ayetin mi-ne'l-Qur'âni'l-Kerîm [Kur'ân-ı Kerimden Beşyüz Ayetin Tefsiri] adlı eserin, miladî 900 [hicrî 288-89] dolaylarında te'lif edilmiş olduğu kanaatimizi desteklemektedir. Aksi takdirde bu eserin senedleri, Hadis tenkidi nazariyesinin gereklerine daha uygun bir konumda olurdu. Buna ek olarak biz, Tefsîru Hamsi Mieti Ayetin mine'l-Qur'âni'l-Kerîm [Kur'ân-ı Kerîm'den Beşyüz Ayetin Tefsiri] adlı eserde ashâb ve tabiînin görüşleriyle, Peygamber'in Ha­dislerini birbirinden ayırdedebilmekteyiz. Nitekim ilgili notlarda buna işaret etmiş bulunuyoruz. Bu ise, eserin ol­dukça eski olduğuna dâir kanaatimi desteklemektedir. Şayet böyle olmasaydı, eserdeki Hadislerin çoğunluğu­nun Peygambere ait olması gerekirdi.[25]

Ben burada bu eseri tahkik etme fırsatını sunduğu için Bar-Ilan Üniversitesi'ne teşekkürlerimi sunmak isterim.[26]

[1] İngiltere Kütübhâne Müdürlüğü bu yazma eseri 27.4.1978 ta­rihli OMPB/GEM/IJ referanslı yazısı ile yayımlamama İzin verme lütfunda bulunmuştur.

[2] Bu kayıt birinci sahifeden önceki sahife üzerinde kaydedilmiş­tir. Bu yazma eser aşağıdaki şekilde kayıt altına alınmış bu­lunmaktadır: A.G. Ellis and E. Edwards. A. Destcriptive List of the Arabic Manuscripts Acquired by the Trustes of the British Museum Since 1894, London 1912, P.4.

[3] Bkz. Supplemend, 11/332.

[4] Bkz. 1/36-37.                            

[5] Bkz. s. 103a.

[6] Ancak bu yazmaya daha önceden sahib olan kimseler tarafın­dan yapılan bazı tamirler sırasında kenardaki bazı ek ve baş­lıklar silindiği gibi, yazmanın kenarındaki bazı ifadeler de kıs­men kesilmiştir.

[7]    Elif olarak yazılıp öylece medli olarak okunan harf. (Çeviren)

[8] Kelimenin sonunda elif sesi gibi uzatılarak okunan, fakat ye ile yazılan harf. (Çeviren)

[9] " Tefsîru Hamsi Mieti Âyetin mine'l-Qur'âni'l-Kerîm'in [Kur'ân-ı Kerîm'den Beşyüz Ayetin Tefsirinin] el yazması ile Mukâtil'in  et-Tefsiru'l-Kebîr adlı eserinin el yazmasının karşılaştırılması sonucunda müstensihin hata ettiğinin ortaya çıkması duru­munda metni düzeltme cihetine gittim. Nitekim bu husus dipnotlardaki açıklamalarımdan yahut da kitabın metnindeki kö-"" seli parantez içerisindeki ifadelerden açıkça anlaşılmaktadır.

[10] Bunun için aşağıdaki makaleme bakılabilir: Arabic and îslâ-mic Studies: Edited by J. Mansour, Bar-Ilan University (1978).-Burada Mukâtil'in hayatı ve İslâmî ve oryantalist bir eleştiri görülebilir. Aynı şekilde Prof. 'Abdullah Mahmûd Şehhâte'nin Mukâtil b. Süleyman, el-Eşbâh ve'n-Nezâir (Mısır 1975) adlı eserindeki girişine de bakınız.

[11] Miladî tarihler yerine, genellikle hicrî tarihler kullandık. (Çe­viren)

[12] Bkz. İbnu'n-Nedim, el-Fihrist, Müstenfed'in tahkiki, Laibzik, 187.1-1872, s. 179.

[13] The Tafsir of 'Abdallâh b. 'Abbâs in der İslâm (1980) adım taşı­yan makalemi bu konuyu incelemeye tahsis etmiş bulunuyo­rum.

[Muhakkikin, İbnu'n-Nedim ile ilgili olarak belirttiği bu kana­ate katılmaya imkân yoktur. Çünkü Îbnu'n-Nedim'in -Fih-rist'ini inceleyenlerin açıkça görecekleri gibi- bizzat müellifleri tarafından te'lif edilmiş eserleri ve müelliflerine nisbet edilip onlara uyanlar ve öğrencileri tarafından onlara nisbet edilen eserleri birbirinden titizlikle ve dikkatle ayırdığını görür ve bi­lirler. (Çeviren)]

[14] III. Ahmed 74/1-2'de kayıtlı Mukâtil'in Tefsiri'nin el yazması, s. 2b'ye bakınız. Bu aynı zamanda bu tahkik boyunca düşeceği­miz notlarda atıfta bulunacağımız yazmadır.

[15] Yazmamızda bu isim böylece zikredilmektedir. Mukâtil'in Tef­siri'nin yazma nüshasında ise Zârîc diye zikredilmektedir.

[16] İbn Ebi'r-Rû'be es-Sakatfdir. Bkz. el-Hatib el-Bağdadî, Târihu Bağdad (Mısır 1931, XI/124); İbnu'1-Imad, Şezerâtu'z-Zeheb (Mısır 1350, 111/19); Salebi, el-Keşfu ve'l-Beyân. İstanbul Üni­versitesi Kütübhânesi ISlla'da kayıtlı yazmada, vr. 2b'de belirtildiğine göre o kendi nüshasından Mukâtil'in Tefsirini rivâ-,, yet ediyordu. Ancak es-Salebî, 'Abdu'l-Hâhk'a ait herhangi bir kitabı bilmemektedir. Yine, İngiltere Yazma Eserler Kütübhâ­nesi, no: 19926'daki el-Keşfu ve'l-Beyârim özetinin girişine ba­kınız. Tercih edilen, 'Abdu'l-Hâlık'm naklettiği eserin Mukâ­til'in Tefsiri'nin bir nüshası olduğudur.

[17]  Bkz. İbn Asâkîr, Târihu Medineti Dımaşk (Dımaşk, Tarihsiz, V/312).

[18]  Bkz. el-Hatib el-Bağdadî, Târihu Bağdad (Mısır 1931, VII/143 ve DC/126-127).

[19] Bkz. Daha önce işaret edilen Mukâil'in Tefsiri'nin III. Ah-med'teki yazması ile ilgili not.

[20] Ebû Nasr, el-Eşbâh ve'n-Nezâir adlı serde kitabın râvisi gibi zikredilmektedir. Ebû Nasr Mansûr b'Abdu'l-Hamîd el-Bâver-dî -ya da el-Ebyurdî- olup bu aynı zananda Tefsîru Hamsi Mi­eti Ayetin mine'l-Qur'âni'l-Kerîm'i [Kjr'ân-ı Kerimden Beşyüz Ayetin Tefsirini] de rivayet etmektedi. Bkz. Zehebî, Mlzânu'l-İ'tidâl (Tahkik: el-Becavî, Mısır 1963^/173-175); İbn Hacer, Lisânu'l-Mîzân (Haydarabad 1929-19;!, VI/97). Ayrıca bkz. 3 no'lu not; aynı şekilde es-Sehmî, Tamu Cürcân (Haydarabad 1950, 127-128). Bu kaynaklardan Eiû Nasr'm,

Mukâtil'den doğrudan rivayette bulunduğunu öğrejmekteyiz.

[21] Bkz. 16 no'lu not.

[22] el-Eşbâh ve'n-Nezâir adlı eseri incelepn, tahkikini yapıp neş­reden Dr. 'Abdullah Mahmûd Şehhât'nin -sözü geçen eserin baş tarafındaki- notundan da anlaşıldğı üzere kitab hiçbir za­man onu rivayet edene nisbet edilmez Burada muhakkik, !Ab-du'I-Hâhk'tan sonrakilerin sadece Hadsi nakl ve rivayet ettik­lerini ifade ederken, tercih ettiğini belrttiği bu Tefsîru Hamsi

Mieti Âyetin mine'l-Qur'âni'l-Kerîm'in [Kur'ân-ı Kerim'den Beş­yüz Âyetin Tefsirinin] 'Abdullah b. Sâbit'in son şekli ile bu hal­de olduğunu ve Tefsîru Hamsi Mieti Âyetin mine'l-Qur'âni'l-Ke-rîm'i [Kur'ân-ı Kerimden Beşyüz Âyetin Tefsirini] de, el-Eşbâh ve'n-Nezâir'i de onun te'lif ettiğini söylemesi bir çelişkidir ve İslâm tarihinde görülen kitab-rivâyet geleneğine aykırıdır. Çünkü nakillerde ve rivayet geleneğinde kitabın müellif tara­fından yazılması ve yazdırılması ile ondan dinleyen kişi ya da kişilerin derlemesi halinde kullanılan tabirler ve ifadeler fark­lıdır.

[23] Bizzat es-Salebî vr. 2b ve 3a'da 13 no'lu dipnotta sözü edilen el-Keşf kitabının yazmasında şunları söylemektedir: Mukâtil b. Süleyman'ın Tefsiri. Bize İmam Ebû İshâk İbrahim b. Muhammed el-Mihricânî haber verdi. Bize Ebû Muhammed 'Ab-du'1-Hâhk b. el-Huseyn b. Muhammed es-Sakatî -İbn Ebi'r-Ru'be diye tanınır- kendi kitabından haber vererek dedi ki: Bize 'Ab­dullah b. Sabit b. Ya'kûb el-Mukrî Ebû Muhammed tahdis etti dedi ki: Bana babam tahdis etti dedi ki: Bana el-Huzeyl b. Habîb Ebû Salih ez-Zeydânî (asıl nüshada böylece) Mukâtil b. Süley­man'dan, o onikisi tabiînden olan otuz kişiden naklederek dedi.

Sa'lebî'nin rivayet yoluna gelii.ce: Bize Ebu'l-Kâsım el-Habîbî lafzen tahdis edip dedi ki: Bi;e Ebu'l-Kâsım 'Abdullah b. el-Me'mûn haber verip dedi: Bizt Ebû Yâsir 'Ammâr b. 'A.bdu'1-Mecîd tahdis edip dedi: Bize /hmed b. 'Abdullah tahdis edip dedi: Bize İshâk b. İbrahim es-Sa'lebî, Mukâtil b. Süley­man'dan tahdis etti.

Ebû 'Ismet'in rivayet yolu: Bizs Ebu'l-Kâsım el-Habîbî lafzen tahdis edip dedi: Bize Ahmed 3. 'Abdullah b. es-Sıddîk Merv şehrinde haber verip dedi: Bi;e Ebû Recâ' b. Muhanımıed b. Hamdûye haber verip dedi: Biz* Ahmed b. Cemâl, Ali b. el-Hu-" seyn b. Vâkid'ten tahdis etti, o Ebû 'Ismet'ten, o da Mukâtil b. Süleyman'dan.

[24]   Bkz. II, vr. 257a.

[25]  Bkz. J. Schact A. Revaluation of İslâmic Traditios JRAS s. 143-154.

[26] Mukatil B. Süleyman, Ahkam Ayetleri Tefsiri, İşaret yayınları: 19-27.